‘‘วโยอนุปฺปตฺโต’’ติ อิมินา ชาติวุทฺธิยา วกฺขมานตฺตา, คุณวุทฺธิยา จ ตโต สาติสยตฺตา ‘‘วุทฺโธติ สีลาจาราทิคุณวุทฺธิยา ยุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ วกฺขมานํ ปติ ปาริเสสคฺคหณญฺเหตํฯ ตถา ชาติมหลฺลกตายปิ เตเนว ปเทน วกฺขมานตฺตา, วิภวมหตฺตตาย จ อนวเสสิตตฺตา ‘‘มหลฺลโกติ วิภวมหนฺตตาย สมนฺนาคโต’’ติ อาหฯ มคฺคปฏิปนฺโนติ พฺราหฺมณานํ ยุตฺตปฏิปตฺติวีถิํ อโวกฺกมฺม จรณวเสน อุปคโตติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘พฺราหฺมณาน’’นฺติอาทินาฯ ชาติวุทฺธภาวมนุปฺปตฺโต, ตมฺปิ อนฺติมวยํ ปจฺฉิมวยเมว อนุปฺปตฺโตติ สาธิปฺปายโยชนาฯ อิมินา หิ ปจฺฉิมวยวเสน ชาติวุทฺธภาวํ ทสฺเสตีติฯ

พุทฺธคุณกถาวณฺณนา

[304] ตาทิเสหิ มหานุภาเวหิ สทฺธิํ ยุคคฺคาหวเสน ฐปนมฺปิ น มาทิสานํ ปณฺฑิตชาตีนมนุจฺฉวิกํ, กุโต ปน อุกฺกํสวเสน ฐปนนฺติ อิทํ พฺราหฺมณสฺส น ยุตฺตรูปนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น โข ปน เมต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ เยปิ คุณา อตฺตโน คุเณหิ สทิสา, เตปิ คุเณ อุตฺตริตเรเยว มญฺญมาโน ปกาเสตีติ สมฺพนฺโธฯ สทิสาติ จ เอกเทเสน สทิสาฯ น หิ พุทฺธานํ คุเณหิ สพฺพถา สทิสา เกจิปิ คุณา อญฺเญสุ ลพฺภนฺติฯ ‘‘โก จาห’’นฺติอาทิ อุตฺตริตราการทสฺสนํฯ อหญฺจ กีทิโส นาม หุตฺวา สทิโส ภวิสฺสามิ, สมณสฺส…เป.… คุณา จ กีทิสา นาม หุตฺวา สทิสา ภวิสฺสนฺตีติ สาธิปฺปายโยชนาฯ เกจิ นวํ ปาฐํ กโรนฺติ, อยเมว มูลปาโฐ ยถา ตํ อมฺพฏฺฐสุตฺเต ‘‘โก จาหํ โภ โคตม สาจริยโก, กา จ อนุตฺตรา วิชฺชาจรณสมฺปทา’’ติฯ อิตเรติ อตฺตโน คุเณหิ อสทิเส คุเณ, ‘‘ปกาเสตี’’ติ อิมินาว สมฺพนฺโธฯ เอกนฺเตเนวาติ สทิสคุณานํ วิย ปสงฺคาภาเวนฯ

เอวํ นิยาเมนฺโต โสณทณฺโฑ อิทํ อตฺถชาตํ ทีเปติฯ ยถา หีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท การเณฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา มยเมว อรหามา’’ติฯ โคปทกนฺติ คาวิยา ขุรฏฺฐาเน ฐิตอุทกํฯ คุเณติ สทิสคุเณปิ, ปเคว อสทิสคุเณฯ

สฏฺฐิกุลสตสหสฺสนฺติ สฏฺฐิสหสฺสาธิกํ กุลสตสหสฺสํฯ ธมฺมปทฏฺฐกถาทีสุ (ธ. ป. อฏฺฐ. 16) ปน กตฺถจิ ภควโต อสีติกุลสหสฺสตาวจนํ เอเกกปกฺขเมว สนฺธายาติ เวทิตพฺพํฯ

