ปาฬิยํ พฺราหฺมณคหปติกานมธิปฺเปตตฺตา ‘‘สงฺฆิโน’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สงฺฆี’’ติ ปุถุตฺเต เอกวจนํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เอเตส’’นฺติ อิมินาฯ เอวํ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. 1.301, 302) วุตฺตํ, สงฺฆีติ ปน ทีฆวเสน พหุวจนมฺปิ ทิสฺสติฯ อคณาติ อสมูหภูตา อคณพนฺธา, ‘‘อคณนา’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถ, สงฺขฺยาตฺถสฺส อยุตฺตตฺตาฯ น หิ เตสํ สงฺขฺยา อตฺถีติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปุพฺเพ อนฺโตนคเร อคณาปิ ปจฺฉา พหินคเร คณํ ภูตา ปตฺตาติ คณีภูตาติฯ อภูตตพฺภาเว หิ กราสภูโยเค อ-การสฺส อี-การาเทโส, อีปจฺจโย วาฯ ราชราชญฺญาทีนํ ทณฺฑธโร ปุริโสว ตโต ตโต ขตฺติยานํ ตายนโต รกฺขณโต ขตฺตา นิรุตฺตินเยนฯ โส หิ ยตฺถ เตหิ เปสิโต, ตตฺถ เตสํ โทสํ ปริหรนฺโต ยุตฺตปตฺตวเสน ปุจฺฉิตมตฺถํ กเถติฯ เตนาห ‘‘ปุจฺฉิตปญฺเห พฺยากรณสมตฺโถ’’ติฯ กุลาปเทสาทินา มหตี มตฺตา ปมาณเมตสฺสาติ มหามตฺโตฯ

โสณทณฺฑคุณกถาวณฺณนา

[303] เอกสฺส รญฺโญ อาณาปวตฺติฏฺฐานานิ รชฺชานิ นาม, วิสิฏฺฐานิ รชฺชานิ วิรชฺชานิ, ตาเนว เวรชฺชานิ, นานาวิธานิ เวรชฺชานิ ตถา, เตสุ ชาตาติอาทินา ติธา ตทฺธิตนิพฺพจนํฯ วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺตีติฯ ยญฺญานุภวนตฺถนฺติ ยสฺส กสฺสจิ ยญฺญสฺส อนุภวนตฺถํฯ เตติ นานาเวรชฺชกา พฺราหฺมณาฯ ตสฺสาติ โสณทณฺฑพฺราหฺมณสฺสฯ อุตฺตมพฺราหฺมโณติ อภิชนสมฺปตฺติยา, วิตฺตสมฺปตฺติยา, วิชฺชาสมฺปตฺติยา จ อุคฺคตตโร, อุฬาโร วา พฺราหฺมโณฯ อาวฏฺฏนีมายา วุตฺตาวฯ ลาภมจฺเฉเรน นิปฺปีฬิตตาย อสนฺนิปาโต ภวิสฺสติฯ

องฺเคติ คเมติ อตฺตโน ผลํ ญาเปติ, สยํ วา องฺคียติ คมียติ ญายตีติ องฺคํ, เหตุฯ เตนาห ‘‘การเณนา’’ติฯ โลกธมฺมตานุสฺสรเณน อปรานิปิ การณานิ อาหํสูติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาหฯ

