สงฺขฺยาวเสน อเนกตํ สตฺตสตคฺคหเณน ปริจฺฉินฺทิตุํ ‘‘สตฺตสตฺตสตานี’’ติ วุตฺตํ, สตฺตสตานิ, สตฺตสตานิ จาติ อตฺโถฯ ถูณนฺติ ยญฺโญปกรณานํ มิคปกฺขีนํ พนฺธนตฺถมฺภํฯ ยูโปติปิ ตสฺส นามํฯ เตนาห ‘‘ยูปสงฺขาต’’นฺติฯ

[328] วิธาติ วิปฺปฏิสารวิโนทนาฯ โย หิ ยญฺญสงฺขาตสฺส ปุญฺญสฺส อุปกฺกิเลโส, ตสฺส วิธมนโต นิวารณโต นิโรธนโต วิธา วุจฺจนฺติ วิปฺปฏิสารวิโนทนา, ตา เอว ปุญฺญาภิสนฺทํ อวิจฺฉินฺทิตฺวา ฐเปนฺตีติ ‘‘ฐปนา’’ติ จ วุตฺตาฯ อวิปฺปฏิสารโต เอว หิ อุปรูปริ ปุญฺญาภิสนฺทปฺปวตฺตีติฯ ฐปนา เจตา ยญฺญสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน ตีสุ กาเลสุ ปวตฺติยา ติปฺปการาติ อาห ‘‘ติฏฺฐปน’’นฺติฯ ปริกฺขารสทฺโท เจตฺถ ปริวารปริยาโย ‘‘ปริกโรนฺติ ยญฺญํ อภิสงฺขโรนฺตี’’ติ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘โสฬสปริวาร’’นฺติฯ

มหาวิชิตราชยญฺญกถาวณฺณนา

[336] ปุพฺเพ ภูตํ ภูตปุพฺพํ ยถา ‘‘ทิฏฺฐปุพฺพ’’นฺติ อาห ‘‘ปุพฺพจริต’’นฺติ, อตฺตโน ปุริมชาติสมฺภูตํ โพธิสมฺภารภูตํ ปุญฺญจริยนฺติ อตฺโถฯ ตถา หิ ตสฺส อนุคามินิธิสฺส ถาวรนิธินา นิทสฺสนํ อุปปนฺนํ โหติฯ สทฺทวิทู ปน วทนฺติ ‘‘ภูตปุพฺพนฺติ อิทํ กาลสตฺตมิยา เนปาติกปท’’นฺติฯ อตีตกาเลติ หิ เตสํ มเตน อตฺโถฯ อสฺสาติ อเนนฯ มหนฺตํ ปถวีมณฺฑลํ วิชิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ มหนฺตํ วา วิชิตํ ปถวีมณฺฑลมสฺส อตฺถีติ อตฺโถฯ ‘‘อนฺโตรฏฺเฐติ ยสฺส วิชิเต วิหรติ, ตสฺส รฏฺเฐ’’ติอาทีสุ วิย หิ วิชิตสทฺโท รชฺเช ปวตฺตติ, อิมินา ตสฺส เอกราชภาวํ ทีเปติ, น จกฺกวตฺติราชภาวํ สตฺตรตนสมฺปนฺนตาอวจนโตฯ ปาฬิยํ น เยน เกนจิ สนฺตกมตฺเตน อฑฺฒตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อฑฺโฒ’’ติ วตฺวา ‘‘มหทฺธโน’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘โย โกจี’’ติอาทิฯ อฑฺฒตา หิ นาม วิภวสมฺปนฺนตฺตา สา จ ตํ ตทุปาทาย วุจฺจติฯ ตถา มหทฺธนตาปีติ ตํ ถามปฺปตฺตํ อุกฺกํสคตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปริมาณสงฺเขฺยนา’’ติ อาหฯ ภุญฺชิตพฺพฏฺเฐน วิเสสโต กามา อิธ โภคา นามาติ ทสฺเสติฯ ‘‘ปญฺจกามคุณวเสนา’’ติ อิมินาฯ ปิณฺฑปิณฺฑวเสนาติ ภาชนาลงฺการาทิวิภาคํ อหุตฺวา เกวลํ ขณฺฑขณฺฑวเสนฯ

