เขเมน ฐิตาติ อนุปทฺทเวน ปวตฺตาฯ เตนาห ‘‘อภยา’’ติ, กุโตจิปิ ภยรหิตาติ อตฺโถฯ โมทา โมทมานาติ โมทาย โมทมานา, โสมนสฺเสเนว โมทมานา, น สํสนฺทนมตฺเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ภควตา สทฺธิํ สมฺโมที’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.381) หิ มุทสทฺโท สํสนฺทเนปิ ปวตฺตติ, อญฺเญ โมทา หุตฺวา อปเรปิ โมทมานา วิหรนฺตีติ วา อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อญฺญมญฺญํ ปมุทิตจิตฺตาติ, อสญฺโญเคปิ วตฺติจฺฉาเยว วุทฺธีติ ทฺวิธา ปาโฐ วุตฺโตฯ อิทฺธผีตภาวนฺติ สมิทฺธเวปุลฺลภาวํฯ

จตุปริกฺขารวณฺณนา

[339] ตสฺมิํ ตสฺมิํ กิจฺเจ อนุยนฺติ อนุวตฺตนฺตีติ อนุยนฺตาฯ เตเยว อานุยนฺตา ยถา ‘‘อนุภาโว เอว อานุภาโว’’ติ, ‘‘อานุยุตฺตา’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ กิจฺเจ อนุยุชฺชนฺตีติ หิ อานุยุตฺตา วุตฺตนเยนฯ อสฺสาติ รญฺโญฯ เตติ อานุยนฺตขตฺติยาทโยฯ ‘‘อมฺเห เอตฺถ พหิ กโรตี’’ติ อตฺตมนา น ภวิสฺสนฺติฯ ‘‘นิพนฺธวิปุลายาคโม คาโม นิคโมฯ วิวฑฺฒิตมหาอาโย มหาคาโม’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.338) อาจริเยน วุตฺตํฯ ‘‘อปาการปริกฺเขโป สาปโณ นิคโม, สปาการาปณํ นครํ, ตํ ตพฺพิปรีโต คาโม’’ติ (กงฺขาวิตรณี อภินวฏีกายํ สงฺฆาทิเสสกณฺเฑ กุลทูสกสิกฺขาปเท ปสฺสิตพฺพํ) วินยฏีกาสุฯ คสนฺติ มทนฺติ เอตฺถาติ คาโม, สฺเวว ปากโฏ เจ, นิคโม นาม อติเรโก คาโมติ กตฺวาฯ ภุสตฺโถ เหตฺถ นี-สทฺโท, สญฺญาสทฺทตฺตา จ รสฺโสติ สทฺทวิทูฯ ชนปทตฺโถ วุตฺโตวฯ ‘‘สามฺยามจฺโจ สขา โกโส, ทุคฺคญฺจ วิชิตํ พล’’นฺติ วุตฺตาสุ สตฺตสุ ราชปกตีสุ รญฺโญ ตทวเสสานํ ฉนฺนํ วเสน หิตสุขาติวุทฺธิ, ตเทกเทสา จ อานุยนฺตาทโยติ อาห ‘‘ยํ ตุมฺหาก’’นฺติอาทิฯ

ตํตํกิจฺเจสุ รญฺญา อมา สห ภวนฺตีติ อมจฺจาฯ ‘‘อมาวาสี’’ติอาทีสุ วิย หิ สมกิริยาย อมาติ อพฺยยปทํ, จ-ปจฺจเยน ตทฺธิตสิทฺธีติ เนรุตฺติกาฯ รชฺชกิจฺจโวสาสนกาเล ปน เต รญฺญา ปิยา, สหปวตฺตนกา จ ภวนฺตีติ ทสฺเสติ ‘‘ปิยสหายกา’’ติ อิมินาฯ รญฺโญ ปริสติ ภวา ‘‘ปาริสชฺชาฯ