ทฺวีหิ ปกฺเขหีติ มาตุปกฺเขน, ปิตุปกฺเขน จาติ ทฺวีหิ ญาติปกฺเขหิฯ

‘‘อุภโต สุชาโต’’ติ หิ เอตฺถเกเยว วุตฺเต เยหิ เกหิจิ ทฺวีหิ ภาเคหิ สุชาตตฺตํ วิชาเนยฺย, สุชาตสทฺโท จ ‘‘สุชาโต จารุทสฺสโน’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.399) อาโรหสมฺปตฺติปริยาโยปิ โหตีติ ชาติวเสเนว สุชาตตฺตํ วิภาเวตุํ ‘‘มาติโต จ ปิติโต จา’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘โภโต มาตา พฺราหฺมณี’’ติอาทิฯ เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน, มาตุปกฺขโต จ ปิตุปกฺขโต จ ปจฺเจกํ ติวิเธน ญาติปริวฏฺเฏนาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘สํสุทฺธคหณิโก’’ติ อิมินาปิ ‘‘มาติโต จ ปิติโต จา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺเถตีติ อาห ‘‘สํสุทฺธา เต มาตุคหณี’’ติ, สํสุทฺธาว อนญฺญปุริสสาธารณาติ อตฺโถฯ อโนรสปุตฺตวเสนาปิ หิ โลเก มาตาปิตุสมญฺญา ทิสฺสติ, อิธ ปนสฺส โอรสปุตฺตวเสเนว อิจฺฉิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สํสุทฺธคหณิโก’’ติ วุตฺตํฯ คพฺภํ คณฺหาติ ธาเรตีติ คหณี, ตติยาวฏฺฏสงฺขาโต คพฺภาสยสญฺญิโต มาตุกุจฺฉิปเทโส สมเวปากินิยาติ สมวิปาจนิยาฯ เอตฺถาติ มหาสุทสฺสนสุตฺเตฯ ยถาภุตฺตมาหารํ วิปาจนวเสน คณฺหาติ น ฉฑฺเฑตีติ คหณี, กมฺมชเตโชธาตุ, ยา ‘‘อุทรคฺคี’’ติ โลเก ปญฺญายติฯ

ปิตุปิตาติ ปิตุโน ปิตาฯ ปิตามโหติ อามห-ปจฺจเยน ตทฺธิตสิทฺธิฯ ‘‘จตุยุค’’นฺติอาทีสุ วิย ตํ ตทตฺเถ ยุชฺชิตพฺพโต กาลวิเสโส ยุคํ นามฯ เอตํ ยุคสทฺเทน อายุปฺปมาณวจนํ อภิลาปมตฺตํ โลกโวหารวจนมตฺตเมว, อธิปฺเปตตฺถโต ปน ปิตามโหเยว ปิตามหยุคสทฺเทน วุตฺโต ตสฺเสว ปธานภาเวน อธิปฺเปตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ตโต อุทฺธนฺติ ปิตามหโต อุปริฯ เตนาห ‘‘ปุพฺพปุริสา’’ติ, ตทวเสสา ปุพฺพกา ฉ ปุริสาติ อตฺโถฯ ปุริสคฺคหณญฺเจตฺถ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺหิ ‘‘มาติโต’’ติ ปาฬิวจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ

ตตฺรายมฏฺฐกถามุตฺตกนโย – มาตา จ ปิตา จ ปิตโร, ปิตูนํ ปิตโร ปิตามหา, เตสํ ยุโค ทฺวนฺโท ปิตามหยุโค, ตสฺมา, ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา ปิตามหทฺวนฺทาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, เอวญฺจ ปิตามหคฺคหเณเนว มาตามโหปิ คหิโตฯ ยุคสทฺโท เจตฺถ เอกเสโส ‘‘ยุโค จ ยุโค จ ยุโค’’ติ, อโต ตตฺถ ตตฺถ ญาติปริวฏฺเฏ ปิตามหทฺวนฺทํ คหิตํ โหตีติฯ

‘‘ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา’’ติ อิทํ กากาเปกฺขนมิว อุภยตฺถ สมฺพนฺธคตนฺติ อาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิฯ

ยาว สตฺตโม ปุริโส, ตาว อกฺขิตฺโต อนุปกุฏฺโฐ ชาติวาเทนาติ สมฺพนฺโธฯ อกฺขิตฺโตติ อปฺปตฺตเขโปฯ อนวกฺขิตฺโตติ สทฺธถาลิปากาทีสุ น ฉฑฺฑิโตฯ น อุปกุฏฺโฐติ น อุปกฺโกสิโตฯ ‘‘ชาติวาเทนา’’ติ อิทํ เหตุมฺหิ กรณวจนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เกน การเณนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิติปีติ อิมินาปิ การเณนฯ เอตฺถ จ ‘‘อุภโต…เป.… ยุคา’’ติ เอเตน พฺราหฺมณสฺส โยนิโทสาภาโว ทสฺสิโต สํสุทฺธคหณิกภาวกิตฺตนโต, ‘‘อกฺขิตฺโต’’ติ เอเตน กิริยาปราธาภาโวฯ กิริยาปราเธน หิ สตฺตา เขปํ ปาปุณนฺติฯ ‘‘อนุปกุฏฺโฐ’’ติ เอเตน อยุตฺตสํสคฺคาภาโวฯ อยุตฺตสํสคฺคญฺหิ ปฏิจฺจ สตฺตา อกฺโกสํ ลภนฺตีติฯ