รูปํ อปฺเปตฺวา, อนปฺเปตฺวา วา มาสปฺปมาเณน กโต มาสโกฯ อาทิสทฺเทน ถาลกาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ

อเนกโกฏิสงฺเขฺยนาติ กหาปณานํ โกฏิสตาทิปฺปมาณํ สนฺธาย วุตฺตํ เหฏฺฐิมนฺเตน โกฏิสตปฺปมาเณเนว ขตฺติยมหาสาลภาวปฺปตฺติโตฯ

ตุฏฺฐีติ สุมนตาฯ อุปกรณสทฺโท เจตฺถ การณปริยาโยฯ กิํ ปน ตนฺติ อาห ‘‘นานาวิธาลงฺการสุวณฺณรชตภาชนาทิเภท’’นฺติฯ อาทิสทฺเทน วตฺถเสยฺยาวสถาทีนิ สงฺคยฺหนฺติ, สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาเวฬุริยวชิรปวาฬานิ สตฺต รตนานีติ วทนฺติฯ ยถาหุ –

‘‘สุวณฺณํ รชตํ มุตฺตา, มณิเวฬุริยานิ จ;

วชิรญฺจ ปวาฬนฺติ, สตฺตาหุ รตนานิเม’’ติฯ

สาลิวีหิอาทิ สตฺตธญฺญํ สานุโลมํ ปุพฺพนฺนํ นาม ปุเรกฺขตํ สสฺสผลนฺติ กตฺวาฯ ตพฺพิปริยายโต มุคฺคมาสาทิ ตทวเสสํ อปรนฺนํ นามฯ อปรนฺนโต ปุพฺเพ ปวตฺตมนฺนํ ปุพฺพนฺนํ, ตโต อปรสฺมิํ ปวตฺตมนฺนํ อปรนฺนํฯ นฺน-การสฺส ปน ณฺณ-กาเร กเต ปุพฺพณฺณํ, อปรณฺณญฺจาติ เนรุตฺติกาฯ ปุพฺพาปรภาโว ปเนเตสํ อาทิกปฺเป สมฺภวาสมฺภววเสน เวทิตพฺโพฯ ปุริมํ ‘‘อฑฺโฒ มหทฺธโน ปหูตชาตรูปรชโต’’ติ วจนํ เทวสิกํ ปริพฺพยทานคหณาทิวเสน, ปริวตฺตนธนธญฺญวเสน จ วุตฺตํ, อิทํ ปน ‘‘ปหูตธนธญฺโญ’’ติ วจนํ นิธานคตธนวเสน, สงฺคหิตธญฺญวเสน จาติ อิมํ วิเสสํ สนฺธาย อยํ นโย ทสฺสิโตฯ วีสกหาปณมฺพณาทิเทวสิกวฬญฺชนมฺปิ หิ มหาสาลลกฺขณํฯ

อิทานิ ตพฺพิปรีตวเสน วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทินา ทุติยนโย อารทฺโธฯ อิมินา เอว หิ ปุริมวจนํ นิธานคตธนวเสน, สงฺคหิตธญฺญวเสน จ วุตฺตนฺติ อตฺถโต สิทฺธํ โหติฯ ตตฺถ อิทนฺติ ‘‘ปหูตธนธญฺโญ’’ติ วจนํฯ อสฺสาติ มหาวิชิตรญฺโญฯ ทิวเส ทิวเส ปริภุญฺชิตพฺพํ เทวสิกํ, ภาวนปุํสกเมตํฯ ทาสกมฺมกรโปริสาทีนํ เวตฺตนานุปฺปทานํ ปริพฺพยทานํฯ อิณโสธนาทิวเสน ธนธญฺญานมาทานํ คหณํฯ อาทิสทฺเทน อิณทานาทีนํ สงฺคโหฯ ปริวตฺตนธนธญฺญวเสนาติ กยวิกฺกยกรเณน ปริวตฺติตพฺพานํ ธนธญฺญานํ วเสนฯ กตฺถจิ ปน สมุจฺจยวิรหิตปาโฐ ทิสฺสติฯ ตตฺถ ‘‘ปริพฺพยทานคฺคหณาทิวเสนา’’ติ อิทํ ปริวตฺตนปเทน สมฺพนฺธํ กตฺวา ตาทิเสน วิธินา อิโต จิโต จ ปริวตฺเตตพฺพานํ ธนธญฺญานํ วเสนาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

