สหจรณวเสน, ฐานีนาเมน วา ‘‘กุตฺตวาลา’’ติ วุตฺตาฯ เกจิ ปน ‘‘วาฬยุตฺตตฺตา’’ติ ปาฐํ กปฺเปตฺวา วาฬรูปยุตฺตตฺตาติ อตฺถํ วทนฺติ, ปาฬิยานเปกฺขนเมว เตสํ โทโสฯ ‘‘กุตฺตวาเลหิ วฬวารเถหี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ สมนฺตานครนฺติ นครสฺส สมนฺตโตฯ ปาการสฺส อโธภาเค กตสุธากมฺมํ ฐานํ นครสฺส สมีเป กตฺตพฺพโต, อุปการกรณโต จ ‘‘อุปการิกา’’ติ วุจฺจติฯ นครสฺส อุปการิกา เอตาสนฺติ นครูปการิกาโย, ราชธานีอเปกฺขาย อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโสฯ เตนาห ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิฯ มตีติ วิจิกิจฺฉาวเสน อเนกํสิกชานนาฯ อุปริ เทสนาย อวฑฺฒการณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ ภควา’’ติอาทิมาหฯ ปาฬิยํ โส มํ ปญฺเหนาติ โส ชโน มํ ปุจฺฉาวเสน โสเธยฺยฯ อหํ เวยฺยากรเณน โสเธสฺสามีติ อหมฺปิมํ วิสฺสชฺชนาวเสน โสเธสฺสามีติ ยถารหมธิการวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ทฺเวลกฺขณทสฺสนวณฺณนา

[287] ‘‘นิสินฺนาน’’นฺติอาทิ อนาทเร สามิวจนํ, วิเสสนํ วาฯ สงฺกุจิเต อิริยาปเถ อนวเสสโต ลกฺขณานํ ทุพฺพิภาวนโต ‘‘น สกฺโกตี’’ติ วุตฺตํ, ตถา สุวิภาวนโต ปน ‘‘สกฺโกตี’’ติฯ ปริเยสนสุขตฺถเมว ตทาจิณฺณตา ทฏฺฐพฺพาฯ เตนาติ ทุวิเธนปิ การเณนฯ

คเวสีติ ญาเณน ปริเยสนมกาสิฯ คณยนฺโตติ ญาเณเนว สงฺกลยนฺโตฯ สมานยีติ สมฺมา อานยิ สมาหริฯ ‘‘กงฺขตี’’ติ ปทสฺส อากงฺขตีติ อตฺโถติ อาห ‘‘อโห วตา’’ติอาทิฯ อนุปสคฺคมฺปิ หิ ปทํ กตฺถจิ สอุปสคฺคมิว อตฺถวิเสสวาจกํ ยถา ‘‘โคตฺรภู’’ติฯ ตโต ตโต สรีรปฺปเทสโตฯ กิจฺฉตีติ กิลมติฯ เตนาห ‘‘น สกฺโกติ ทฏฺฐุ’’นฺติฯ ตายาติ ‘‘วิจินนฺโต กิจฺฉตี’’ติ วุตฺตาย วิจิกิจฺฉายฯ ตโตติ สนฺนิฏฺฐานํ อคมนโตฯ เอวํ ‘‘กงฺขตี’’ติ ปทสฺส อาสิสนตฺถตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สํสยตฺถตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กงฺขาย วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กงฺขายาติ ‘‘กงฺขตี’’ติ ปเทน วุตฺตาย กงฺขายฯ อสตฺวปธานญฺหิ อาขฺยาติกํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อวตฺถาปเภทคตา วิมติ เอว ‘‘ตีหิ ธมฺเมหี’’ติ วุตฺตา, ติปฺปกาเรหิ สํสยธมฺเมหีติ อตฺโถฯ กาลุสิยภาโวติ อปฺปสนฺนตาย เหตุภูโต อาวิลภาโวฯ