สุธามฏฺฐโปกฺขรณิโยติ สุธาย ปริกมฺมกตา โปกฺขรณิโยฯ สตฺตรตนานนฺติ สตฺตหิ รตเนหิฯ ปูรโยเค หิ กรณตฺเถ พหุลํ ฉฏฺฐีวจนํฯ ปาสาทนิยูหาทโยติ อุปริปาสาเท ฐิตตุลาสีสาทโยฯ ‘‘สตฺตรตนาน’’นฺติ อธิกาโร, อเภเทปิ เภทโวหาโร เอสฯ กุลปริยาเยนาติ สุทฺโธทนมหาราชสฺส อสมฺภินฺนขตฺติยกุลานุกฺกเมนฯ เตสุปีติ จตูสุ นิธีสุปิฯ คหิตํ คหิตํ ฐานํ ปูรติเยว ธเนน ปากติกเมว โหติ, น อูนํฯ

ภทฺทเกนาติ สุนฺทเรนฯ ปจฺฉิมวเย วุตฺตนเยน ปฐมวโย เวทิตพฺโพฯ มาตาปิตูนํ อนิจฺฉาย ปพฺพชฺชาว อนาทโร เตน ยุตฺเต อตฺเถ สามิวจนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตสนฺติ มาตาปิตูนํฯ กนฺทิตฺวาติ ‘‘กหํ ปิยปุตฺตกา’’ติอาทินา ปริเทวิตฺวาฯ

อปริมาโณเยวาติ ‘‘เอตฺตโก เอโส’’ติ เกนจิ ปริจฺฉินฺทิตุมสกฺกุเณยฺยตาย อปริจฺฉินฺโนเยวฯ ทฺเว เวฬู อโธกฏิมตฺตกเมว โหนฺตีติ อาห ‘‘ทฺวินฺนํ เวฬูนํ อุปริ กฏิมตฺตเมวา’’ติฯ ปารมิตานุภาเวน พฺราหฺมณสฺส เอว ปญฺญายติ, ภควา ปน ตทา ปกติปฺปมาโณวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺญายมาโน’’ติ วุตฺตมิว ทิสฺสติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ ‘‘น หี’’ติอาทินา ปารมิตาพเลเนว เอวํ อปริมาณตา, น อิทฺธิพเลนาติ ทสฺเสตี’’ติ วทนฺติฯ อตุโลติ อสทิโสฯ ‘‘ธมฺมปเท คาถมาหา’’ติ กตฺถจิ ปาโฐ อยุตฺโตวฯ น หิ ธมฺมปเท อยํ คาถา ทิสฺสติฯ สุธาปิณฺฑิยตฺเถราปทานาทีสุ (อป. 1.10.สุธาปิณฺฑิยตฺเถราปทาน) ปนายํ คาถา อาคตา, สา จ โข อญฺญวตฺถุสฺมิํ เอว, น อิมสฺมิํ วตฺถุมฺหิ, ตสฺมา ปาฬิวเสน สงฺคีติมนารุฬฺหา ปกิณฺณกเทสนาเยวายํ คาถาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตตฺถ เต ตาทิเสติ ปริยายวจนเมตํ ‘‘อปฺปํ วสฺสสตํ อายุ, อิทาเนตรหิ วิชฺชตี’’ติอาทีสุ (พุ. วํ. 27.21) วิย, ‘‘เอตาทิเส’’ติปิ ปฐนฺติ, ตทสุนฺทรํ อปทานาทีสุ ตถา อทิสฺสนโตฯ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุเต กุโตจิปิ อภเย เต ตาทิเส ปูชยโต เอตฺถ อิทํ ปุญฺญํ เกนจิ มหานุภาเวน อปิ สงฺขาตุํ น สกฺกาติ อตฺโถฯ

