อยํ ปเนตฺถ อฏฺฐกถามุตฺตกนโย – เอตฺตกปรมาติ เอตฺตกอุกฺกํสโกฏิกา, ปฐมํ ปญฺหาวิสฺสชฺชนาว อมฺหากํ อุกฺกํสโกฏีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘มยา สกสมยวเสน ปญฺโห วิสฺสชฺชิโต’’ติฯ ปรนฺติ อติเรกํฯ ภาสิตสฺสาติ วจนสฺส สทฺทสฺสฯ

อยํ ปน วิเสโสติ สีลนิทฺเทเส นิยฺยาตนมตฺตํ อเปกฺขิตฺวา วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘สีลมิจฺเจว นิยฺยาติต’’นฺติฯ สามญฺญผลสุตฺเต (ที. นิ. 1.150) หิ สีลํ นิยฺยาเตตฺวาปิ ปุน สามญฺญผลมิจฺเจว นิยฺยาติตํฯ สพฺเพสมฺปิ มหคฺคตจิตฺตานํ ญาณสมฺปยุตฺตตฺตา, ฌานานญฺจ ตํ สมฺปโยคโต ‘‘อตฺถโต ปญฺญาสมฺปทา’’ติ วุตฺตํฯ ปญฺญานิทฺเทเส หิ ฌานปญฺญํ อธิฏฺฐานํ กตฺวา ปฐมํ วิปสฺสนาปญฺญา นิยฺยาติตาฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนาปญฺญายา’’ติอาทิฯ

โสณทณฺฑอุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา

[321] ทหโร ยุวาติ เอตฺถ ทหรวจเนน ปฐมโยพฺพนภาวํ ทสฺเสติฯ ปฐมโยพฺพนกาลคโต หิ ‘‘ทหโร’’ติ วุจฺจติฯ ปุตฺตสฺส ปุตฺโต นตฺตา นามฯ นปฺปโหตีติ น สมฺปชฺชติ, ปุตฺตนตฺตปฺปมาโณปิ น โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘อาสนา เม ตํ วุฏฺฐาน’’นฺติ เอตสฺส อตฺถาปตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘มม อคารเวนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตนฺติ อญฺชลิปคฺคหณํฯ อยญฺหิ ยถา ตถา อตฺตโน มหาชนสฺส สมฺภาวนํ อุปฺปาเทตฺวา โกหญฺเญน ปเร วิมฺหาเปตฺวา ลาภุปฺปาทนํ นิชิคีสนฺโต วิจรติ, ตสฺมาสฺส อติวิย กุหกภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินา กิรา’’ติอาทิํ วทติ ฯ อคารวํ นาม นตฺถีติ อคารววจนํ นาม นตฺถิ, นายํ ภควติ อคารเวน ‘‘อหญฺเจว โข ปนา’’ติอาทิมาห, อถ โข อตฺตโน ลาภปริหานิภเยเนวาติ วุตฺตํ โหติฯ

[322] ตงฺขณานุรูปายาติ ยาทิสี ตทา ตสฺส อชฺฌาสยปฺปวตฺติ, ตทนุรูปายาติ มชฺเฌปทโลเปน อตฺโถฯ ตทา ตสฺส วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตสฺส ตาทิสสฺส ญาณปริปากสฺส อภาวโต เกวลํ อพฺภุทยสนฺนิสฺสิโต เอว อตฺโถ ทสฺสิโตติ อาห ‘‘ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกํ อตฺถํ สนฺทสฺเสตฺวา’’ติ, ปจฺจกฺขโต วิภาเวตฺวาติ อตฺโถฯ กุสเล ธมฺเมติ เตภูมเก กุสลธมฺเม, อยเมตฺถ นิปฺปริยายโต อตฺโถฯ ปริยายโต ปน ‘‘จตุภูมเก’’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ โลกุตฺตรกุสลสฺสปิ อายติํ ลพฺภมานตฺตาฯ

ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อายติํ นิพฺพานตฺถาย, วาสนาภาคิยาย วา’’ติฯ ตตฺถาติ กุสเล ธมฺเม ยถาสมาทปิเตฯ นนฺติ โสณทณฺฑพฺราหฺมณํฯ สมุตฺเตเชตฺวาติ สมฺมเทว อุปรูปริ นิสาเนตฺวา ปุญฺญกิริยาย ติกฺขวิสทภาวมาปาเทตฺวาฯ ตํ ปน อตฺถโต ตตฺถ อุสฺสาหชนนเมว โหตีติ อาห ‘‘สอุสฺสาหํ กตฺวา’’ติฯ ตาย จ สอุสฺสาหตายาติ เอวํ ปุญฺญกิริยาย สอุสฺสาหตา นิยมโต ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอตฺถสมฺปาทนีติ ยถาวุตฺตาย สอุสฺสาหตาย จ สมฺปหํเสตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ อญฺเญหิ จ วิชฺชมานคุเณหีติ เอวรูปา เต คุณสมงฺคิตา จ เอกนฺเตน ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอตฺถนิปฺผาทนีติ ตสฺมิํ วิชฺชมาเนหิ, อญฺเญหิ จ คุเณหิ สมฺปหํเสตฺวา สมฺมเทว หฏฺฐตุฏฺฐภาวมาปาเทตฺวาติ อตฺโถฯ