อิสฺสโรติ อาธิปเตยฺยสํวตฺตนิยกมฺมพเลน อีสนสีโล, สา ปนสฺส อิสฺสรตา วิภวสมฺปตฺติปจฺจยา ปากฏา ชาตา, ตสฺมา อฑฺฒภาวปริยาเยน ทสฺเสนฺโต ‘‘อฑฺโฒติ อิสฺสโร’’ติ อาหฯ มหนฺตํ ธนมสฺส ภูมิคตํ, เวหาสคตญฺจาติ มหทฺธโนฯ ตสฺสาติ ตสฺส ตสฺส คุณสฺส, อยเมว จ ปาโฐ อธุนา ทิสฺสติฯ อคุณํเยว ทสฺเสมาติ อนฺวยโต ตสฺส คุณํ วตฺวา พฺยติเรกโต ภควโต อนุปสงฺกมนการณํ อคุณเมว ทสฺเสมฯ

อธิกรูโปติ วิสิฏฺฐรูโป อุตฺตมสรีโรฯ ทสฺสนํ อรหตีติ ทสฺสนีโยติ อาห ‘‘ทสฺสนโยคฺโค’’ติฯ ปสาทํ อาวหตีติ ปาสาทิโกฯ เตนาห ‘‘ปสาทชนนโต’’ติฯ โปกฺขรสทฺโท อิธ สุนฺทรตฺเถ, สรีรตฺเถ จ นิรุฬฺโหฯ วณฺณสฺสาติ วณฺณธาตุยาฯ ปกาสนิเยน ปริสุทฺธนิมิตฺเตน วณฺณสทฺทสฺส วณฺณธาตุยํ ปวตฺตนโต ตนฺนิมิตฺตเมว วณฺณตา, สา จ วณฺณนิสฺสิตาติ อเภทวเสน วุตฺตํ ‘‘อุตฺตเมน ปริสุทฺเธน วณฺเณนา’’ติฯ สรีรํ ปน สนฺนิเวสวิสิฏฺฐํ กรจรณคีวาสีสาทิสมุทายํ, ตญฺจ อวยวภูเตน สณฺฐานนิมิตฺเตน คยฺหติ, ตสฺมา ตนฺนิมิตฺตเมว โปกฺขรตาติ วุตฺตํ ‘‘สรีรสณฺฐานสมฺปตฺติยา’’ติ, อุตฺตมาย สรีรสณฺฐานสมฺปตฺติยาติปิ โยเชตพฺพํฯ อตฺถวสา หิ ลิงฺควิภตฺติวิปริณาโมฯ สพฺเพสุ วณฺเณสุ สุวณฺณวณฺโณว อุตฺตโมติ อาห ‘‘ปริสุทฺธวณฺเณสุปิ เสฏฺเฐน สุวณฺณวณฺเณน สมนฺนาคโต’’ติฯ ตถา หิ พุทฺธา, จกฺกวตฺติโน จ สุวณฺณวณฺณาว โหนฺติฯ ยสฺมา ปน วจฺฉสสทฺโท สรีราเภ ปวตฺตติ, ตสฺมา พฺรหฺมวจฺฉสีติ อุตฺตมสรีราโภ, สุวณฺณาโภ อิจฺเจว อตฺโถฯ

อิมเมว หิ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘มหาพฺรหฺมุโน สรีรสทิเสเนว สรีเรน สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํ, น พฺรหฺมุชุคตฺตตํฯ โอกาโสติ สพฺพงฺคปจฺจงฺคฏฺฐานํฯ อาโรหปริณาหสมฺปตฺติยา, อวยวปาริปูริยา จ ทสฺสนสฺส โอกาโส น ขุทฺทโกติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘สพฺพาเนวา’’ติอาทิฯ

