ตถาปสงฺคาภาวโต ปน อุปริ จรณวเสเนว นิยฺยาเตตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานนิทฺเทเสเนว อรูปาวจรชฺฌานานมฺปิ นิทฺทิฏฺฐภาวาปตฺติโต ‘‘อฏฺฐปิ สมาปตฺติโย ‘จรณ’นฺติ นิยฺยาติตา’’ติ วุตฺตํฯ ตานิปิ หิ องฺคสมตาย จตุตฺถชฺฌานาเนวาติฯ นิยฺยาติตาติ จ อเสสโต นีหริตฺวา คหิตา, นิทสฺสิตาติ อตฺโถฯ วิปสฺสนาญาณโต ปนาติ ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนีเย ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต ญาณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมตี’’ติอาทินา นเยน วิปสฺสนาญาณโต ปฏฺฐายฯ

จตุอปายมุขกถาวณฺณนา

[280] อสมฺปาปุณนฺโตติ อารภิตฺวาปิ สมฺปชฺชิตุมสกฺโกนฺโตฯ อวิสหมาโนติ อารภิตุเมว อสกฺโกนฺโตฯ ‘‘ขารี’’ติ ตาปสปริกฺขารสฺเสตํ อธิวจนํ, โส จ อเนกเภโทติ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อรณี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อรณีติ เหฏฺฐิมุปริมวเสน อคฺคิธมนกํ อรณีทฺวยํฯ กมณฺฑลูติ กุณฺฑิกาฯ สุชาติ โหมทพฺพิฯ สุชาสทฺโท หิ โหมกมฺมนิ หพฺยนฺนาทีนมุทฺธรณตฺถํ กตทพฺพิยํ วตฺตติ ยถา ตํ กูฏทนฺตสุตฺเต ‘‘ปฐโม วา ทุติโย วา สุชํ ปคฺคณฺหนฺตาน’’นฺติ (ที. นิ. 1.341)ฯ ตถา หิ อิมสฺมิํเยว ฐาเน อาจริเยน วุตฺตํ ‘‘สุชาติ ทพฺพี’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.280)ฯ หพฺยนฺนาทีนํ สุขคฺคหณตฺถํ ชายตีติ หิ สุชาฯ เกจิ ปน อิมมตฺถมวิจาเรตฺวา ตุนฺนตฺถเมว คเหตฺวา ‘‘สูจี’’ติ ปฐนฺติ, ตทยุตฺตเมว อาจริเยน ตถา อวณฺณิตตฺตาฯ จมติ อทตีติ จมโร, มิควิเสโส, ตสฺส วาเลน กตา พีชนี จามราฯ อาทิสทฺเทน ติทณฺฑติฆฏิกาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ กุจฺฉิเตน วงฺกากาเรน ชายตีติ กาโช ยถา ‘‘กาลวณ’’นฺติ; กจติ ภารํ พนฺธติ เอตฺถาติ วา กาโจฯ ทุวิธมฺปิ หิ ปทมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทูฯ ขาริภริตนฺติ ขารีหิ ปริปุณฺณํฯ เอเกน วิ-กาเรน ปทํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘ขาริวิวิธ’’นฺติ ปฐนฺตานํ วาเท สมุจฺจยสมาเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย ปนา’’ติอาทิมาหฯ

นนุ อุปสมฺปนฺนสฺส ภิกฺขุโน สาสนิโกปิ โย โกจิ อนุปสมฺปนฺโน อตฺถโต ปริจารโกว โหติ อปิ ขีณาสวสามเณโร, กิมงฺคํ ปน พาหิรกปพฺพชิเตติ อนุโยคํ ปติ ตตฺถ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘กามญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

วุตฺตนเยนาติ ‘‘กปฺปิย…เป.… วตฺตกรณวเสนา’’ติ เอวํ วุตฺตนเยนฯ อเนกสตสหสฺสสํวรวินยสมาทานวเสน อุปสมฺปนฺนภาวสฺส วิสิฏฺฐภาวโต ขีณาสวสามเณโรปิ ปุถุชฺชนภิกฺขุโน ปริจารโกติ วุตฺโตฯ

‘‘นวโกฏิสหสฺสานิ, อสีติสตโกฏิโย;

ปญฺญาสสตสหสฺสานิ, ฉตฺติํส จ ปุนาปเร;

เอเต สํวรวินยา, สมฺพุทฺเธน ปกาสิตา;

เปยฺยาลมุเขน นิทฺทิฏฺฐา, สิกฺขา วินยสํวเร’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.20; อป. อฏฺฐ. 2.55; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.2.37);

