ปาหุนกาติ ปเหณกํ ปฏิคฺคณฺหิตุมนุจฺฉวิกา, เอเตน ทุวิเธสุ อาคนฺตุเกสุ ปุเรตรมาคตวเสน อิธ อติถิโน, น โภชนเวลายมาคตวเสน อพฺภาคตาติ ทสฺเสติฯ ปริยาปุณามีติ ปริจฺฉินฺทิตุํ ชานามิ, ธาตฺวตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘ชานามี’’ติ วุตฺตํฯ

กปฺปมฺปีติ อายุกปฺปมฺปิ, ภเณยฺย เจติ สมฺพนฺโธฯ จิรํ จิรกาเล กปฺโป ขีเยถ, ทีฆมนฺตเร ทีฆกาลนฺตเรปิ ตถาคตสฺส วณฺโณ น ขีเยถาติ โยชนาฯ ‘‘จิร’’นฺติ เจตฺถ วตฺตพฺเพปิ ฉนฺทหานิภยา รสฺสตฺถํ นิคฺคหิตโลโป, อติทีฆกาลํ วา สนฺธาย ‘‘จิรทีฆมนฺตเร’’ติ วุตฺตํ, อุภยตฺถ สมฺพนฺธิตพฺพเมตํ, กิริยารหาทิโยเค วิย จ อนฺตรโยเค อธิกกฺขรปาโท อนุปวชฺโช, อยญฺจ คาถา อภูตปริกปฺปนาวเสน อฏฺฐกถาสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.304; 3.141; ม. นิ. อฏฺฐ. 2.425; อุทา. อฏฺฐ. 53; พุ. วํ. อฏฺฐ. 4.4; จริยา. อฏฺฐ. นิทานกถา, ปกิณฺณกกถา; อป. อฏฺฐ. 2.7.20) วุตฺตา ตถา ภาสมานสฺส อภาวโตฯ

[305] นนฺติ อาจริยํฯ อลํ-สทฺโท อิธ อรหตฺโถ ‘‘อลเมว นิพฺพินฺทิตุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.272; สํ. นิ. 2.134, 143) วิยาติ อาห ‘‘ยุตฺตเมวา’’ติฯ ปุเฏน เนตฺวา อสิตพฺพโต ปริภุญฺชิตพฺพโต ปุโฏสํ วุจฺจติ ปาเถยฺยํฯ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ ทสฺเสติ ‘‘ตํ คเหตฺวา’’ติ อิมินาฯ ปาฬิยํ ปุฏํเสนปิ กุลปุตฺเตนาติ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตน ปุฏํเสนา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อํเสนา’’ติอาทิ อธิปฺปายมตฺตทสฺสนํ, วหนฺเตน กุลปุตฺเตน อุปสงฺกมิตุํ อลเมวาติ อตฺโถฯ

โสณทณฺฑปริวิตกฺกวณฺณนา

[306-7] น อิธ ติโร-สทฺโท ‘‘ติโรกุฑฺเฑ วา ติโรปากาเร วา ฉฑฺเฑยฺย วา ฉฑฺฑาเปยฺย วา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 825) วิย พหิอตฺโถติ อาห ‘‘อนฺโตวนสณฺเฑ คตสฺสา’’ติฯ ตตฺถ วิหาโรปิ วนสณฺฑปริยาปนฺโนติ ทสฺเสติ ‘‘วิหารพฺภนฺตรํ ปวิฏฺฐสฺสา’’ติ อิมินาฯ เอเต อญฺชลิํ ปณาเมตฺวา นิสินฺนา มิจฺฉาทิฏฺฐิวเสน อุภโตปกฺขิกา, ‘‘อิตเร ปน สมฺมาทิฏฺฐิวเสน เอกโตปกฺขิกา’’ติ อตฺถโต อาปนฺโน โหติฯ ทลิทฺทตฺตา, ญาติปาริชุญฺญาทินา ชิณฺณตฺตา จ นามโคตฺตวเสน อปากฏา หุตฺวา ปากฏา ภวิตุกามา เอวมกํสูติ อธิปฺปาโยฯ เกราฏิกาติ สฐาฯ ตตฺถาติ ทฺวีสุ ชเนสุฯ ตโตติ วิสฺสาสโต, ทานโต วาฯ

