ปุพฺพกอิสิภาวานุโยควณฺณนา

[283] ทียเตติ ทตฺติ, สา เอว ทตฺติกนฺติ อาห ‘‘ทินฺนก’’นฺติฯ อทาตุกามมฺปิ ทาตุกามํ กตฺวา สมฺมุขา ปรมาวฏฺเฏติ สมฺมูฬฺหํ กโรติ เอตายาติ สมฺมุขาวฏฺฏนีฯ เตนาห ‘‘น เทมีติ วตฺตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ ปุน ตสฺสาติ พฺราหฺมณสฺสฯ การณานุรูปํ ราชูนํ ปุณฺณปตฺตนฺติ อาห ‘‘กสฺมา เม ทินฺโน’’ติฯ สงฺขปลิตกุฏฺฐนฺติ โธตสงฺขมิว เสตกุฏฺฐํฯ เสตโปกฺขรรชตโต คุณสมานกายตฺตา เอวมาหฯ อนุคจฺฉตีติ ปรมนุพนฺธติฯ

ยทิ ทุวิเธนปิ การเณน ราชา พฺราหฺมณสฺส สมฺมุขาภาวํ น เทติ, อถ กสฺมา ตทุปสงฺกมนํ น ปฏิกฺขิตฺตนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ ‘‘เขตฺตวิชฺชายาติ นีติสตฺเถ’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.283) อาจริเยน วุตฺตํฯ เหฏฺฐาปิ พฺรหฺมชาลวณฺณนายํ เอวํ วุตฺตํ ‘‘เขตฺตวิชฺชาติ อพฺเภยฺยมาสุรกฺขราชสตฺถาทินีติสตฺถ’’นฺติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.21) ทุสฺสเมตฺถ ติโรกรณิยํฯ เตนาห ‘‘สาณิปาการสฺส อนฺโต ฐตฺวา’’ติฯ อนฺตสทฺเทน ปน ตพฺภาเวน ปเท วฑฺฒิยมาเน ทุสฺสนฺตํ ยถา ‘‘วนนฺโต’’ติฯ ‘‘ปยาตนฺติ สทฺธํ, สสฺสติกํ วาฯ เตนาห อภิหริตฺวา ทินฺน’’นฺติ อาจริเยน วุตฺตํ, ตสฺมา มตกภตฺตสงฺเขเปน วา นิจฺจภตฺตสงฺเขเปน วา อภิหริตฺวา ทินฺนํ ภิกฺขนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิ อตฺถาปตฺติวจนํฯ นิฏฺฐนฺติ นิจฺฉยํฯ กสฺมา ปน ภควา พฺราหฺมณสฺส เอวรูปํ อมนาปํ มมฺมวจนํ อโวจาติ โจทนํ การณํ ทสฺเสตฺวา โสเธตุํ ‘‘อิทํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ รหสฺสมฺปิ ปฏิจฺฉนฺนมฺปิ มมฺมวจนํ ปกาเสสีติ สมฺพนฺโธฯ

[284] ราชาสนํ นาม หตฺถิกฺขนฺธปเทสํ สนฺธาย ‘‘หตฺถิคีวาย วา นิสินฺโน’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ รถูปตฺถเรติ รถสฺส อุปริ อตฺถริตปเทเสฯ เตนาห ‘‘รถมฺหี’’ติอาทิฯ อุคฺคตุคฺคเตหีติ อุคฺคตานมติสเยน อุคฺคเตหิฯ น หิ วิจฺฉาสมาโส โลกิเกหิ อภิมโตติฯ รญฺโญ อปจฺจํ ราชญฺโญ, พหุกตฺตํ ปติ, เอกเสสนเยน วา ‘‘ราชญฺเญหี’’ติ วุตฺตํฯ ปากฏมนฺตนนฺติ ปกาสภูตํ มนฺตนํฯ ตเทวิธาธิปฺเปตํ, น รหสฺสมนฺตนํ สุทฺทาทีหิปิ สุยฺยมานสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อถ อาคจฺเฉยฺย สุทฺโท วา สุทฺททาโส วา’’ติอาทิฯ ตาทิเสหิเยวาติ รญฺโญ อาการสทิเสเหวฯ ตสฺสตฺถสฺส สาธนสมตฺถํ วจนํ รญฺญา ภณิตํ ยถา, ตถา โสปิ ตสฺสตฺถสฺส สาธนสมตฺถเมว ภณิตํ วจนํ อปินุ ภณตีติ โยเชตพฺพํฯ