เอวํ วุตฺตปฺปเภทานํ อเนกสตสหสฺสานํ สํวรวินยานํ สมาทาย สิกฺขเนน อุปริภูตา อคฺคภูตา สมฺปทาติ หิ อุปสมฺปทา, ตาย เจส อุปสมฺปทาย ปุถุชฺชนภิกฺขุ อุปสมฺปนฺโนติฯ

อยํ ปนาติ ยถาวุตฺตลกฺขโณ ตาปโสฯ ตาปสา หิ กมฺมวาทิกิริยวาทิโน, น สาสนสฺส ปฏาณีภูตา, ยโต เนสํ ปพฺพชิตุมาคตานํ วินาว ติตฺถิยปริวาเสน ขนฺธเก ปพฺพชฺชา อนุญฺญาตาฯ ตโป เอเตสมตฺถีติ ตาปสา ต-การสฺส ทีฆํ กตฺวาฯ ‘‘โลมสา’’ติอาทีสุ วิย หิ ส-ปจฺจยมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทูฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – กามํ ขีณาสโวปิ สามเณโร ปุถุชฺชนสฺส ภิกฺขุโน อตฺถโต ปริจารโกว โหติ, โส ปน วตฺตกรณมตฺเตเนว ปริจารโก, น ลามกภาเวนฯ ตาปโส ตุ คุณวเสน เจว เวยฺยาวจฺจกรณวเสน จ ลามกภาเวเนว ปริจารโก, น วตฺตกรณมตฺเตน, เอวมิเมสํ นานากรณํ สนฺธาย ตาปสสฺเสว ปริจารกตา วุตฺตาติฯ

‘‘กสฺมา’’ติอาทินา โจทโก การณํ โจเทติฯ ‘‘ยสฺมา’’ติอาทินา อาจริโย การณํ ทสฺเสตฺวา ปริหรติฯ เอวํ สงฺเขปโต ปริหริตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อิมสฺมิญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อสกฺโกนฺตนฺติ อสมตฺถเนน วิปฺปฏิปชฺชนฺตํ อลชฺชิํฯ ขุรธารูปมนฺติ ขุรธารานํ มตฺถเกเนว อกฺกมิตฺวา คมนูปมํฯ พหุชนสมฺมตาติ มหาชเนน เสฏฺฐสมฺมตาฯ อญฺเญติ อปเร ภิกฺขูฯ อิธาติ ตาปสปพฺพชฺชายฯ ฉนฺเทน สห จรนฺตีติ สฉนฺทจาริโน, ยถากามํ ปฏิปนฺนกาติ วุตฺตํ โหติฯ อนุสิกฺขนฺโตติ ทิฏฺฐานุคติยา สิกฺขนฺโตฯ ตาปสาว พหุกา โหนฺติ, น ภิกฺขูฯ

กุทาลปิฏกานํ นิพฺพจนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ พหุชนกุหาปนตฺถนฺติ พหุโน ชนสฺส วิมฺหาปนตฺถํ ฯ อคฺคิสาลนฺติ อคฺคิหุตฺตสาลํฯ นานาทารูหีติ ปลาสรุกฺขทณฺฑาทีหิ นานาวิธสมิธาทารูหิฯ โหมกรณวเสนาติ ยญฺญกรณวเสนฯ

อุทกวเสเนตฺถ ปานาคารํฯ เตนาห ‘‘ปานียํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติอาทิฯ ยํ ภตฺตปุฏํ วา ยานิ ตณฺฑุลาทีนิ วาติ สมฺพนฺโธฯ อมฺพิลยาคุ นาม ตกฺกาทิอมฺพิลสํยุตฺตา ยาคุฯ ตณฺหาทีหิ อามสิตพฺพโต จีวราทิ อามิสํ นามฯ วฑฺฒิยาติ ทิคุณติคุณาทิวฑฺฒิยาฯ กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตีติ ธนํ ปติฏฺฐาเปติฯ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฬิยํ นิทสฺสนมตฺเตน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิทํ ปนสฺส ปฏิปตฺติมุข’’นฺติ, อิทํ ปน ปาฬิวจนํ อสฺส จตุตฺถสฺส ปุคฺคลสฺส โกหญฺญปฏิปตฺติยา มุขมตฺตนฺติ อตฺโถฯ กสฺมาติ เจ? โส หิ นานาวิเธน โกหญฺเญน โลกํ วิมฺหาปยนฺโต ตตฺถ อจฺฉติฯ เตนาห ‘‘อิมินา หี’’ติอาทิฯ เอวนฺติ ‘‘ตตฺถ ปานียํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตนเยนฯ

‘‘สพฺพาปิ ตาปสปพฺพชฺชา นิทฺทิฏฺฐา’’ติ ธมฺมาธิฏฺฐานนเยน ทสฺสิตเมว ปุคฺคลาธิฏฺฐานนเยน วิวริตุํ ‘‘อฏฺฐวิธา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ขลาทีสุ มนุสฺสานํ สนฺติเก อุปติฏฺฐิตฺวา วีหิมุคฺคมาสติลาทีนิ ภิกฺขาจริยนิยาเมน สงฺกฑฺฒิตฺวา อุญฺฉนํ อุญฺฉา, สา เอว จริยา วุตฺติ เอเตสนฺติ อุญฺฉาจริยาฯ อคฺคิปกฺกิกาย ภตฺตภิกฺขาย ชีวนฺตีติ อคฺคิปกฺกิกา, น อคฺคิปกฺกิกา อนคฺคิปกฺกิกา, ตณฺฑุลภิกฺขาย เอว ชีวิกาติ วุตฺตํ โหติฯ อุญฺฉาจริยา หิ ขลาทีนิ คนฺตฺวา อุปติฏฺฐิตฺวา มนุสฺเสหิ ทิยฺยมานํ ขลคฺคํ นาม ธญฺญํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, อนคฺคิปกฺกิกา ปน ตาทิสมปฏิคฺคณฺหิตฺวา ตณฺฑุลเมว ปฏิคฺคณฺหนฺตีติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ น สยํ ปจนฺตีติ อสามปากา, ปกฺกภิกฺขาย เอว ชีวิกาฯ อโย วิย กฏฺฐิโน มุฏฺฐิปฺปมาโณ ปาสาโณ อยมุฏฺฐิ นาม, เตน วตฺตนฺตีติ อยมุฏฺฐิกาฯ ทนฺเตน อุปฺปาฏิตํ วกฺกลํ รุกฺขตฺตโจ ทนฺตวกฺกลํ, เตน วตฺตนฺตีติ ทนฺตวกฺกลิกาฯ ปวตฺตํ รุกฺขาทิโต ปาตาปิตํ ผลํ ภุญฺชนฺติ สีเลนาติ ปวตฺตผลโภชิโนฯ

ปณฺฑุปลาสสทฺทสฺส เอกเสสนเยน ทฺวิธา อตฺโถ, ชิณฺณตาย ปณฺฑุภูตํ ปลาสญฺเจว ชิณฺณปกฺกภาเวน ตํสทิสํ ปุปฺผผลาทิ จาติฯ เตน วกฺขติ ‘‘สยํ ปติตาเนว ปุปฺผผลปณฺฑุปลาสาทีนิ ขาทนฺตา ยาเปนฺตี’’ติ, (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.280) เตน วตฺตนฺตีติ ปณฺฑุปลาสิกา, สยํปติตปณฺณปุปฺผผลโภชิโนฯ อิทานิ เต อฏฺฐวิเธปิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เกณิยชฏิลวตฺถุ ขนฺธกวณฺณนาย (มหาว. อฏฺฐ. 300) คเหตพฺพํฯ

สงฺกฑฺฒิตฺวาติ ภิกฺขาจริยาวเสน เอกชฺฌํ กตฺวาฯ

ตณฺฑุลภิกฺขนฺติ ตณฺฑุลเมว ภิกฺขํฯ ภิกฺขิตพฺพา ยาจิตพฺพา, ภิกฺขูนํ อยนฺติ วา ภิกฺขาติ หิ ภิกฺขาสทฺโท ตณฺฑุลาทีสุปิ นิรุฬฺโหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปจิตฺวา ปริภุญฺชนฺตี’’ติฯ

ภิกฺขาปริเยฏฺฐิ นาม ทุกฺขาติ ปเรสํ เคหโต เคหํ คนฺตฺวา ภิกฺขาย ปริเยสนา นาม ทีนวุตฺติภาเวน ทุกฺขาฯ

เย ปน ‘‘ปาสาณสฺส ปริคฺคโห นาม ทุกฺโข ปพฺพชิตสฺสา’’ติ ทนฺเตเหว อุปฺปาเฏตฺวา ขาทนฺติ, เต ทนฺตวกฺกลิกา นามาติ อยํ อฏฺฐกถามุตฺตกนโยฯ