วตฺถิโกเสนาติ นาภิยา อโธภาคสงฺขาเต วตฺถิมฺหิ ชาเตน ลิงฺคปสิพฺพเกนฯ ‘‘อณฺฑโกโส’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.152, 189; 2.27; อ. นิ. 7.71; ปารา. 11) วิย หิ โกสสทฺโท ปริเวฐกปสิพฺพเก วตฺตติฯ วตฺเถน คุหิตพฺพตฺตา วตฺถคุยฺหํฯ ยสฺมา ภควโต โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหํ สพฺพพุทฺธาเวณิกํ อญฺเญหิ อสาธารณํ สุวิสุทฺธกญฺจนมณฺฑลสนฺนิภํ, อตฺตโน สณฺฐานสนฺนิเวสสุนฺทรตาย อาชาเนยฺยคนฺธหตฺถิโน วรงฺคปรมจารุภาวํ, วิกสมานตปนิยารวินฺทสมุชฺชลเกสราวตฺตวิลาสํ, สญฺฌาปภานุรญฺชิตชลวนนฺตราภิลกฺขิตสมฺปุณฺณจนฺทมณฺฑลโสภญฺจ อตฺตโน สิริยา อภิภุยฺย วิราชติ, ยํ พาหิรพฺภนฺตรมเลหิ อนุปกฺกิลิฏฺฐตาย, จิรกาลปริจิตพฺรหฺมจริยาธิการตาย, สณฺฐิตสณฺฐานสมฺปตฺติยา จ โกปีนมฺปิ สมานํ อโกปีนเมว ชาตํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ภควโต หี’’ติอาทิฯ วรวารณสฺเสวาติ วรคนฺธหตฺถิโน อิวฯ ปหูตภาวนฺติ ปุถุลภาวํฯ เอตฺเถว หิ ตสฺส สํสโยฯ ตนุมุทุสุกุมาราทีสุ ปนสฺส คุเณสุ วิจารณา เอว นาโหสิฯ

[288] ‘‘ตถารูป’’นฺติ อิทํ สมาสปทนฺติ อาห ‘‘ตํรูป’’นฺติฯ เอตฺถาติ ยถา อมฺพฏฺโฐ โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหมทฺทสฺส, ตถา อิทฺธาภิสงฺขารมภิสงฺขรเณฯ อิมินา หิ ‘‘ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขรี’’ติอาทิปาฬิปรามสนํ, อโต เจตฺถ สห อิทฺธาภิสงฺขารนเยน วตฺถคุยฺหทสฺสนการณํ มิลินฺทปญฺหาปาเฐน (มิ. ป. 3.3) วิภาวิตํ โหติฯ เกจิ ปน ‘‘วตฺถคุยฺหทสฺสเน’’ติ ปรามสนฺติ, ตทยุตฺตเมวฯ น หิ ตํ ปาฬิยํ, อฏฺฐกถายญฺจ อตฺถิ, ยํ เอวํ ปรามสิตพฺพํ สิยา, อิทฺธาภิสงฺขารนโย จ อวิภาวิโต โหติฯ กิเมตฺถ อญฺเญน วตฺตพฺพํ จตุปฏิสมฺภิทาปตฺเตน ฉฬภิญฺเญน วาทีวเรน ภทนฺตนาคเสนตฺเถเรน วุตฺตนเยเนว สมฺปฏิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ หิรี กรียเต เอตฺถาติ หิริกรณํ, ตเทว โอกาโส ตถา, หิริยิตพฺพฏฺฐานํฯ อุตฺตรสฺสาติ สุตฺตนิปาเต อาคตสฺส อุตฺตรมาณวสฺส (ม. นิ. 2.384)ฯ สพฺเพสมฺปิ เจเตสํ วตฺถุ สุตฺตนิปาตโต คเหตพฺพํฯ