พาหนฺตรนฺติ ทฺวินฺนํ พาหูนมนฺตรํฯ ทฺวาทส โยชนสตานีติ ทฺวาทสาธิกานิ โยชนสตานิฯ พหลนฺตเรนาติ สมนฺตา สรีรปริณาหปฺปมาเณนฯ ปุถุลโตติ วิตฺถารโตฯ องฺคุลิปพฺพานีติ เอเกกานิ องฺคุลิปพฺพานิฯ ภมุกนฺตรนฺติ ทฺวินฺนํ ภมุกานมนฺตรํฯ มุขํ วิตฺถารโต ทฺวิโยชนสตํ ปริมณฺฑลโต วิสุํ วุตฺตตฺตาฯ ‘‘เอทิโส ภควา’’ติ ยา ปเรหิ วุตฺตา กถา, ตสฺสา อนุรูปนฺติ ยถากถํ, อิมินา อญฺเญหิ วุตฺตํ ภควโต วณฺณกถํ สุตฺวา โอโลเกตุกามตาย อาคโตติ ทสฺเสติ, ยถากถนฺติ วา กีทิสํฯ ‘‘ยถากถํ ปน ตุมฺเห ภิกฺขเว สมคฺคา สมฺโมทมานา อวิวทมานา ผาสุกํ วสฺสํ วสิตฺถา’’ติอาทีสุ (ปารา. 194) วิย หิ ปุจฺฉายํ เอส นิปาตสมุทาโย, เอโก วา นิปาโตฯ

คนฺธกุฏิปริเวเณติ คนฺธกุฏิยา ปริเวเณ, คนฺธกุฏิโต พหิ ปริเวณพฺภนฺตเรติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ มญฺจเกฯ ‘‘สีหเสยฺยํ กปฺเปสี’’ติ ยถา ราหุ อสุรินฺโท อายามโต, วิตฺถารโต, อุพฺเพธโต จ ภควโต รูปกายสฺส ปริจฺเฉทํ คเหตุํ น สกฺโกติ, ตถา รูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺโต สีหเสยฺยํ กปฺเปสี’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.304) เอวํ อาจริเยน วุตฺตํ, ‘‘ตเทตํ ‘น มยา อสุรินฺท อโธมุเขน ปารมิโย ปูริตา, อุทฺธคฺคเมว กตฺวา ทานํ ทินฺน’’นฺติ อฏฺฐกถาวจเนน อจฺจนฺตเมว วิรุทฺธํ โหติฯ เอตญฺหิ คนฺธกุฏิทฺวารวิวรณาทีสุ วิย ปารมิตานุภาวสิทฺธิทสฺสนํ, อญฺญถา ตเทว วจนํ วตฺตพฺพํ ภเวยฺยา’’ติ วทนฺติ, วีมํสิตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ อโธมุเขนาติ โอสกฺกิตวีริยตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อุทฺธคฺคเมวาติ อโนสกฺกิตวีริยตํ, อุพฺภโกฏิกํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ตทา ราหุ อุปาสกภาวํ ปฏิเวเทสีติ อาห ‘‘ตํ ทิวส’’นฺติอาทิฯ

กิเลเสหิ อารกตฺตา อริยํ นิรุตฺตินเยน, อโตเยว อุตฺตมตา ปริสุทฺธตาติ วุตฺตํ ‘‘อุตฺตมํ ปริสุทฺธ’’นฺติฯ อนวชฺชฏฺเฐน กุสลํ, น สุขวิปากฏฺเฐน ตสฺส อรหตมสมฺภวโตฯ กุสลสีเลนาติ อนวชฺเชเนว วิทฺธสฺตสวาสนกิเลเสน สีเลนฯ เอวญฺจ กตฺวา ปทจตุกฺกมฺเปตํ อธิปฺเปตตฺถโต วิสิฏฺฐํ โหติ, สทฺทตฺถมตฺตํ ปน สนฺธาย ‘‘อิทมสฺส เววจน’’นฺติ วุตฺตํฯ