โกฏฺฐํ วุจฺจติ ธญฺญฏฺฐปนฏฺฐานํ, ตเทว อคารํ ตถาฯ เตนาห ‘‘ธญฺเญน ปริปุณฺณโกฏฺฐาคาโร’’ติฯ เอวํ สารคพฺภํ โกโส, ธญฺญฏฺฐปนฏฺฐานํ โกฏฺฐาคารนฺติ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตโต อญฺญถาปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยถา อสิโน ติกฺขภาวปริหารโต ปริจฺฉโท ‘‘โกโส’’ติ วุจฺจติ, เอวํ รญฺโญ ติกฺขภาวปริหารกตฺตา จตุรงฺคินี เสนา ‘‘โกโส’’ติ อาห ‘‘จตุพฺพิโธ โกโส’’ติอาทิฯ ‘‘ทฺวาทสปุริโส หตฺถี’’ติอาทินา (ปาจิ. 314) วุตฺตลกฺขเณน เจตฺถ หตฺถิอาทโย คเหตพฺพาฯ วตฺถโกฏฺฐาคารคฺคหเณเนว สพฺพสฺสปิ กุปฺปภณฺฑฏฺฐปนฏฺฐานสฺส คหิตตฺตา ‘‘โกฏฺฐาคารํ ติวิธ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ชาตรูปรชตโต หิ อญฺญํ โลหอยทารุวิสาณวตฺถาทิกมสารทพฺพํ โคเปตพฺพโต ค-การสฺส ก-การํ กตฺวา กุปฺปํ วุจฺจติฯ ชาตรูปรชตนิธานํ ธนโกฏฺฐาคารํฯ ตตฺถ ตตฺถ รตนํ วิโลเกตฺวา จรณํ รตนวิโลกนจาริกาฯ กามํ ตมตฺถํ ราชา ชานาติ, ภณฺฑาคาริเกน ปน กถาเปตฺวา ปริสาย นิสฺสทฺทภาวาปาทนตฺถเมว เอวํ ปุจฺฉติฯ ตถา กถาปเน หิ อสติ ปริสา สทฺทํ กริสฺสติ ‘‘กสฺมา ราชา ปรมฺปราคตํ กุลธนํ วินาเสตี’’ติ, ตโต จ ปกติกฺโขโภ ภวิสฺสติ, สติ ปน ตถา กถาปเน ‘‘เอตํการณา ตํ ฉฑฺเฑตี’’ติ นิสฺสทฺทภาวมาปชฺชิสฺสติฯ ตโต จ ปกติกฺโขโภ น ภวิสฺสติ, ตสฺมา ตถา ปุจฺฉตีติ เวทิตพฺพํฯ มรณวสนฺติ มรณสฺส, มรณสงฺขาตํ วา วิสยํฯ

[337] ปาฬิยํ ‘‘อามนฺเตตฺวา’’ติ เอตสฺส มนฺติตุกาโม หุตฺวาติ อตฺถํ วิญฺญาเปตุํ ‘‘เอเกน ปณฺฑิเตน สทฺธิํ มนฺเตตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ธาตฺวตฺถานุวตฺตโก เหตฺถ อุปสคฺโค, ปกรณาธิคโต จ กตฺถจิ อตฺถวิเสโส ยถา ‘‘สิกฺขมาเนน ภิกฺขเว ภิกฺขุนา อญฺญาตพฺพํ ปริปุจฺฉิตพฺพํ ปริปญฺหิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. 434)ฯ ตถา หิสฺส ปทภาชเน วุตฺตํ ‘‘สิกฺขมาเนนาติ สิกฺขิตุกาเมนฯ อญฺญาตพฺพนฺติ ชานิตพฺพ’’นฺติอาทิ (ปาจิ. 436)ฯ อามนฺเตสีติ มนฺติตุกาโมสิฯ ชนปทสฺส อนุปทฺทวตฺถํ, ยญฺญสฺส จ จิรานปฺปวตฺตนตฺถํ พฺราหฺมโณ จินฺเตสีติ อาห ‘‘อยํ ราชา’’ติอาทิฯ อาหรนฺตานํ มนุสฺสานํ เคหานีติ สมฺพนฺโธ, อนาทเร วา เอตํ สามิวจนํฯ