[285] ‘‘ปวตฺตาโร’’ติ เอตสฺส ปาวจนภาเวน วตฺตาโรติ สทฺทโต อตฺโถฯ

ยสฺมา ปน เต ตถาภูตา มนฺตานํ ปวตฺตกา นาม, ตสฺมา อธิปฺปายโต อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปวตฺตยิตาโร’’ติ วุตฺตํฯ วทสทฺเทน, หิ ตุปจฺจเยน จ ‘‘วตฺตาโร’’ติ ปทสิทฺธิ, ตถา วตุสทฺเทน ‘‘ปวตฺตยิตาโร’’ติฯ อิทํ อาจริยสฺส (ที. นิ. ฏี. 1.285) จ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถรสฺส จ มตํฯ วตุสทฺเทเนว ‘‘ปวตฺตาโร’’ติ ปทสิทฺธิํ ทสฺเสตีติปิ เกจิ วทนฺติฯ ปททฺวยสฺส ตุลฺยาธิกรณตฺตา ‘‘มนฺตเมวา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘สุทฺเท พหิ กตฺวา รโห ภาสิตพฺพฏฺเฐน มนฺตา เอว ตํ ตํ อตฺถปฏิปตฺติเหตุตาย ปท’’นฺติ หิ ตุลฺยาธิกรณํ โหติ, อนุปนีตาสาธารณตาย รหสฺสภาเวน วตฺตพฺพาย มนฺตนกิริยาย ปทมธิคมุปายนฺติปิ มนฺตปทนฺติ อฏฺฐกถามุตฺตโก นโยฯ คีตนฺติ คายนวเสน สชฺฌายิตํ, คายนมฺปิธ อุทตฺตานุทตฺตาทิสรสมฺปาทนวเสเนว อธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ ‘‘สรสมฺปตฺติวเสนา’’ติฯ ปาวจนภาเวน อญฺเญสํ วุตฺตํฯ ตมญฺเญสํ วาทาปนวเสน วาจิตํฯ สงฺคเหตฺวา อุปรูปริ สญฺญูฬฺหาวเสน สมุปพฺยูฬฺหํฯ อิรุเวทยชุเวทสามเวทาทิวเสน, ตตฺถาปิ ปจฺเจกํ มนฺตพฺรหฺมาทิวเสน, อชฺฌายานุวากาทิวเสน จ ราสิกตํฯ ยถาวุตฺตนเยเนว ปิณฺฑํ กตฺวา ฐปิตํฯ อญฺเญสํ วาจิตํ อนุวาเจนฺตีติ อญฺเญสํ กมฺมภูตานํ เตหิ วาจาปิตํ มนฺตปทํ เอตรหิ พฺราหฺมณา อญฺเญสํ อนุวาจาเปนฺติฯ

เตสนฺติ มนฺตกตฺตูนํฯ ทิพฺพจกฺขุปริภณฺฑํ ยถากมฺมูปคญาณํ, ปจฺจกฺขโต ทสฺสนฏฺเฐน ทิพฺพจกฺขุสทิสญฺจ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ สนฺธาย ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา’’ติ วุตฺตํฯ อโต ทิพฺพจกฺขุปริภณฺเฑน ยถากมฺมูปคญาเณน สตฺตานํ กมฺมสฺสกตาทีนิ เจว ทิพฺพจกฺขุสทิเสน ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน อตีตกปฺเป พฺราหฺมณานํ มนฺตชฺเฌนวิธิญฺจ โอโลเกตฺวาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ รูปเมว หิ ปจฺจุปฺปนฺนํ ทิพฺพจกฺขุสฺส อารมฺมณนฺติ ตมิธ อฏฺฐานคตํ โหติฯ ปาวจเนน สห สํสนฺทิตฺวาติ ยํ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺเธน วุตฺตํ วฏฺฏสนฺนิสฺสิตํ วจนํ, เตน สห สํสนฺทิตฺวา อวิรุทฺธํ กตฺวาฯ น หิ เตสํ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิโต อตฺโถ ปจฺจกฺขโต โหติฯ คนฺถิํสูติ ปชฺชคชฺชพนฺธวเสน สกฺกตภาสาย พนฺธิํสุฯ อปรา ปเรติ อฏฺฐกาทีหิ อปรา อญฺเญปิ ปเร ปจฺฉิมา โอกฺกากราชกาลาทีสุ อุปฺปนฺนาฯ ปาณาติปาตาทีนิ ปกฺขิปิตฺวาติ อฏฺฐกาทีหิ คนฺถิตมนฺตปเทสฺเวว ปาณาติปาตาทิกิเลสสนฺนิสฺสิตปทานํ ตตฺถ ตตฺถ ปกฺขิปนํ กตฺวาฯ