สีลนฺติ ยมนิยมลกฺขณํ สีลํ, ตํ ปนสฺส รตฺตญฺญุตาย วุทฺธํ วทฺธิตนฺติ วิเสสโต ‘‘วุทฺธสีลี’’ติ วุตฺตํฯ วุทฺธสีเลนาติ สพฺพทา สมฺมาโยคโต วุทฺเธน ธุวสีเลนฯ เอวญฺจ กตฺวา ปทตฺตยมฺเปตํ อธิปฺเปตตฺถโต วิสิฏฺฐํ โหติ, สทฺทตฺถมตฺตํ ปน สนฺธาย ‘‘อิทํ วุทฺธสีลีปทสฺเสว เววจน’’นฺติ วุตฺตํฯ ปญฺจสีลโต ปรํ ตตฺถ สีลสฺส อภาวโต, เตสมชานนโต จ ‘‘ปญฺจสีลมตฺตเมวา’’ติ อาหฯ

วาจาย ปริมณฺฑลปทพฺยญฺชนตา เอว สุนฺทรภาโวติ วุตฺตํ ‘‘สุนฺทรา ปริมณฺฑลปทพฺยญฺชนา’’ติฯ ฐานกรณสมฺปตฺติยา, สิกฺขาสมฺปตฺติยา จ กสฺสจิปิ อนูนตาย ปริมณฺฑลปทานิ พฺยญฺชนานิ อกฺขรานิ เอติสฺสาติ ปริมณฺฑลปทพฺยญฺชนาฯ อกฺขรเมว หิ ตํตทตฺถวาจกภาเวน ปริจฺฉินฺนํ ปทํฯ อถ วา ปทเมว อตฺถสฺส พฺยญฺชกตฺตา พฺยญฺชนํ, สิถิลธนิตาทิอกฺขรปาริปูริยา จ ปทพฺยญฺชนสฺส ปริมณฺฑลตา, ปริมณฺฑลํ ปทพฺยญฺชนเมติสฺสาติ ตถาฯ อปิจ ปชฺชติ อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ, นามาทิ, ยถาธิปฺเปตมตฺถํ พฺยญฺเชตีติ พฺยญฺชนํ, วากฺยํ, เตสํ ปริปุณฺณตาย ปริมณฺฑลปทพฺยญฺชนาฯ อตฺถวิญฺญาปเน สาธนตาย วาจาว กรณํ วากฺกรณนฺติ ตุลฺยาธิกรณตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุทาหรณโฆโส’’ติ วุตฺตํ, วจีเภทสทฺโทติ อตฺโถฯ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส, เตน วา ภาสิตพฺพสฺส อตฺถสฺส คุณปริปุณฺณภาเวน ปูเร คุเณหิ ปริปุณฺณภาเว ภวาติ โปรีฯ ปุน ปุเรติ ราชธานีมหานคเรฯ ภวตฺตาติ สํวฑฺฒตฺตาฯ สุขุมาลตฺตเนนาติ สุขุมาลภาเวน, อิมินา ตสฺสา วาจาย มุทุสณฺหตฺตมาหฯ อปลิพุทฺธายาติ ปิตฺตเสมฺหาทีหิ อปริโยนทฺธาย, เหตุคพฺภปทเมตํฯ ตโต เอว หิ ยถาวุตฺตโทสาภาโวติฯ ฑํเสตฺวา วิย เอกเทสกถนํ สนฺทิฏฺฐํ, สณิกํ จิรายิตฺวา กถนํ วิลมฺพิตํ, ‘‘สนฺนิทฺธวิลมฺพิตาที’’ติปิ ปาโฐฯ สทฺเทน อชนกํ วจินํ, มมฺมกสงฺขาตํ วา เอกกฺขรเมว ทฺวตฺติกฺขตฺตุมุจฺจารณํ สนฺนิทฺธํฯ อาทิสทฺเทน ทุกฺขลิตานุกฑฺฒิตาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ เอฬาคเฬนาติ เอฬาปคฺฆรเณนฯ