[338] สตฺตานํ หิตสุขสฺส วิทูสนโต, อหิตทุกฺขสฺส จ อาวหนโต กณฺฏกสทิสตาย โจรา เอว อิธ ‘‘กณฺฏกา’’ติ วุตฺตํ ‘‘โจรกณฺฏเกหิ สกณฺฏโก’’ติฯ ยถา คามวาสีนํ ฆาตกา คามฆาตกา อเภทวเสน, อุปจาเรน จ นิสฺสยนามสฺส นิสฺสิเตปิ ปวตฺตนโต, เอวํ ปนฺถิกานํ ทุหนา พาธนา ปนฺถทุหาฯ ธมฺมโต อเปตสฺส อยุตฺตสฺส กรณสีโล อธมฺมการี, โย วา อตฺตโน วิชิเต ชนปทาทีนํ ตโต ตโต อนตฺถโต ตายเนน ขตฺติเยน กตฺตพฺพธมฺโม, ตสฺส อกรณสีโลติ อตฺโถฯ ทสฺสูติ โจรานเมตํ อธิวจนํฯ ทํเสนฺติ วิทฺธํเสนฺตีติ หิ ทสฺสโว นิคฺคหีตโลเปน, เต เอว ขีลสทิสตฺตา ขีลนฺติ ทสฺสุขีลํฯ ยถา หิ เขตฺเต ขีลํ กสนาทีนํ สุขปฺปวตฺติํ, มูลสนฺตาเนน สสฺสปริพุทฺธิญฺจ วิพนฺธติ, เอวํ ทสฺสโวปิ รชฺเช ราชาณาย สุขปฺปวตฺติํ, มูลวิรุฬฺหิยา ชนปทปริพุทฺธิญฺจ วิพนฺธนฺตีฯ ปาณจาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘มารเณนา’’ติ วุตฺตํ, หิํสนํ ทสฺเสตุํ ‘‘โกฏฺฏเนนา’’ติฯ วธสทฺโท หิ หิํสนตฺโถปิ โหติ ‘‘วธติ น โรทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 880) วิย, กปฺปราทีหิ โปถเนนาติ อตฺโถฯ อทฺทุ นาม ทารุกฺขนฺเธน กโต พนฺธโนปกรณวิเสโส, เตน พนฺธนํ ตถาฯ อาทิสทฺเทน รชฺชุพนฺธนสงฺขลิกพนฺธนฆรพนฺธนาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ หา-ธาตุยา ชานิปทนิปฺผตฺติํ ทสฺเสติ ‘‘หานิยา’’ติ อิมินา, สา จ ธนหายนเมวาติ วุตฺตํ ‘‘สตํ คณฺหถา’’ติอาทิฯ

ปญฺจสิขมตฺตํ ฐเปตฺวา มุณฺฑาปนํ ปญฺจสิขมุณฺฑกรณํฯ ตํ ‘‘กากปกฺขกรณ’’นฺติปิ โวหรนฺติฯ สีเส ฉกโณทกาวเสจนํ โคมยสิญฺจนํฯ กุทณฺฑโก นาม จตุหตฺถโต อูโน รสฺสทณฺฑโก, โย ‘‘คทฺทุโล’’ติปิ วุจฺจติ, เตน พนฺธนํ กุทณฺฑกพนฺธนํฯ อาทิสทฺเทน ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ภสฺมปุฏวธนาทีนํ สงฺคโหฯ สมฺมาสทฺโท ญายตฺโถติ อาห ‘‘เหตุนา’’ติอาทิ, ปริยายวจนเมตํฯ อูหนิสฺสามีติ อุทฺธริสฺสามิ, อปเนสฺสามีติ อตฺโถฯ ปุพฺเพ ตตฺถ กตปริจยตาย อุสฺสาหํ กโรนฺติฯ ‘‘อนุปฺปเทตู’’ติ เอตสฺส อนุ อนุ ปเทตูติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘ทินฺเน อปฺปโหนฺเต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กสิอุปกรณภณฺฑํ ผาลปาชนยุคนงฺคลาทิ, อิมินา ปาฬิยํ พีชภตฺตเมว นิทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ

สกฺขิกรณปณฺณาโรปนนิพนฺธนํ วฑฺฒิยา สห วา วินา วา ปุน คเหตุกามสฺส ทาเน โหติ, อิธ ปน ตทุภยมฺปิ นตฺถิ ปุน อคฺคเหตุกามตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘สกฺขิํ อกตฺวา’’ติอาทิฯ เตนาห ‘‘มูลจฺเฉชฺชวเสนา’’ติฯ สกฺขินฺติ ตทา ปจฺจกฺขกชนํฯ ปณฺเณ อนาโรเปตฺวาติ ตาลาทิปณฺเณ ยถาจิณฺณํ ลิขนวเสน อนาโรเปตฺวาฯ อญฺญตฺถ ปณฺณากาเรปิ ปาภตสทฺโท, อิธ ปน ภณฺฑมูเลเยวาติ อาห ‘‘ภณฺฑมูลสฺสา’’ติอาทิฯ ภณฺฑมูลญฺหิ ปการโต อุทยภณฺฑานิ อาภรติ สํหรติ เอเตนาติ ปาภตํฯ อุทยธนโต ปเคว อาภตํ ปาภตนฺติ สทฺทวิทู, ปณฺณากาโร ปน ตํ ตทตฺถํ ปตฺเถนฺเตหิ อาภรียเตติ ปาภตํฯ ปตฺถนตฺถโชตโก หิ อยํ ป-สทฺโทฯ

‘‘ยถาหา’’ติอาทินา ปาภตสทฺทสฺส มูลภณฺฑตฺถตํ จูฬเสฏฺฐิชาตกปาเฐน (ชา. 1.1.4) สาเธติฯ ตตฺรายมฏฺฐกถา (ชา. อฏฺฐ. 1.1.4) ‘‘อปฺปเกนปีติ โถเกนปิ ปริตฺตเกนปิฯ เมธาวีติ ปญฺญวาฯ ปาภเตนาติ ภณฺฑมูเลนฯ วิจกฺขโณติ โวหารกุสโลฯ สมุฏฺฐาเปติ อตฺตานนฺติ มหนฺตํ ธนญฺจ ยสญฺจ อุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ อตฺตานํ สณฺฐาเปติ ปติฏฺฐาเปติฯ ยถา กิํ? อณุํ อคฺคิํว สนฺธมํ, ยถา ปณฺฑิตปุริโส ปริตฺตํ อคฺคิํ อนุกฺกเมน โคมยจุณฺณาทีนิ ปกฺขิปิตฺวา มุขวาเตน ธมนฺโต สมุฏฺฐาเปติ วฑฺเฒติ มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ กโรติ, เอวเมว ปณฺฑิโต โถกมฺปิ ปาภตํ ลภิตฺวา นานาอุปาเยหิ ปโยเชตฺวา ธนญฺจ ยสญฺจ วฑฺเฒติ, วฑฺเฒตฺวา จ ปน ตตฺถ อตฺตานํ ปติฏฺฐาเปติ, ตาย เอว วา ปน ธนยสมหนฺตตาย อตฺตานํ สมุฏฺฐาเปติ, อภิญฺญาตํ ปากฏํ กโรตีติ อตฺโถ’’ติฯ

ทิวเส ทิวเส ทาตพฺพํ เทวสิกํฯ มาเส มาเส ทาตพฺพํ มาสิกํฯ อาทิสทฺเทน อนุโปสถิกาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ ตสฺส ตสฺส ปุริสสฺสฯ กุสลานุรูเปน, กมฺมานุรูเปน สูรภาวานุรูเปนาติ ทฺวนฺทโต ปรํ สุยฺยมาโน อนุรูปสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ เฉกภาวานุรูปตา เจตฺถ กุสลานุรูปํฯ กตฺถจิ กุลสทฺโท ทิสฺสติ, โส จ ชาณุโสณิอาทิกุลานมิว กุลานุรูปมฺปิ ทาตพฺพโต ยุชฺชเตวฯ เสนาปจฺจาทิ ฐานนฺตรํ, อิมินา ภตฺตเวตนํ นิทฺทิฏฺฐมตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ สกกมฺมปสุตตฺตา, อนุปทฺทวตฺตา จ ธนธญฺญานํ ราสิโก ราสิการภูโตฯ