กตฺถจิ จตุราสีติปาณสหสฺสานิ, กตฺถจิ อปริมาณาปิ เทวมนุสฺสาติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘ภควโต เอเกกาย ธมฺมเทสนายา’’ติอาทิมาหฯ มหาสมยสุตฺต (ที. นิ. 2.331 อาทโย) มงฺคลสุตฺต- (ขุ. ปา. 5.1 อาทโย; สุ. นิ. 261 อาทโย) เทสนาทีสุ หิ จตุวีสติยา ฐาเนสุ อสงฺเขฺยยฺยา อปริเมยฺยา เทวมนุสฺสา มคฺคผลามตํ ปิวิํสุฯ โกฏิสตสหสฺสาทิปริมาเณนปิ พหู เอว, นิทสฺสนวเสน ปเนวํ วุตฺตํฯ ตสฺมา อนุตฺตรสิกฺขาปกภาเวน ภควา พหูนํ อาจริโย, เตสํ อาจริยภูตานํ สาวกานมาจริยภาเวน สาวกเวเนยฺยานํ ปาจริโยฯ ภควตา หิ ทินฺนนเย ฐตฺวา สาวกา เวเนยฺยํ วิเนนฺติ, ตสฺมา ภควาว เตสํ ปธาโน อาจริโยติฯ

วทนฺตสฺสาธิปฺเปโตว อตฺโถ ปมาณํ, น ลกฺขณหาราทิวิสโยติ อาห ‘‘พฺราหฺมโณ ปนา’’ติอาทิฯ ‘‘อิมสฺส วา ปูติกายสฺสา’’ติ ปาฐาวสาเน เปยฺยาลํ กตฺวา ‘‘เกลนา ปฏิเกลนา’’ติ วุตฺตํฯ อยญฺหิ ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺคปาฬิ (วิภ. 854) ‘‘พาหิรานํ วา ปริกฺขารานํ มณฺฑนา’’ติอาทิ เปยฺยาลวเสน คยฺหติฯ ตตฺถ อิมสฺส วา ปูติกายสฺสาติ อิมสฺส วา มนุสฺสสรีรสฺสฯ ยถา หิ ตทหุชาโตปิ สิงฺคาโล ‘‘ชรสิงฺคาโล’’ ตฺเวว, อูรุปฺปมาณาปิ จ คโลจิลตา ‘‘ปูติลตา’’ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ, เอวํ สุวณฺณวณฺโณปิ มนุสฺสสรีโร ‘‘ปูติกาโย’’ ตฺเวว, ตสฺส มณฺฑนาติ อตฺโถฯ เกลนาติ กีฬนาฯ ‘‘เกลายนา’’ติปิ ปฐนฺติฯ ปฏิเกลนาติ ปฏิกีฬนาฯ จปลสฺส ภาโว จาปลฺยํ, จาปลฺลํ วา, เยน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล วสฺสสติโกปิ สมาโน ตทหุชาตทารโก วิย โหติ, ตสฺเสทมธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อปาเป ปุเร กโรติ, น วา ปาปํ ปุเร กโรตีติ อปาปปุเรกฺขาโรติ ยุตฺตายุตฺตสมาเสน ทุวิธมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปาเป นวโลกุตฺตรธมฺเม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปาเปติ จ ปาปปฏิปกฺเข, ปาปวิรหิเต วาฯ พฺรหฺมนิ เสฏฺเฐ ภควติ ภวา ตสฺส ธมฺมเทสนาวเสน อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา, พฺรหฺมุโน วา ภควโต อปจฺจํ ครุกรณาทินา, ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปตฺติยา จ, พฺรหฺมํ วา เสฏฺฐํ อริยมคฺคํ ชานาตีติ พฺรหฺมญฺญา, อริยสาวกสงฺขาตา ปชาฯ เตนาห ‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา’’ติอาทิฯ พฺราหฺมณปชายาติ พหิตปาปปชายฯ