พฺราหฺมณปญฺญตฺติวณฺณนา

[309] อโนนตกายวเสน ถทฺธคตฺโต, น มานวเสนฯ เตน ปาฬิยํ วกฺขติ ‘‘อพฺภุนฺนาเมตฺวา’’ติฯ เจโตวิตกฺกํ สนฺธาย จิตฺตสีเสน ‘‘จิตฺตํ อญฺญาสี’’ติ วุตฺตํฯ วิฆาตนฺติ จิตฺตทุกฺขํฯ

[311] สกสมเยติ พฺราหฺมณลทฺธิยํฯ มียมาโนติ มริยมาโนฯ ทิฏฺฐิสญฺชานเนเนวาติ อตฺตโน ลทฺธิสญฺชานเนเนวฯ สุชนฺติ โหมทพฺพิํ, นิพฺพจนํ วุตฺตเมวฯ คณฺหนฺเตสูติ ชุหนตฺถํ คณฺหนเกสุ, อิรุวิชฺเชสูติ อตฺโถฯ อิรุเวทวเสน โหมกรณโต หิ ยญฺญยชกา ‘‘อิรุวิชฺชา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ปฐโม วาติ ตตฺถ สนฺนิปติเตสุ สุชากิริยายํ สพฺพปธาโน วาฯ ทุติโย วาติ ตทนนฺตริโก วาฯ ‘‘สุช’’นฺติ อิทํ กรณตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘สุชายา’’ติฯ อคฺคิหุตฺตมุขตาย ยญฺญสฺส ยญฺเญ ทิยฺยมานํ สุชามุเขน ทิยฺยติฯ วุตฺตญฺจ ‘‘อคฺคิหุตฺตมุขา ยญฺญา, สาวิตฺตี ฉนฺทโส มุข’’นฺติ (ม. นิ. 2.400)ฯ ตสฺมา ‘‘ทิยฺยมาน’’นฺติ อยํ ปาฐเสโส วิญฺญายตีติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. 1.311) วุตฺตํฯ อปิจ สุชาย ทิยฺยมานํ สุชนฺติ ตทฺธิตวเสน อตฺถํ ทสฺเสตุํ เอวมาหฯ โปราณาติ อฏฺฐกถาจริยาฯ ปุริมวาเท เจตฺถ ทานวเสน ปฐโม วา ทุติโย วา, ปจฺฉิมวาเท อาทานวเสนาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ วิเสสโตติ วิชฺชาจรณวิเสสโต, น พฺราหฺมเณหิ อิจฺฉิตวิชฺชาจรณมตฺตโตฯ อุตฺตมพฺราหฺมณสฺสาติ อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยตาย อุกฺกฏฺฐพฺราหฺมณสฺสฯ ยถาธิปฺเปตสฺส หิ วิชฺชาจรณวิเสสทีปกสฺส ‘‘กตมํ ปน ตํ พฺราหฺมณสีลํ, กตมา สา ปญฺญา’’ติอาทิวจนสฺส โอกาสกรณตฺถเมว ‘‘อิเมสํ ปน พฺราหฺมณ ปญฺจนฺนํ องฺคาน’’นฺติอาทิวจนํ ภควา อโวจ, ตสฺมา ปธานวจนานุรูปมนุสนฺธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[313] อปวทตีติ วณฺณาทีนิ อปเนตฺวา วทติ, อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิกฺขิปตี’’ติ วุตฺตํฯ อิทนฺติ ‘‘มา ภวํ โสณทณฺโฑ เอวํ อวจา’’ติอาทิวจนํฯ พฺราหฺมณสมยนฺติ พฺราหฺมณสิทฺธนฺตํฯ มา ภินฺทีติ มา วินาเสสิฯ

[316] สโมเยว หุตฺวา สโมติ สมสโม, สพฺพถา สโมติ อตฺโถฯ ปริยายทฺวยญฺหิ อติสยตฺถทีปกํ ยถา ‘‘ทุกฺขทุกฺขํ, รูปรูป’’นฺติฯ