เขเมน ฐิตาติ อนุปทฺทเวน ปวตฺตาฯ เตนาห ‘‘อภยา’’ติ, กุโตจิปิ ภยรหิตาติ อตฺโถฯ โมทา โมทมานาติ โมทาย โมทมานา, โสมนสฺเสเนว โมทมานา, น สํสนฺทนมตฺเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ภควตา สทฺธิํ สมฺโมที’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.381) หิ มุทสทฺโท สํสนฺทเนปิ ปวตฺตติ, อญฺเญ โมทา หุตฺวา อปเรปิ โมทมานา วิหรนฺตีติ วา อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อญฺญมญฺญํ ปมุทิตจิตฺตาติ, อสญฺโญเคปิ วตฺติจฺฉาเยว วุทฺธีติ ทฺวิธา ปาโฐ วุตฺโตฯ อิทฺธผีตภาวนฺติ สมิทฺธเวปุลฺลภาวํฯ

จตุปริกฺขารวณฺณนา

[339] ตสฺมิํ ตสฺมิํ กิจฺเจ อนุยนฺติ อนุวตฺตนฺตีติ อนุยนฺตาฯ เตเยว อานุยนฺตา ยถา ‘‘อนุภาโว เอว อานุภาโว’’ติ, ‘‘อานุยุตฺตา’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ กิจฺเจ อนุยุชฺชนฺตีติ หิ อานุยุตฺตา วุตฺตนเยนฯ อสฺสาติ รญฺโญฯ เตติ อานุยนฺตขตฺติยาทโยฯ ‘‘อมฺเห เอตฺถ พหิ กโรตี’’ติ อตฺตมนา น ภวิสฺสนฺติฯ ‘‘นิพนฺธวิปุลายาคโม คาโม นิคโมฯ วิวฑฺฒิตมหาอาโย มหาคาโม’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.338) อาจริเยน วุตฺตํฯ ‘‘อปาการปริกฺเขโป สาปโณ นิคโม, สปาการาปณํ นครํ, ตํ ตพฺพิปรีโต คาโม’’ติ (กงฺขาวิตรณี อภินวฏีกายํ สงฺฆาทิเสสกณฺเฑ กุลทูสกสิกฺขาปเท ปสฺสิตพฺพํ) วินยฏีกาสุฯ คสนฺติ มทนฺติ เอตฺถาติ คาโม, สฺเวว ปากโฏ เจ, นิคโม นาม อติเรโก คาโมติ กตฺวาฯ ภุสตฺโถ เหตฺถ นี-สทฺโท, สญฺญาสทฺทตฺตา จ รสฺโสติ สทฺทวิทูฯ ชนปทตฺโถ วุตฺโตวฯ ‘‘สามฺยามจฺโจ สขา โกโส, ทุคฺคญฺจ วิชิตํ พล’’นฺติ วุตฺตาสุ สตฺตสุ ราชปกตีสุ รญฺโญ ตทวเสสานํ ฉนฺนํ วเสน หิตสุขาติวุทฺธิ, ตเทกเทสา จ อานุยนฺตาทโยติ อาห ‘‘ยํ ตุมฺหาก’’นฺติอาทิฯ

ตํตํกิจฺเจสุ รญฺญา อมา สห ภวนฺตีติ อมจฺจาฯ ‘‘อมาวาสี’’ติอาทีสุ วิย หิ สมกิริยาย อมาติ อพฺยยปทํ, จ-ปจฺจเยน ตทฺธิตสิทฺธีติ เนรุตฺติกาฯ รชฺชกิจฺจโวสาสนกาเล ปน เต รญฺญา ปิยา, สหปวตฺตนกา จ ภวนฺตีติ ทสฺเสติ ‘‘ปิยสหายกา’’ติ อิมินาฯ รญฺโญ ปริสติ ภวา ‘‘ปาริสชฺชาฯ