เก ปน เตติ วุตฺตํ ‘‘เสสา อาณตฺติการกา’’ติ , ยถาวุตฺตานุยุตฺตขตฺติยาทีหิ อวเสสา รญฺโญ อาณากราติ อตฺโถฯ สติปิ เทยฺยธมฺเม อานุภาวสมฺปตฺติยา, ปริวารสมฺปตฺติยา จ อภาเว ตาทิสํ ทาตุํ น สกฺกาฯ วุทฺธกาเล จ ตาทิสานมฺปิ ราชูนํ ตทุภยํ หายเตว, เทยฺยธมฺเม ปน อสติ ปเควาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เทยฺยธมฺมสฺมิญฺหี’’ติอาทิมาหฯ เทยฺยธมฺมสฺมิํ อสติ จ มหลฺลกกาเล จ ทาตุํ น สกฺกาติ โยชนาฯ เอเตนาติ ยถาวุตฺตการณทฺวเยนฯ อนุมติยาติ อนุชานเนนฯ ปกฺขาติ สปกฺขา ยญฺญสฺส องฺคภูตาฯ ยญฺญํ ปริกโรนฺตีติ ปริกฺขารา, สมฺภารา, เต จ ตสฺส ยญฺญสฺส องฺคภูตตฺตา ปริวารา วิย โหนฺตีติ อาห ‘‘ปริวารา ภวนฺตี’’ติฯ ‘‘รโถ’’ติอาทินา อิธานธิปฺเปตมตฺถํ นิเสเธติฯ

‘‘รโถ เสตปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย;

อุเปกฺขา ธุรสมาธิ, อนิจฺฉา ปริวารณ’’นฺติฯ (สํ. นิ. 5.4);

หิ สํยุตฺตมหาวคฺคปาฬิฯ ตตฺถ รโถติ พฺรหฺมยานสญฺญิโต อฏฺฐงฺคิกมคฺครโถฯ เสตปริกฺขาโรติ จตุปาริสุทฺธิสีลาลงฺกาโรฯ ‘‘สีลปริกฺขาโร’’ติปิ ปาโฐฯ ฌานกฺโขติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตานํ ปญฺจนฺนํ ฌานงฺคานํ วเสน ฌานมยอกฺโขฯ จกฺกวีริโยติ วีริยจกฺโกฯ อุเปกฺขา ธุรสมาธีติ อุเปกฺขา ทฺวินฺนํ ธุรานํ สมตาฯ อนิจฺฉา ปริวารณนฺติ อโลโภ สีหธมฺมาทีนิ วิย ปริวารณํฯ

อฏฺฐปริกฺขารวณฺณนา

[340] อุภโต สุชาตาทีหิ วุจฺจมาเนหิฯ ยสสาติ ปญฺจวิเธน อานุภาเวนฯ เตนาห ‘‘อาณาฐปนสมตฺถตายา’’ติฯ ‘‘สทฺโธ’’ติ เอตสฺส ‘‘ทาตาทานสฺส ผลํ ปจฺจนุโภติ ปตฺติยายตี’’ติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทานสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทาเน สูโรติ ทานสูโร, เทยฺยธมฺเม อีสกมฺปิ สงฺคํ อกตฺวา มุตฺตจาโค, ตพฺภาโว ปน กมฺมสฺสกตาญาณสฺส ติกฺขวิสทภาเวน เวทิตพฺโพฯ ตสฺส หิ ติกฺขวิสทภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘สทฺโท’’ติ วตฺวา ‘‘ทานสูโร’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘น สทฺธามตฺตเกนา’’ติอาทิฯ ยสฺส หิ กมฺมสฺสกตา ปจฺจกฺขมิว อุปฏฺฐาติ, โส เอวํ วุตฺโตฯ ยํ ทานํ เทตีติ ยํ เทยฺยธมฺมํ ปรสฺส เทติฯ ตสฺส ปติ หุตฺวาติ ตพฺพิสยํ โลภํ สุฏฺฐุมภิภวนฺโต ตสฺส อธิปติ หุตฺวา เทติฯ การโณปจารวจนญฺเหตํฯ ปรโตปิ เอเสว นโยฯ ตพฺพิสเยน โลเภน อนากฑฺฒนียตฺตา น ทาโส, น สหาโยฯ