ฉายนฺติ ปฏิพิมฺพํฯ กถํ ทสฺเสสิ, กีทิสํ วาติ อาห ‘‘อิทฺธิยา’’ติอาทิฯ ฉายารูปกมตฺตนฺติ ภควโต ปฏิพิมฺพรูปกเมว, น ปกติวตฺถคุยฺหํ, ตญฺจ พุทฺธสนฺตานโต วินิมุตฺตตฺตา รูปกมตฺตํ ภควตา สทิสวณฺณสณฺฐานาวยวํ อิทฺธิมยํ พิมฺพกเมว โหติ, เอวญฺจ กตฺวา อปฺปกตฺเถน ก-กาเรน วิเสสิตวจนํ อุปปนฺนํ โหติฯ ฉายารูปกมตฺตํ อิทฺธิยา อภิสงฺขริตฺวา ทสฺเสสีติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘ตํ ปน ทสฺเสนฺโต ภควา ยถา อตฺตโน พุทฺธรูปํ น ทิสฺสติ, ตถา กตฺวา ทสฺเสตี’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.288) อาจริยา วทนฺติฯ ตเทตํ ภทนฺตนาคเสนตฺเถเรน วุตฺเตน อิทฺธาภิสงฺขตฉายารูปกมตฺตทสฺสนวจเนน สํสนฺทติ เจว สเมติ จ ยถา ตํ ‘‘ขีเรน ขีรํ, คงฺโคทเกน ยมุโนทก’’นฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถาวจเนเนว หิ เสสพุทฺธรูปสฺส ตงฺขเณ อทสฺสิตภาโว อตฺถโต อาปนฺโน โหติฯ นิวาสนนิวตฺถตาทิวจเนน ปเนตฺถ พุทฺธสนฺตานโต วินิมุตฺตสฺสปิ ฉายารูปกสฺส นิวาสนาทิอพหิคตภาโว ทสฺสิโต, น จ โจเทตพฺพํ ‘‘กถํ นิวาสนาทิอนฺตรคตํ ฉายารูปกํ ภควา ทสฺเสติ, กถญฺจ อมฺพฏฺโฐ ปสฺสตี’’ติฯ อจินฺเตยฺโย หิ อิทฺธิวิสโยติฯ ฉายํ ทิฏฺเฐติ ฉายาย ทิฏฺฐายฯ เอตนฺติ ฉายารูปกํฯ พุชฺฌนเก สติ ชีวิตนิมิตฺตมฺปิ หทยมํสํ ทสฺเสยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ นินฺเนตฺวาติ นีหริตฺวาฯ อยเมว วา ปาโฐฯ กลฺโลสีติ วิสฺสชฺชเน ตฺวํ กุสโล เฉโก อสิ, ยถาวุตฺโต วา วิสฺสชฺชนามคฺโค อุปปนฺโน ยุตฺโต อสีติ อตฺโถฯ ‘‘กุสโล’’ติ เกจิ ปฐนฺติ, อยุตฺตเมตํฯ มิลินฺทปญฺเห หิ สพฺพตฺถ วิสฺสชฺชนาวสาเน ‘‘กลฺโล’’ อิจฺเจว ทิฏฺโฐติฯ

นินฺนาเมตฺวาติ มุขโต นีหรณวเสน กณฺณโสตาทิอภิมุขํ ปณาเมตฺวา, อธิปฺปายเมว ทสฺเสตุํ ‘‘นีหริตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ กถินสูจิํ วิยาติ ฆนสุขุมภาวาปาทเนน กกฺขฬสูจิมิว กตฺวาฯ ตถากรเณนาติ กถินสูจิํ วิย กรเณนฯ เอตฺถาติ ปหูตชิวฺหายฯ มุทุภาโว, ทีฆภาโว, ตนุภาโว จ ทสฺสิโต อมุทุโน ฆนสุขุมภาวาปาทนตฺถมสกฺกุเณยฺยตฺตาติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. 1.288) วุตฺตํฯ ตตฺรายมธิปฺปาโย – ยสฺมา มุทุเมว ฆนสุขุมภาวาปาทนตฺถํ สกฺโกติ, ตสฺมา ตถากรเณน มุทุภาโว ทสฺสิโต อคฺคิ วิย ธูเมนฯ ยสฺมา จ มุทุเยว ฆนสุขุมภาวาปชฺชเนน ทีฆคามิ, ตสฺมา กณฺณโสตานุมสเนน ทีฆภาโว ทสฺสิโตฯ ยสฺมา ปน มุทุ เอว ฆนสุขุมภาวาปชฺชเนน ตนุ โหติ, ตสฺมา นาสิกาโสตานุมสเนน ตนุภาโว ทสฺสิโตติฯ อปุถุลสฺส ตถาปฏิจฺฉาทนตฺถมสกฺกุเณยฺยตฺตา นลาฏจฺฉาทเนน ปุถุลภาโว ทสฺสิโตฯ