วิรุทฺเธ อกํสูติ สุตฺตนิปาเต พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺตาทีสุ (สุ. นิ. พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺต) อาคตนเยน สํกิเลสิกตฺถทีปนโต ปจฺจนีกภูเต อกํสุฯ อิสีติ นิทสฺสนมตฺตํฯ ‘‘อิสิ วา อิสิตฺถาย ปฏิปนฺโน วา’’ติ หิ วตฺตพฺพํฯ กสฺมา ปเนตฺถ ปฏิญฺญาคหณวเสน เทสนาโสตปติตํ น กโรตีติ อาห ‘‘อิธ ภควา’’ติอาทิฯ อิธาติ ‘‘ตฺยาหํ มนฺเต อธียามิ, ‘สาจริยโก’ติ ตฺวํ มญฺญสี’’ติ วุตฺตฏฺฐาเนฯ ปฏิญฺญํ อคฺคเหตฺวาติ ยถา เหฏฺฐา ปฏิญฺญา คหิตา, ตถา ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ อมฺพฏฺฐ, ตาวตา ตฺวํ ภวิสฺสสิ อิสิ วา อิสิตฺถาย วา ปฏิปนฺโน สาจริยโกติ, โน หิทํ โภ โคตมา’’ติ เอวํ อิธ ปฏิญฺญํ อคฺคเหตฺวาฯ

[286] นิรามคนฺธาติ กิเลสาสุจิวเสน วิสฺสคนฺธรหิตาฯ อนิตฺถิคนฺธาติ อิตฺถีนํ คนฺธมตฺตสฺสปิ อวิสหเนน อิตฺถิคนฺธรหิตาฯ รโชชลฺลธราติ ปกติรชเสทาทิชลฺลธราฯ ปาการปุริสคุตฺตีติ ปาการาวรณํ, ปุริสาวรณญฺจฯ เอตฺถ ปน ‘‘นิรามคนฺธา’’ติ เอเตน เตสํ ทสนฺนํ พฺราหฺมณานํ วิกฺขมฺภิตกิเลสตํ ทสฺเสติ, ‘‘อนิตฺถิคนฺธา, พฺรหฺมจาริโน’’ติ จ เอเตน เอกวิหาริตํ, ‘‘รโชชลฺลธรา’’ติ เอเตน มณฺฑนวิภูสนาภาวํ, ‘‘อรญฺญายตเน ปพฺพตปาเทสุ วสิํสู’’ติ เอเตน มนุสฺสูปจารํ ปหาย วิวิตฺตวาสํ, ‘‘วนมูลผลาหารา วสิํสู’’ติ เอเตน สาลิมํโสทนาทิปณีตาหาร ปฏิกฺเขปํ, ‘‘ยทา’’ติอาทินา ยานวาหนปฏิกฺเขปํ, ‘‘สพฺพทิสาสู’’ติอาทินา รกฺขาวรณปฏิกฺเขปํฯ เอวญฺจ ทสฺเสนฺโต มิจฺฉาปฏิปทาปกฺขิกํ สาจริยกสฺส อมฺพฏฺฐสฺส วุตฺติํ อุปาทาย สมฺมาปฏิปทาปกฺขิกาปิ เตสํ พฺราหฺมณานํ วุตฺติ อริยวินเย สมฺมาปฏิปตฺติํ อุปาทาย มิจฺฉาปฏิปทาเยวฯ กถญฺหิ นาม เต ภวิสฺสติ สลฺเลขปฏิปตฺติยุตฺตตาติฯ ‘‘เอวํ สุ เต’’ติอาทินา ภควา อมฺพฏฺฐํ สนฺตชฺเชนฺโต นิคฺคณฺหาตีติปิ วิภาเวติฯ อิทญฺหิ วกฺขมานาย ปาฬิยา ปิณฺฑตฺถทสฺสนนฺติฯ