ตเทวตฺถํ พฺยติเรกโต, อนฺวยโต จ วิวริตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘โย หี’’ติอาทิมาหฯ อิธานธิปฺเปตสฺส หิ ทาสาทิทฺวยสฺส พฺยติเรกโต ทสฺสนํฯ ขาทนียโภชนียาทีสุ มธุรสฺเสว ปณีตตฺตา ‘‘มธุรํ ภุญฺชตี’’ติ วุตฺตํ, นิทสฺสนมตฺตํ วา เอตํ, ปณีตํ ปริภุญฺชตีติ วุตฺตํ โหติฯ ทาโส หุตฺวา เทติ ตณฺหาย ทาสพฺยตํ อุปคตตฺตาฯ สหาโย หุตฺวา เทติ ตสฺส ปิยภาวานิสฺสชฺชนโตฯ สามี หุตฺวา เทติ ตตฺถ ตณฺหาทาสพฺยโต อตฺตานํ โมเจตฺวา อภิภุยฺย ปวตฺตนโตฯ ยํ ปเนตํ อาจริเยน วุตฺตํ ‘‘สามิปริโภคสทิสา’’ติ, (ที. นิ. ฏี. 1.340) ตํ ตณฺหาทาสพฺยมติกฺกนฺตตาสามญฺญํ สนฺธาย วุตฺตํฯ น หิ ขีณาสวสฺส ปริโภโค สามิปริโภโค วิย ขีณาสวสฺเสว ทานํ ทานสามีติ อตฺโถ อุปปนฺโน โหติ, ปจฺฉา วา ปมาทลิขิตเมตํฯ ตาทิโสติ ทานสามิสภาโวฯ

สมิตปาปสมณพาหิตปาปพฺราหฺมณา อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสเนตฺถ วุตฺตา, ปพฺพชฺชามตฺตสมณชาติมตฺตพฺราหฺมณา วา กปณาทิคฺคหเณน คหิตาติ เวทิตพฺพํฯ ทุคฺคตาติ ทุกฺกรํ ชีวิกมุปคตา กสิรวุตฺติกาฯ เตนาห ‘‘ทลิทฺทมนุสฺสา’’ติฯ ปถาวิโนติ มคฺคคามิโนฯ วณิพฺพกาติ ทายกานํ คุณกิตฺตนวเสน, กมฺมผลกิตฺตนมุเขน จ ยาจนกา เสยฺยถาปิ นคฺคจริยาทโยติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย อิฏฺฐํ ทินฺน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตทุภเยเนว หิ ทานสฺส วณฺณโถมนา สมฺภวติฯ เย วิจรนฺติ, เต วณิพฺพกา นามาติ โยเชตพฺพํฯ ปสตมตฺตนฺติ วีหิตณฺฑุลาทิวเสน วุตฺตํ, สราวมตฺตนฺติ ยาคุภตฺตาทิวเสนฯ โอปานํ วุจฺจติ โอคาเหตฺวา ปาตพฺพโต นทีตฬากาทีนํ สพฺพสาธารณํ ติตฺถํ, โอปานมิวภูโตติ โอปานภูโตฯ เตนาห ‘‘อุทปานภูโต’’ติอาทิฯ หุตฺวาติ ภาวโตฯ สุตเมว สุตชาตนฺติ ชาตสทฺทสฺส อนตฺถนฺตรวาจกตฺตมาห ยถา ‘‘โกสชาต’’นฺติฯ

อตีตาทิอตฺถจินฺตนสมตฺถตา นาม ตสฺส รญฺโญ อนุมานวเสน, อิติกตฺตพฺพตาวเสน จ เวทิตพฺพา, น พุทฺธานํ วิย ตตฺถ ปจฺจกฺขทสฺสิตายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตีเต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