‘‘เอฬา คฬนฺตี’’ติ วุตฺตสฺเสว ทฺวิธา อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ลาลา วา ปคฺฆรนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ปสฺเส’ฬมูคํ อุรคํ ทุชิวฺห’’นฺติอาทีสุ (ชา. 1.7.49) วิย หิ เอฬาสทฺโท ลาลาย, เขเฬ จ ปวตฺตติฯ เขฬผุสิตานีติ เขฬพินฺทูนิฯ

ตตฺรายมฏฺฐกถามุตฺตกนโย – เอลนฺติ โทโส วุจฺจติ ‘‘ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.8, 194) วิยฯ ทุปฺปญฺญา จ สโทสเมว กถํ กเถนฺตา เอลํ ปคฺฆราเปนฺติ, ตสฺมา เตสํ วาจา เอลคฬา นาม โหติ, ตพฺพิปรีตายาติ อตฺโถฯ ‘‘อาทิมชฺฌปริโยสานํ ปากฏํ กตฺวา’’ติ อิมินา ตสฺสา วาจาย อตฺถปาริปูริํ วทติฯ วิญฺญาปนสทฺเทน เอตสฺส สมฺพนฺโธฯ

ชราชิณฺณตาย ชิณฺโณติ ขณฺฑิจฺจปาลิจฺจาทิภาวมาปาทิโตฯ วุทฺธิมริยาทปฺปตฺโตติ วุทฺธิยา ปริจฺเฉทํ ปริยนฺตํ ปตฺโตฯ ชาติมหลฺลกตายาติ อุปปตฺติยา มหลฺลกภาเวนฯ เตนาห ‘‘จิรกาลปฺปสุโต’’ติฯ อทฺธสทฺโท อทฺธานปริยาโย ทีฆกาลวาจโกฯ กิตฺตโก ปน โสติ อาห ‘‘ทฺเว ตโย ราชปริวฏฺเฏ’’ติ, ทฺวินฺนํ ติณฺณํ ราชูนํ รชฺชปสาสนปฏิปาฏิโยติ อตฺโถฯ ‘‘อทฺธคโต’’ติ วตฺวาปิ กตํ วโยคหณํ โอสานวยาเปกฺขนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปจฺฉิมวยํ สมฺปตฺโต’’ติฯ ปจฺฉิโม ตติยภาโคติ วสฺสสตสฺส ติธา กเตสุ ภาเคสุ ตติโย โอสานภาโคฯ ปจฺเจกํ เตตฺติํสวสฺสโต จ อธิกมาสปกฺขาทิปิ วิภชียติ, ตสฺมา สตฺตสฏฺฐิเม วสฺเส ยถารหํ ลพฺภมานมาสปกฺขทิวสโต ปฏฺฐาย ปจฺฉิมวโย เวทิตพฺโพฯ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรนปิ หิ อิมเมวตฺถํ สนฺธาย ‘‘สตฺตสฏฺฐิวสฺสโต ปฏฺฐาย ปจฺฉิมวโย โกฏฺฐาโส’’ติ (สารตฺถ. ฏี. 1.เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา) วุตฺตํฯ อิตรถา หิ ‘‘ปจฺฉิมวโย นาม วสฺสสตสฺส ปจฺฉิโม ตติยภาโค’’ติ อฏฺฐกถาวจเนน วิโรโธ ภเวยฺยาติฯ

เอวํ เกวลชาติวเสน ปฐมวิกปฺปํ วตฺวา คุณมิสฺสกวเสนปิ ทุติยวิกปฺปํ วทนฺเตน ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ นายํ ชิณฺณตา วโยมตฺเตน, อถ โข กุลปริวฏฺเฏน ปุราณตาติ อาห ‘‘ชิณฺโณติ โปราโณ’’ติอาทิฯ จิรกาลปฺปวตฺตกุลนฺวโยติ จิรกาลํ ปวตฺตกุลปริวฏฺโฏ, เตนาสฺส กุลวเสน อุทิโตทิตภาวมาหฯ