‘‘อปาปปุเรกฺขาโร’’ติ เอตฺถ ‘‘ปุเรกฺขาโร’’ติ ปทมธิกาโรติ ทสฺเสติ ‘‘เอติสฺสาย จ ปชาย ปุเรกฺขาโร’’ติ อิมินาฯ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ ‘‘น เกวลํ อปาปปุเรกฺขาโร เอว, อถ โข พฺรหฺมญฺญาย จ ปชาย สมฺพนฺธภูตาย ปุเรกฺขาโร’’ติฯ ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิ อธิปฺปายมตฺตทสฺสนํฯ ‘‘อปาปปุเรกฺขาโร’’ติ อิทํ ‘‘พฺรหฺมญฺญาย ปชายา’’ติ อิมินาว สมฺพนฺธิตพฺพํ, น จ ปจฺเจกมตฺถทีปกํ, ปกติพฺราหฺมณชาติวเสนปิ เจตสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ อยุตฺตสมาโส จายํฯ ปาปนฺติ ปาปกมฺมํ, อหิตํ ทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ ตสฺส สมฺพนฺธิเปกฺขตฺตา กสฺสา อปาปปุเรกฺขาโรติ ปุจฺฉาย เอวมาหาติ ทสฺเสตุํ ‘‘กสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อตฺตนา’’ติอาทิ ตทตฺถวิวรณํฯ พฺราหฺมณปชายาติ พฺราหฺมณชาติปชายฯ

รญฺชนฺติ อฏฺฏํ ภชนฺติ ราชาโน เอเตนาติ รฏฺฐํ, เอกสฺส รญฺโญ รชฺชภูตกาสิโกสลาทิมหาชนปทาฯ ชนา ปชฺชนฺติ สุขชีวิกํ ปาปุณนฺติ เอตฺถาติ ชนปโท, เอกสฺส รญฺโญ รชฺเช เอเกกโกฏฺฐาสภูตา อุตฺตรปถทกฺขิณปถาทิขุทฺทกชนปทาฯ ตตฺถาติ ตถา อาคเตสุฯ ปุจฺฉายาติ อตฺตนา อภิสงฺขตาย ปุจฺฉายฯ วิสฺสชฺชนาสมฺปฏิจฺฉเนติ วิสฺสชฺชนาย อตฺตโน ญาเณน สมฺปฏิคฺคหเณฯ เกสญฺจิ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ, ญาณปริปากํ, จิตฺตาจารญฺจ ญตฺวา ภควาว ปุจฺฉาย อุสฺสาหํ ชเนตฺวา วิสฺสชฺเชตีติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘ตตฺถ กตมํ สาขลฺย’’นฺติอาทิ นิกฺเขปกณฺฑปาฬิ (ธ. ส. 1350)ฯ อทฺธานทรถนฺติ ทีฆมคฺคาคมนปริสฺสมํฯ อสฺสาติ ภควโต, มุขปทุมนฺติ สมฺพนฺโธฯ พาลาตปสมฺผสฺสเนเนวาติ อภินวุคฺคตสูริยรํสิสมฺผสฺสเนน อิวฯ ตถา หิ สูริโย ‘‘ปทฺมพนฺธู’’ติ โลเก ปากโฏ, จนฺโท ปน ‘‘กุมุทพนฺธู’’ติฯ ปุณฺณจนฺทสฺส สิริยา สมานา สิรี เอตสฺสาติ ปุณฺณจนฺทสสฺสิริกํฯ กถํ นิกฺกุชฺชิตสทิสตาติ อาห ‘‘สมฺปตฺตายา’’ติอาทิฯ เอตฺถ ปน ‘‘เอหิ สฺวาคตวาที’’ติ อิมินา สุขสมฺภาสปุพฺพกํ ปิยวาทิตํ ทสฺเสติ, ‘‘สขิโล’’ติ อิมินา สณฺหวาจตํ, ‘‘สมฺโมทโก’’ติ อิมินา ปฏิสนฺธารกุสลตํ, ‘‘อพฺภากุฏิโก’’ติ อิมินา สพฺพตฺเถว วิปฺปสนฺนมุขตํ, ‘‘อุตฺตานมุโข’’ติ อิมินา สุขสลฺลาปตํ, ‘‘ปุพฺพภาสี’’ติ อิมินา ธมฺมานุคฺคหสฺส โอกาสกรเณน หิตชฺฌาสยตํ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํฯ

ยตฺถ กิราติ เอตฺถ กิร-สทฺโท อรุจิสูจเน –

‘‘ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา, อาปาถํ น วชนฺติ เย;

เต ธมฺมารมฺมณา นาม, เย’สํ รูปาทโย กิรา’’ติฯ –

อาทีสุ (อภิธมฺมาวตาร-อฏฺฐกถายํ อารมฺมณวิภาเค ฉฏฺฐอนุจฺเฉเท – 77) วิย, เตน ภควตา อธิวุตฺถปเทเส น เทวตานุภาเวน มนุสฺสานํ อนุปทฺทวตา, อถ โข พุทฺธานุภาเวนาติ ทสฺเสติฯ พุทฺธานุภาเวเนว หิ ตา อารกฺขํ คณฺหนฺติฯ ปํสุปิสาจกาทโยติ ปํสุนิสฺสิตปิสาจกาทโย ฯ อาทิสทฺเทน ภูตรกฺขสาทีนํ คหณํฯ อิทานิ พุทฺธานุภาวเมว ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อนุสาสิตพฺโพ สงฺโฆ นาม สพฺโพปิ เวเนยฺยชนสมูโหฯ สยํ อุปฺปาทิโต สงฺโฆ นาม นิพฺพตฺติตอริยปุคฺคลสมูโหฯ ‘‘ตาทิโส’’ติ อิมินา ‘‘สยํ วา อุปฺปาทิโต’’ติ วุตฺตวิกปฺโป เอว ปจฺจามฏฺโฐ อนนฺตรสฺส วิธิ ปฏิเสโธวาติ กตฺวา, ตสฺมา ‘‘ปุริมปทสฺเสว วา’’ติ วิกปฺปนฺตรคหณนฺติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. 1.304) วุตฺตํฯ ตตฺรายมธิปฺปาโย – กามํ ‘‘คณี’’ติ อิทํ ‘‘สงฺฆี’’ติ ปทสฺเสว เววจนํ, อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ยถาวุตฺตวิกปฺปทฺวเย ทุติยวิกปฺปเมว ปจฺจามสิตฺวา ‘‘ตาทิโสวสฺส คโณ อตฺถี’’ติ วุตฺตตฺตา อวสิฏฺฐสฺสปิ ปฐมวิกปฺปสฺส สงฺคหณตฺถํ ‘‘ปุริมปทสฺเสว วา เววจนเมต’’นฺติ วุตฺตนฺติฯ เอวมฺปิ วทนฺติ – ธมฺมเสนาปติตฺเถราทีนํ ปจฺเจกคณีนํ คณํ, สุตฺตนฺติกาทิคณํ วา สนฺธาย ‘‘ตาทิโส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาปิ หิ สพฺโพว ภิกฺขุคโณ อนุสาสิตพฺโพ นาม, นิพฺพตฺติตอริยคโณ ปน สยํ อุปฺปาทิโต นาม, ตสฺมา ‘‘ตาทิโส’’ติ อิมินา วิกปฺปทฺวยสฺสาปิ ปจฺจามสนํ อุปปนฺนํ โหติฯ เอวํ ปททฺวยสฺส วิเสสตฺถตํ ทสฺเสตฺวา สพฺพถา สมานตฺถตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุริมปทสฺเสวา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติฯ ปูรณมกฺขลิอาทีนํ พหูนํ ติตฺถกรานํ, นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํฯ อเจลกาทิมตฺตเกนปิ การเณนาติ นิจฺโจฬตาทิมตฺตเกนปิ อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺฐตาทิสมาโรปนลกฺขเณน การเณนฯ

นวกาติ อภินวาฯ

ปาหุนกาติ ปเหณกํ ปฏิคฺคณฺหิตุมนุจฺฉวิกา, เอเตน ทุวิเธสุ อาคนฺตุเกสุ ปุเรตรมาคตวเสน อิธ อติถิโน, น โภชนเวลายมาคตวเสน อพฺภาคตาติ ทสฺเสติฯ ปริยาปุณามีติ ปริจฺฉินฺทิตุํ ชานามิ, ธาตฺวตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘ชานามี’’ติ วุตฺตํฯ