ยทิ ภควา ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺสิ, อถ กสฺมา โส วิเสสํ นาธิคจฺฉีติ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘พฺราหฺมโณ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กุหกตายาติ วุตฺตนเยน โกหญฺญกตฺตา, อิมินา ปโยคสมฺปตฺติอภาวํ ทสฺเสติฯ ยชฺเชวํ กสฺมา ภควา ตสฺส ตถา ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺสีติ ปฏิโจทนมฺปิ โสเธนฺโต ‘‘เกวลมสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เกวลนฺติ นิพฺเพธาเสกฺขภาคิเยน อสมฺมิสฺสํฯ นิพฺพานตฺถายาติ นิพฺพานาธิคมตฺถาย, ปรินิพฺพานตฺถาย วาฯ อายติํ วิเสสาธิคมนูปายภูตา ปุญฺญกิริยาสุ ปริจยสงฺขาตา วาสนา เอว ภาโค, ตสฺมิํ อุปายภาเวน ปวตฺตาติ วาสนาภาคิยาฯ น หิ ภควโต นิรตฺถกา จตุปฺปทิกคาถามตฺตาปิ ธมฺมเทสนา อตฺถิฯ เตนาห ‘‘สพฺพา ปุริมปจฺฉิมกถา’’ติฯ อาทิโต เจตฺถ ปภุติ ยาว พฺราหฺมณสฺส วิสฺสชฺชนาปริโยสานํ, ตาว ปุริมกถา, ภควโต ปน สีลปญฺญาวิสฺสชฺชนา ปจฺฉิมกถาฯ พฺราหฺมเณน วุตฺตาปิ หิ พุทฺธคุณาทิปฏิสญฺญุตฺตา กถา อายติํ นิพฺพานตฺถาย วาสนาภาคิยา เอวาติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปญฺญาเวยฺยตฺติยชนนาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา โสณทณฺฑสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนาฯ

โสณทณฺฑสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. กูฏทนฺตสุตฺตวณฺณนา

[323] เอวํ โสณทณฺฑสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ กูฏทนฺตสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, โสณทณฺฑ สุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส กูฏทนฺตสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป.… มคเธสูติ กูฏทนฺตสุตฺต’’นฺติ อาหฯ ‘‘มคธา นาม ชนปทิโน ราชกุมารา’’ติอาทีสุ อมฺพฏฺฐสุตฺเต โกสลชนปทวณฺณนายํ อมฺเหหิ วุตฺตนโย ยถารหํ เนตพฺโพฯ อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – มเคน สทฺธิํ ธาวนฺตีติ มคธา, ราชกุมารา, มํเสสุ วา คิชฺฌนฺตีติ มคธา นิรุตฺตินเยนฯ รุฬฺหิโต, ปจฺจยโลปโต จ เตสํ นิวาสภูเตปิ ชนปเท วุทฺธิ น โหตีติ เนรุตฺติกาฯ ชนปทนาเมเยว พหุวจนํ, น ชนปทสทฺเท ชาติสทฺทตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘ตสฺมิํ มคเธสุ ชนปเท’’ติฯ อิโต ปรนฺติ ‘‘มคเธสู’’ติ ปทโต ปรํ ‘‘จาริกํ จรมาโน’’ติอาทิวจนํฯ ปุริมสุตฺตทฺวเยติ อมฺพฏฺฐโสณทณฺฑสุตฺตทฺวเยฯ วุตฺตนยเมวาติ ยํ ตตฺถ อาคตสทิสํ อิธาคตํ, ตํ อตฺถวณฺณนาโต วุตฺตนยเมว, ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ตรุโณ อมฺพรุกฺโข อมฺพลฏฺฐิกา’’ติ พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.2) วุตฺตตฺตา ‘‘อมฺพลฏฺฐิกา พฺรหฺมชาเล วุตฺตสทิสาวา’’ติ อาหฯ

ยญฺญาวาฏํ สมฺปาเทตฺวา มหายญฺญํ อุทฺทิสฺส สวิญฺญาณกานิ, อวิญฺญาณกานิ จ ยญฺญูปกรณานิ อุปฏฺฐปิตานีติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘มหายญฺโญ อุปกฺขโฏ’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํ, ตํ ปเนตํ อุปกรณํ เตสํ ตถา สชฺชนเมวาติ ทสฺเสติ ‘‘สชฺชิโต’’ติ อิมินาฯ วจฺฉตรสตานีติ ยุวภาวปฺปตฺตานิ พลววจฺฉสตานิฯ วจฺฉานํ วิเสสาติ หิ วจฺฉตรา, เต ปน วจฺฉา เอว โหนฺติ, น ทมฺมา, น จ พลีพทฺทาติ อาห ‘‘วจฺฉสตานี’’ติฯ อยํ อาจริยมติ (ที. นิ. ฏี. 1.323)ฯ ตร-สทฺโท วา อนตฺถโกติ วุตฺตํ ‘‘วจฺฉสตานี’’ติฯ เอวญฺหิ สพฺโพปิ วจฺฉปฺปเภโท สงฺคหิโต โหติฯ เอเตติ อุสภาทโย อุรพฺภปริโยสานาฯ อเนเกสนฺติ อเนกชาติกานํฯ มิคปกฺขีนนฺติ มหิํสรุรุปสทกุรุงฺคโคกณฺณมิคานญฺเจว โมรกปิญฺชรวฏฺฏกติตฺติร ลาปาทิปกฺขีนญฺจฯ