ปณฺฑุปลาสสทฺโท ปุปฺผผลวิสโยปิ สทิสตากปฺปเนนาติ ทสฺเสติ ‘‘ปุปฺผผลปณฺฑุปลาสาทีนี’’ติ อิมินาฯ

เตติ ปณฺฑุปลาสิกาฯ นิทสฺสนมตฺตเมตํ อญฺเญสมฺปิ ตถา เภทสมฺภวโตฯ ปาปุณนฏฺฐาเนติ คเหตุํ สมฺปาปุณนฏฺฐาเนฯ เอกรุกฺขโตติ ปฐมํ อุปคตรุกฺขโตฯ

กถเมตฺตาวตา สพฺพาปิ ตาปสปพฺพชฺชา นิทฺทิฏฺฐาติ โจทนา น ตาว วิโสธิตาติ อาห ‘‘อิมา ปนา’’ติอาทิฯ จตูหิเยวาติ ‘‘ขาริวิธมาทายา’’ติอาทินา วุตฺตาหิ ปวตฺตผลโภชนิกา, กนฺทมูลผลโภชนิกา, อคฺยาคาริกา, อาคาริกา เจติ จตูหิ เอว ตาปสปพฺพชฺชาหิฯ อคารํ ภชนฺตีติ อคารํ นิวาสภาเวน อุปคจฺฉนฺติฯ อิมินา หิ ‘‘จตุทฺวารํ อคารํ กริตฺวา อจฺฉตี’’ติอาทินา อิธ วุตฺตาย จตุตฺถาย ตาปสปพฺพชฺชาย เตสมวโรธตํ ทสฺเสติฯ เอวมิตเรสุปิ ปฏิโลมโต โยชนา เวทิตพฺพาฯ

อคฺคิปริจรณวเสน อคฺยาคารํ ภชนฺติ ฯ เอวํ ปน เตสมวโรธตํ วทนฺโต ตทนุรูปํ อิเมสมฺปิ ปจฺเจกํ ทุวิธตํ ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[281] อาจริเยน โปกฺขรสาตินา สห ปวตฺตตีติ สาจริยโก, ตสฺสฯ อปายมุขมฺปีติ วินาสการณมฺปิฯ ปเคว วิชฺชาจรณสมฺปทาย สนฺทิสฺสเนติ ปิ-สทฺโท ครหายํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อปิ นุ ตฺวํ อิมาย อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย สนฺทิสฺสสิ สาจริยโก’’ติอาทิฯ ตตฺรายมฏฺฐกถามุตฺตกนโย – ‘‘โน หิทํ โภ โคตมา’’ติ สนฺทิสฺสนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อสนฺทิสฺสนาการเมว วิภาเวตุํ ‘‘โก จาห’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สาจริยโก อหํ โก จ กีทิโส หุตฺวา อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย สนฺทิสฺสามิ, อนุตฺตรา วิชฺชาจรณสมฺปทา กา จ กีทิสา หุตฺวา สาจริยเก มยิ สนฺทิสฺสติ, อารกา อหํ…เป.… สาจริยโกติ สห ปาฐเสเสน โยชนาฯ

[282] อปาเย วินาสนุปาเย นิยุตฺโต อาปายิโกฯ ตพฺภาวํ น ปริปูเรติ ปริปูเรตุํ น สกฺโกตีติ อปริปูรมาโน, ตพฺภาเวน อปริปุณฺโณติ อตฺโถฯ อตฺตนา อาปายิเกน โหนฺเตนาปิ ตพฺภาวํ อปริปูรมาเนน โปกฺขรสาตินา เอสา วาจา ภาสิตาติ อตฺถโต สมฺพนฺธตฺตา กตฺวตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘อาปายิเกนาปิ อปริปูรมาเนนา’’ติฯ อปิจ อตฺตนา อปริปูรมาเนน อาปายิเกนาปิ สยํ อปริปูรมานาปายิเกน หุตฺวาปิ โปกฺขรสาตินา เอสา วาจา ภาสิตาติ อตฺถยุตฺติโต อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ เจตํ ปจฺจตฺตวจนนฺติปิ เอวํ วุตฺตํฯ อญฺโญ หิ สทฺทกฺกโม, อญฺโญ อตฺถกฺกโมติฯ เกจิ ปน ‘‘กรณตฺถเมว ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว ปททฺวยสฺส กตฺตุปเทน สมานตฺถตฺตา, สมานตฺถานญฺจ ปทานํ อญฺญมญฺญํ กรณภาวานุปปตฺติโต, อลมติปปญฺเจนฯ