ทุสฺสปฏฺฏิกา ทุสฺสปฏฺฏํฯ ทุสฺสกลาโป ทุสฺสเวณีฯ เวฐเกหีติ เวฐกปฏฺฏเกหิ, ทุสฺเสหิ สํเวเฐตฺวา กตนมิตผาสุกาหีติ วุตฺตํ โหติฯ กปฺเปตุนฺติ กตฺตริกาย ฉินฺทิตุํฯ กปฺปิตวาเลหีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ‘‘น ภิกฺขเว มสฺสุ กปฺปาเปตพฺพ’’นฺติอาทีสุ (จูฬว. 275) วิย หิ กปุสทฺโท เฉทเน วตฺตติฯ ยุตฺตฏฺฐาเนสูติ คีวาสีสวาลธีสุฯ วาลาติ เตสุ ฐาเนสุ ชายมานา โลมาฯ

สหจรณวเสน, ฐานีนาเมน วา ‘‘กุตฺตวาลา’’ติ วุตฺตาฯ เกจิ ปน ‘‘วาฬยุตฺตตฺตา’’ติ ปาฐํ กปฺเปตฺวา วาฬรูปยุตฺตตฺตาติ อตฺถํ วทนฺติ, ปาฬิยานเปกฺขนเมว เตสํ โทโสฯ ‘‘กุตฺตวาเลหิ วฬวารเถหี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ สมนฺตานครนฺติ นครสฺส สมนฺตโตฯ ปาการสฺส อโธภาเค กตสุธากมฺมํ ฐานํ นครสฺส สมีเป กตฺตพฺพโต, อุปการกรณโต จ ‘‘อุปการิกา’’ติ วุจฺจติฯ นครสฺส อุปการิกา เอตาสนฺติ นครูปการิกาโย, ราชธานีอเปกฺขาย อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโสฯ เตนาห ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิฯ มตีติ วิจิกิจฺฉาวเสน อเนกํสิกชานนาฯ อุปริ เทสนาย อวฑฺฒการณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ ภควา’’ติอาทิมาหฯ ปาฬิยํ โส มํ ปญฺเหนาติ โส ชโน มํ ปุจฺฉาวเสน โสเธยฺยฯ อหํ เวยฺยากรเณน โสเธสฺสามีติ อหมฺปิมํ วิสฺสชฺชนาวเสน โสเธสฺสามีติ ยถารหมธิการวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ทฺเวลกฺขณทสฺสนวณฺณนา

[287] ‘‘นิสินฺนาน’’นฺติอาทิ อนาทเร สามิวจนํ, วิเสสนํ วาฯ สงฺกุจิเต อิริยาปเถ อนวเสสโต ลกฺขณานํ ทุพฺพิภาวนโต ‘‘น สกฺโกตี’’ติ วุตฺตํ, ตถา สุวิภาวนโต ปน ‘‘สกฺโกตี’’ติฯ ปริเยสนสุขตฺถเมว ตทาจิณฺณตา ทฏฺฐพฺพาฯ เตนาติ ทุวิเธนปิ การเณนฯ

คเวสีติ ญาเณน ปริเยสนมกาสิฯ คณยนฺโตติ ญาเณเนว สงฺกลยนฺโตฯ สมานยีติ สมฺมา อานยิ สมาหริฯ ‘‘กงฺขตี’’ติ ปทสฺส อากงฺขตีติ อตฺโถติ อาห ‘‘อโห วตา’’ติอาทิฯ อนุปสคฺคมฺปิ หิ ปทํ กตฺถจิ สอุปสคฺคมิว อตฺถวิเสสวาจกํ ยถา ‘‘โคตฺรภู’’ติฯ ตโต ตโต สรีรปฺปเทสโตฯ กิจฺฉตีติ กิลมติฯ เตนาห ‘‘น สกฺโกติ ทฏฺฐุ’’นฺติฯ ตายาติ ‘‘วิจินนฺโต กิจฺฉตี’’ติ วุตฺตาย วิจิกิจฺฉายฯ ตโตติ สนฺนิฏฺฐานํ อคมนโตฯ เอวํ ‘‘กงฺขตี’’ติ ปทสฺส อาสิสนตฺถตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สํสยตฺถตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กงฺขาย วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กงฺขายาติ ‘‘กงฺขตี’’ติ ปเทน วุตฺตาย กงฺขายฯ อสตฺวปธานญฺหิ อาขฺยาติกํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อวตฺถาปเภทคตา วิมติ เอว ‘‘ตีหิ ธมฺเมหี’’ติ วุตฺตา, ติปฺปกาเรหิ สํสยธมฺเมหีติ อตฺโถฯ กาลุสิยภาโวติ อปฺปสนฺนตาย เหตุภูโต อาวิลภาโวฯ