กปฺปมฺปีติ อายุกปฺปมฺปิ, ภเณยฺย เจติ สมฺพนฺโธฯ จิรํ จิรกาเล กปฺโป ขีเยถ, ทีฆมนฺตเร ทีฆกาลนฺตเรปิ ตถาคตสฺส วณฺโณ น ขีเยถาติ โยชนาฯ ‘‘จิร’’นฺติ เจตฺถ วตฺตพฺเพปิ ฉนฺทหานิภยา รสฺสตฺถํ นิคฺคหิตโลโป, อติทีฆกาลํ วา สนฺธาย ‘‘จิรทีฆมนฺตเร’’ติ วุตฺตํ, อุภยตฺถ สมฺพนฺธิตพฺพเมตํ, กิริยารหาทิโยเค วิย จ อนฺตรโยเค อธิกกฺขรปาโท อนุปวชฺโช, อยญฺจ คาถา อภูตปริกปฺปนาวเสน อฏฺฐกถาสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.304; 3.141; ม. นิ. อฏฺฐ. 2.425; อุทา. อฏฺฐ. 53; พุ. วํ. อฏฺฐ. 4.4; จริยา. อฏฺฐ. นิทานกถา, ปกิณฺณกกถา; อป. อฏฺฐ. 2.7.20) วุตฺตา ตถา ภาสมานสฺส อภาวโตฯ

[305] นนฺติ อาจริยํฯ อลํ-สทฺโท อิธ อรหตฺโถ ‘‘อลเมว นิพฺพินฺทิตุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.272; สํ. นิ. 2.134, 143) วิยาติ อาห ‘‘ยุตฺตเมวา’’ติฯ ปุเฏน เนตฺวา อสิตพฺพโต ปริภุญฺชิตพฺพโต ปุโฏสํ วุจฺจติ ปาเถยฺยํฯ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ ทสฺเสติ ‘‘ตํ คเหตฺวา’’ติ อิมินาฯ ปาฬิยํ ปุฏํเสนปิ กุลปุตฺเตนาติ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตน ปุฏํเสนา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อํเสนา’’ติอาทิ อธิปฺปายมตฺตทสฺสนํ, วหนฺเตน กุลปุตฺเตน อุปสงฺกมิตุํ อลเมวาติ อตฺโถฯ

โสณทณฺฑปริวิตกฺกวณฺณนา

[306-7] น อิธ ติโร-สทฺโท ‘‘ติโรกุฑฺเฑ วา ติโรปากาเร วา ฉฑฺเฑยฺย วา ฉฑฺฑาเปยฺย วา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 825) วิย พหิอตฺโถติ อาห ‘‘อนฺโตวนสณฺเฑ คตสฺสา’’ติฯ ตตฺถ วิหาโรปิ วนสณฺฑปริยาปนฺโนติ ทสฺเสติ ‘‘วิหารพฺภนฺตรํ ปวิฏฺฐสฺสา’’ติ อิมินาฯ เอเต อญฺชลิํ ปณาเมตฺวา นิสินฺนา มิจฺฉาทิฏฺฐิวเสน อุภโตปกฺขิกา, ‘‘อิตเร ปน สมฺมาทิฏฺฐิวเสน เอกโตปกฺขิกา’’ติ อตฺถโต อาปนฺโน โหติฯ ทลิทฺทตฺตา, ญาติปาริชุญฺญาทินา ชิณฺณตฺตา จ นามโคตฺตวเสน อปากฏา หุตฺวา ปากฏา ภวิตุกามา เอวมกํสูติ อธิปฺปาโยฯ เกราฏิกาติ สฐาฯ ตตฺถาติ ทฺวีสุ ชเนสุฯ ตโตติ วิสฺสาสโต, ทานโต วาฯ