[289] ปตฺเถนฺโต หุตฺวา อุทิกฺขนฺโตติ โยเชตพฺพํฯ

[290] มูลวจนํ กถาฯ ปฏิวจนํ สลฺลาโปฯ

[291] ‘‘อุทฺธุมาตก’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.242; วิสุทฺธิ. 1.102) วิย ก-สทฺโท ชิคุจฺฉนตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘ตเมว ชิคุจฺฉนฺโต’’ติฯ ตเมวาติ ปณฺฑิตภาวเมว, อมฺพฏฺฐเมวาติปิ อตฺโถฯ อมฺพฏฺฐญฺหิ สนฺธาย เอวมาหฯ ตถา หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ ‘‘เอวํ…เป.… อมฺพฏฺฐํ มาณวํ เอตทโวจา’’ติฯ กามญฺจ อมฺพฏฺฐํ สนฺธาย เอวํ วุตฺตํ, นามโคตฺตวเสน ปน อนิยมํ กตฺวา ครหนฺโต ปุถุวจเนน วทตีติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ยเทว โข ตฺว’’นฺติ เอตสฺส อนิยมวจนสฺส ‘‘เอวรูเปนา’’ติ อิทํ นิยมวจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ยาทิโส’’ติอาทินาฯ ภาเวนภาวลกฺขเณ ภุมฺมวจนตฺเถ กรณวจนนฺติ วุตฺตํ ‘‘เอทิเส อตฺถจรเก’’ติฯ น อญฺญตฺราติ น อญฺญตฺถ สุคติยํฯ เอตฺถ ปน ‘‘อตฺถจรเกนา’’ติ อิมินา พฺยติเรกมุเขน อนตฺถจรกตํเยว วิภาเวตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อุปเนยฺย อุปเนยฺยา’’ติ อิทํ ตฺวาทฺยนฺตํ วิจฺฉาวจนนฺติ อาห ‘‘พฺราหฺมโณ โข ปนา’’ติอาทิฯ เอวํ อุปเนตฺวา อุปเนตฺวาติ ตํ ตํ โทสํ อุปนีย อุปนียฯ เตนาห ‘‘สุฏฺฐุ ทาสาทิภาวํ อาโรเปตฺวา’’ติฯ ปาเตสีติ ปวฏฺฏนวเสน ปาเตสิฯ ยญฺจ อคมาสิ, ตมฺปิ อสฺส ตถาคมนสงฺขาตํ ฐานํ อจฺฉินฺทิตฺวาติ โยชนาฯ

โปกฺขรสาติพุทฺธูปสงฺกมนวณฺณนา

[292-3-6] กิตฺตโก ปน โสติ วุตฺตํ ‘‘สมฺโมทนียกถายปิ กาโล นตฺถี’’ติฯ อาคมา นูติ อาคโต นุฯ โขติ นิปาตมตฺตํฯ อิธาติ เอตฺถ, ตุมฺหากํ สนฺติกนฺติ อตฺโถฯ อธิวาเสตูติ สาทิยตุ, ตํ ปน สาทิยนํ อิธ มนสาว สมฺปฏิคฺคโห, น กายวาจาหีติ อาห ‘‘สมฺปฏิจฺฉตู’’ติฯ อชฺช ปวตฺตมานํ อชฺชตนํ, ปุญฺญํ, ปีติปาโมชฺชญฺจ, อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ เม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ การนฺติ อุปการํ, สกฺการํ วาฯ อโจเปตฺวาติ อจาเลตฺวาฯ

[297] ‘‘สหตฺถา’’ติ อิทํ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํฯ เตนาห ‘‘สหตฺเถนา’’ติฯ สุหิตนฺติ ธาตํ, ชิฆจฺฉาทุกฺขาภาเวน วา สุขิตํฯ ยาวทตฺถนฺติ ยาว อตฺโถ, ตาว โภชเนน ตทา กตํฯ ปฏิกฺเขปปวารณาเวตฺถ อธิปฺเปตา, น นิมนฺตนปวารณาติ อาห ‘‘อล’’นฺติอาทิฯ