‘‘วโยอนุปฺปตฺโต’’ติ อิมินา ชาติวุทฺธิยา วกฺขมานตฺตา, คุณวุทฺธิยา จ ตโต สาติสยตฺตา ‘‘วุทฺโธติ สีลาจาราทิคุณวุทฺธิยา ยุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ วกฺขมานํ ปติ ปาริเสสคฺคหณญฺเหตํฯ ตถา ชาติมหลฺลกตายปิ เตเนว ปเทน วกฺขมานตฺตา, วิภวมหตฺตตาย จ อนวเสสิตตฺตา ‘‘มหลฺลโกติ วิภวมหนฺตตาย สมนฺนาคโต’’ติ อาหฯ มคฺคปฏิปนฺโนติ พฺราหฺมณานํ ยุตฺตปฏิปตฺติวีถิํ อโวกฺกมฺม จรณวเสน อุปคโตติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘พฺราหฺมณาน’’นฺติอาทินาฯ ชาติวุทฺธภาวมนุปฺปตฺโต, ตมฺปิ อนฺติมวยํ ปจฺฉิมวยเมว อนุปฺปตฺโตติ สาธิปฺปายโยชนาฯ อิมินา หิ ปจฺฉิมวยวเสน ชาติวุทฺธภาวํ ทสฺเสตีติฯ

พุทฺธคุณกถาวณฺณนา

[304] ตาทิเสหิ มหานุภาเวหิ สทฺธิํ ยุคคฺคาหวเสน ฐปนมฺปิ น มาทิสานํ ปณฺฑิตชาตีนมนุจฺฉวิกํ, กุโต ปน อุกฺกํสวเสน ฐปนนฺติ อิทํ พฺราหฺมณสฺส น ยุตฺตรูปนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น โข ปน เมต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ เยปิ คุณา อตฺตโน คุเณหิ สทิสา, เตปิ คุเณ อุตฺตริตเรเยว มญฺญมาโน ปกาเสตีติ สมฺพนฺโธฯ สทิสาติ จ เอกเทเสน สทิสาฯ น หิ พุทฺธานํ คุเณหิ สพฺพถา สทิสา เกจิปิ คุณา อญฺเญสุ ลพฺภนฺติฯ ‘‘โก จาห’’นฺติอาทิ อุตฺตริตราการทสฺสนํฯ อหญฺจ กีทิโส นาม หุตฺวา สทิโส ภวิสฺสามิ, สมณสฺส…เป.… คุณา จ กีทิสา นาม หุตฺวา สทิสา ภวิสฺสนฺตีติ สาธิปฺปายโยชนาฯ เกจิ นวํ ปาฐํ กโรนฺติ, อยเมว มูลปาโฐ ยถา ตํ อมฺพฏฺฐสุตฺเต ‘‘โก จาหํ โภ โคตม สาจริยโก, กา จ อนุตฺตรา วิชฺชาจรณสมฺปทา’’ติฯ อิตเรติ อตฺตโน คุเณหิ อสทิเส คุเณ, ‘‘ปกาเสตี’’ติ อิมินาว สมฺพนฺโธฯ เอกนฺเตเนวาติ สทิสคุณานํ วิย ปสงฺคาภาเวนฯ

เอวํ นิยาเมนฺโต โสณทณฺโฑ อิทํ อตฺถชาตํ ทีเปติฯ ยถา หีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท การเณฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา มยเมว อรหามา’’ติฯ โคปทกนฺติ คาวิยา ขุรฏฺฐาเน ฐิตอุทกํฯ คุเณติ สทิสคุเณปิ, ปเคว อสทิสคุเณฯ

สฏฺฐิกุลสตสหสฺสนฺติ สฏฺฐิสหสฺสาธิกํ กุลสตสหสฺสํฯ ธมฺมปทฏฺฐกถาทีสุ (ธ. ป. อฏฺฐ. 16) ปน กตฺถจิ ภควโต อสีติกุลสหสฺสตาวจนํ เอเกกปกฺขเมว สนฺธายาติ เวทิตพฺพํฯ