ปุพฺพกอิสิภาวานุโยควณฺณนา

[283] ทียเตติ ทตฺติ, สา เอว ทตฺติกนฺติ อาห ‘‘ทินฺนก’’นฺติฯ อทาตุกามมฺปิ ทาตุกามํ กตฺวา สมฺมุขา ปรมาวฏฺเฏติ สมฺมูฬฺหํ กโรติ เอตายาติ สมฺมุขาวฏฺฏนีฯ เตนาห ‘‘น เทมีติ วตฺตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ ปุน ตสฺสาติ พฺราหฺมณสฺสฯ การณานุรูปํ ราชูนํ ปุณฺณปตฺตนฺติ อาห ‘‘กสฺมา เม ทินฺโน’’ติฯ สงฺขปลิตกุฏฺฐนฺติ โธตสงฺขมิว เสตกุฏฺฐํฯ เสตโปกฺขรรชตโต คุณสมานกายตฺตา เอวมาหฯ อนุคจฺฉตีติ ปรมนุพนฺธติฯ

ยทิ ทุวิเธนปิ การเณน ราชา พฺราหฺมณสฺส สมฺมุขาภาวํ น เทติ, อถ กสฺมา ตทุปสงฺกมนํ น ปฏิกฺขิตฺตนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ ‘‘เขตฺตวิชฺชายาติ นีติสตฺเถ’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.283) อาจริเยน วุตฺตํฯ เหฏฺฐาปิ พฺรหฺมชาลวณฺณนายํ เอวํ วุตฺตํ ‘‘เขตฺตวิชฺชาติ อพฺเภยฺยมาสุรกฺขราชสตฺถาทินีติสตฺถ’’นฺติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.21) ทุสฺสเมตฺถ ติโรกรณิยํฯ เตนาห ‘‘สาณิปาการสฺส อนฺโต ฐตฺวา’’ติฯ อนฺตสทฺเทน ปน ตพฺภาเวน ปเท วฑฺฒิยมาเน ทุสฺสนฺตํ ยถา ‘‘วนนฺโต’’ติฯ ‘‘ปยาตนฺติ สทฺธํ, สสฺสติกํ วาฯ เตนาห อภิหริตฺวา ทินฺน’’นฺติ อาจริเยน วุตฺตํ, ตสฺมา มตกภตฺตสงฺเขเปน วา นิจฺจภตฺตสงฺเขเปน วา อภิหริตฺวา ทินฺนํ ภิกฺขนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิ อตฺถาปตฺติวจนํฯ นิฏฺฐนฺติ นิจฺฉยํฯ กสฺมา ปน ภควา พฺราหฺมณสฺส เอวรูปํ อมนาปํ มมฺมวจนํ อโวจาติ โจทนํ การณํ ทสฺเสตฺวา โสเธตุํ ‘‘อิทํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ รหสฺสมฺปิ ปฏิจฺฉนฺนมฺปิ มมฺมวจนํ ปกาเสสีติ สมฺพนฺโธฯ

[284] ราชาสนํ นาม หตฺถิกฺขนฺธปเทสํ สนฺธาย ‘‘หตฺถิคีวาย วา นิสินฺโน’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ รถูปตฺถเรติ รถสฺส อุปริ อตฺถริตปเทเสฯ เตนาห ‘‘รถมฺหี’’ติอาทิฯ อุคฺคตุคฺคเตหีติ อุคฺคตานมติสเยน อุคฺคเตหิฯ น หิ วิจฺฉาสมาโส โลกิเกหิ อภิมโตติฯ รญฺโญ อปจฺจํ ราชญฺโญ, พหุกตฺตํ ปติ, เอกเสสนเยน วา ‘‘ราชญฺเญหี’’ติ วุตฺตํฯ ปากฏมนฺตนนฺติ ปกาสภูตํ มนฺตนํฯ ตเทวิธาธิปฺเปตํ, น รหสฺสมนฺตนํ สุทฺทาทีหิปิ สุยฺยมานสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อถ อาคจฺเฉยฺย สุทฺโท วา สุทฺททาโส วา’’ติอาทิฯ ตาทิเสหิเยวาติ รญฺโญ อาการสทิเสเหวฯ ตสฺสตฺถสฺส สาธนสมตฺถํ วจนํ รญฺญา ภณิตํ ยถา, ตถา โสปิ ตสฺสตฺถสฺส สาธนสมตฺถเมว ภณิตํ วจนํ อปินุ ภณตีติ โยเชตพฺพํฯ

[285] ‘‘ปวตฺตาโร’’ติ เอตสฺส ปาวจนภาเวน วตฺตาโรติ สทฺทโต อตฺโถฯ