โปกฺขรสาติอุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา

[299] ปาฬิยํ ‘‘ทิฏฺฐธมฺโม’’ติอาทีสุ ทสฺสนํ นาม ญาณโต อญฺญมฺปิ จกฺขาทิทสฺสนํ อตฺถีติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘ปตฺตธมฺโม’’ติ วุตฺตํฯ ปตฺติ จ ญาณปตฺติโต อญฺญาปิ กายคมนาทิปตฺติ วิชฺชตีติ ตโต วิเสสทสฺสนตฺถํ ‘‘วิทิตธมฺโม’’ติ วุตฺตํฯ สา ปเนสา วิทิตธมฺมตา เอกเทสโตปิ โหตีติ นิปฺปเทสโต วิทิตธมฺมตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริโยคาฬฺหธมฺโม’’ติ วุตฺตํ, เตนสฺส สจฺจาภิสมฺโพธเมว ทีเปติฯ มคฺคญาณญฺหิ เอกาภิสมยวเสน ปริญฺญาทิจตุกิจฺจํ สาเธนฺตํ นิปฺปเทเสน จตุสจฺจธมฺมํ สมนฺตโต โอคาฬฺหํ นาม โหติฯ เตนาห ‘‘ทิฏฺโฐ อริยสจฺจธมฺโม เอเตนาติ ทิฏฺฐธมฺโม’’ติฯ ‘‘กถํ ปน เอกเมว ญาณํ เอกสฺมิํ ขเณ จตฺตาริ กิจฺจานิ สาเธนฺตํ ปวตฺตติฯ น หิ ตาทิสํ โลเก ทิฏฺฐํ, น อาคโม วา ตาทิโส อตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพํฯ ยถา หิ ปทีโป เอกสฺมิํเยว ขเณ วฏฺฏิํ ทหติ, สฺเนหํ ปริยาทิยติ, อนฺธการํ วิธมติ, อาโลกญฺจาปิ ทสฺเสติ, เอวเมตํ ญาณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ ทุกฺเขเปตํ ญาณํ, ทุกฺขสมุทเยเปตํ ญาณํ, ทุกฺขนิโรเธเปตํ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายเปตํ ญาณ’’นฺติ (วิภ. 794) สุตฺตปทมฺเปตฺถ อุทาหริตพฺพนฺติฯ

ติณฺณา วิจิกิจฺฉาติ สปฺปฏิภยกนฺตารสทิสา โสฬสวตฺถุกา, อฏฺฐวตฺถุกา จ วิจิกิจฺฉา อเนน วิติณฺณาฯ วิคตา กถํกถาติ ปวตฺติอาทีสุ ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข’’ติ เอวํ ปวตฺติกา กถํกถา อสฺส วิคตา สมุจฺฉินฺนาฯ วิสารทภาวํ ปตฺโตติ สารชฺชกรานํ ปาปธมฺมานํ ปหีนตฺตา, ตปฺปฏิปกฺเขสุ จ สีลาทิคุเณสุ สุปฺปติฏฺฐิตตฺตา วิสารทภาวํ เวยฺยตฺติยํ ปตฺโต อธิคโตฯ สายํ เวสารชฺชปฺปตฺติ สุปฺปติฏฺฐิตตา กตฺถาติ โจทนาย ‘‘สตฺถุสาสเน’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กตฺถ? สตฺถุสาสเน’’ติ อาหฯ อตฺตนาว ปจฺจกฺขโต ทิฏฺฐตฺตา, อธิคตตฺตา จ น อสฺส ปจฺจโย ปจฺเจตพฺโพ ปโร อตฺถีติ อตฺโถฯ ตตฺถาธิปฺปายมาห ‘‘น ปรสฺสา’’ติอาทินาฯ น วตฺตตีติ น ปวตฺตติ, น ปฏิปชฺชติ วา, น ปรํ ปจฺเจติ ปตฺติยายตีติ อปรปฺปจฺจโยติปิ ยุชฺชติฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพมฺปิ อวุตฺตํ, ตเทตํ ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา, ปรโต วุจฺจมานตฺตา จ อวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปญฺญาเวยฺยตฺติยชนนาย อชฺชวมทฺทวโสรจฺจสทฺธาสติธิติพุทฺธิขนฺติวีริยาทิธมฺมสมงฺคินา สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย อสงฺคาสํหีรวิสารทญาณจารินา อเนกปฺปเภทสกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหินา มหาคณินา มหาเวยฺยากรเณน ญาณาภิวํสธมฺมเสนาปตินามตฺเถเรน มหาธมฺมราชาธิราชครุนา กตาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา อมฺพฏฺฐสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนาฯ

อมฺพฏฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. โสณทณฺฑสุตฺตวณฺณนา

[300] เอวํ อมฺพฏฺฐสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ โสณทณฺฑสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, อมฺพฏฺฐสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส โสณทณฺฑสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป.… องฺเคสูติ โสณทณฺฑสุตฺต’’นฺติ อาหฯ สุนฺทรภาเวน สาติสยานิ องฺคานิ เอเตสมตฺถีติ องฺคาฯ ตทฺธิตปจฺจยสฺส อติสยวิสิฏฺเฐ อตฺถิตาอตฺเถ ปวตฺติโต, ปธานโต ราชกุมารา, รุฬฺหิวเสน ปน ชนปโทติ วุตฺตํ ‘‘องฺคา นามา’’ติอาทิฯ อิธาปิ อธิปฺเปตา, น อมฺพฏฺฐสุตฺเต เอวฯ ‘‘ตทา กิรา’’ติอาทิ ตสฺสา จาริกาย การณวจนํฯ อาคมเน อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปนวเสน อาคนฺตุํ น ทสฺสนฺติ, นานุชานิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

นีลาโสกกณิการโกวิฬารกุนฺทราชรุกฺขาทิสมฺมิสฺสตาย ตํ จมฺปกวนํ นีลาทิปญฺจวณฺณกุสุมปฏิมณฺฑิตํ, น จมฺปกรุกฺขานญฺเญว นีลาทิปญฺจวณฺณกุสุมตายาติ วทนฺติ, ตถารูปาย ปน ธาตุยา จมฺปกรุกฺขาว นีลาทิปญฺจวณฺณมฺปิ กุสุมํ ปุปฺผนฺติฯ อิทานิปิ หิ กตฺถจิ เทเส ทิสฺสนฺติ, เอวญฺจ ยถารุตมฺปิ อฏฺฐกถาวจนํ อุปปนฺนํ โหติฯ กุสุมคนฺธสุคนฺเธติ วุตฺตนเยน สมฺมิสฺสกานํ, สุทฺธจมฺปกานํ วา กุสุมานํ คนฺเธหิ สุคนฺเธฯ เอวํ ปน วทนฺโต น มาปนกาเลเยว ตสฺมิํ นคเร จมฺปกรุกฺขา อุสฺสนฺนา, อถ โข อปรภาเคปีติ ทสฺเสติฯ มาปนกาเล หิ จมฺปกรุกฺขานมุสฺสนฺนตาย ตํ นครํ ‘‘จมฺปา’’ติ นามํ ลภิฯ อิสฺสรตฺตาติ อธิปติภาวโตฯ เสนา เอตสฺส อตฺถีติ เสนิโก, สฺเวว เสนิโยฯ พหุภาววิสิฏฺฐา เจตฺถ อตฺถิตา ตทฺธิตปจฺจเยน โชติตาติ วุตฺตํ ‘‘มหติยา เสนาย สมนฺนาคตตฺตา’’ติฯ สารสุวณฺณสทิสตายาติ อุตฺตมชาติสุวณฺณสทิสตายฯ จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตฏฺฐกถายํ ปน เอวํ วุตฺตํ ‘‘เสนิโย’’ติ ตสฺส นามํ, พิมฺพีติ อตฺตภาวสฺส นามํ วุจฺจติ, โส ตสฺส สารภูโต ทสฺสนีโย ปาสาทิโก อตฺตภาวสมิทฺธิยา พิมฺพิสาโรติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.180)ฯ

[301-2] สํหตาติ สนฺนิปตนวเสน สงฺฆฏิตา, สนฺนิปติตาติ วุตฺตํ โหติฯ เอเกกิสฺสาย ทิสายาติ เอเกกาย ปเทสภูตาย ทิสายฯ