เมนู

วิชฺชาจรณกถาวณฺณนา

[278] อิมสฺมิํ ปน สิโลเก อาหริยมาเน พฺรหฺมครุกา สทฺเธยฺยตํ อาปชฺชิสฺสนฺติ, อมฺพฏฺโฐ จ ‘‘วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน’’ติ ปทํ สุตฺวา วิชฺชาจรณํ ปุจฺฉิสฺสติ, เอวมยํ วิชฺชาจรณปริทีปนี เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา ภวิสฺสตีติ ปสฺสิตฺวา โลกนาโถ อิมํ สิโลกํ สนงฺกุมารภาสิตํ อาหรีติ อิมมตฺถมฺปิ วิภาเวนฺโต ‘‘อิมาย ปน คาถายา’’ติอาทิมาหฯ อิตรถา หิ ภควาปิ อสพฺพญฺญู ปราวสฺสโย ภเวยฺย, น จ ยุชฺชติ ภควโต ปราวสฺสยตา สมฺมาสมฺพุทฺธภาวโตฯ เตนาห ‘‘อหมฺปิ หิ, อมฺพฏฺฐ, เอวํ วทามี’’ติอาทิฯ พฺราหฺมณสมเย สิทฺธนฺติ พฺราหฺมณลทฺธิยา ปากฏํฯ วกฺขมานนเยน ชาติวาทาทิปฏิสํยุตฺตํฯ ‘‘สํสนฺทิตฺวาติ ฆเฏตฺวา, อวิรุทฺธํ กตฺวาติ อตฺโถ’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.277) อาจริเยนวุตฺตํฯ อิทานิ ปน โปตฺถเกสุ ‘‘ปฏิกฺขิปิตฺวา’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส อยุตฺโตวฯ กสฺมาติ เจ? น หิ ปาฬิยํ พฺราหฺมณสมยสิทฺธํ วิชฺชาจรณํ ปฏิกฺขิปติ, ตเทว อมฺพฏฺเฐน จินฺติตํ วิชฺชาจรณํ ฆเฏตฺวา อวิรุทฺธํ กตฺวา อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณํ เทเสตีติฯ

วาโทติ ลทฺธิ, วจีเภโท วาฯ เตนาห ‘‘พฺราหฺมณ…เป.…อาทิวจน’’นฺติฯ ลทฺธิปิ หิ วตฺตพฺพตฺตา วจนเมวฯ อิทนฺติ อชฺเฌนชฺฌาปนยชนยาชนาทิกมฺมํ, น เวสฺสสฺส, น ขตฺติยสฺส, น ตทญฺเญสนฺติ อตฺถํ อาทิสทฺเทน สงฺคณฺหาติฯ สพฺพตฺถาติ โคตฺตวาทมานวาเทสุฯ ตตฺถาปิ หิ โคตฺตวาโทติ โคตฺตํ อารพฺภ วาโท, กสฺสปสฺเสวิทํ วฏฺฏติ, น โกสิยสฺสาติอาทิวจนนฺติ อตฺโถฯ มานวาโทติ มานํ อารพฺภ อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนวเสน วาโท, พฺราหฺมณสฺเสวิทํ วฏฺฏติ, น สุทฺทสฺสาติอาทิวจนนฺติ อตฺโถฯ ชาติวาเท วินิพทฺธาติ ชาติสนฺนิสฺสิตวาเท ปฏิพทฺธาฯ สพฺพตฺถาติ โคตฺตวาทวินิพทฺธาทีสุฯ โคตฺตวาทวินิพทฺธาติ หิ โคตฺตวาเท วินิพทฺธาฯ มานวาทวินิพทฺธาติ มานวาเท วินิพทฺธา, เย หิ พฺราหฺมณสฺเสว อชฺเฌนชฺฌาปนยชนยาชนาทโยติ เอวํ อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนวเสน ปวตฺตา, เต มานวาทวินิพทฺธา จ โหนฺติฯ อาวาหวิวาหวินิพทฺธาติ อาวาหวิวาเหสุ วินิพทฺธาฯ

เย หิ วินิพทฺธตฺตยวเสน ‘‘อรหสิ วา มํ ตฺวํ, น วา มํ ตฺวํ อรหสี’’ติ เอวํ ปวตฺตนกา, เต อาวาหวิวาหวินิพทฺธา จ โหนฺตีติ อิมมตฺถเสสํ สนฺธาย ‘‘เอส นโย’’ติ วุตฺตํฯ อาวาหวิวาหวินิพทฺธภาววิภาวนตฺถญฺหิ ‘‘อรหสิ วา มํ ตฺวํ, น วา มํ ตฺวํ อรหสี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํ, ตเทตํ ชาติวาทาทีหิ ตีหิ ปเทหิ โยเชตพฺพํฯ อาวุตฺติอาทินเยน หิ ชาติวาทาทโย ทฺวิกฺขตฺตุมตฺถทีปกาฯ ตถา หิ อาจริเยน วุตฺตํ ‘‘เย ปน อาวาหวิวาหวินิพทฺธา, เต เอว สมฺพนฺธตฺตยวเสน ‘อรหสิ วา มํ ตฺวํ, น วา มํ ตฺวํ อรหสี’ติ เอวํ ปวตฺตนกา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.278)ฯ

นนุ ปุพฺเพ วิชฺชาจรณํ ปุฏฺฐํ, กสฺมา ตํ ปุน ปุจฺฉตีติ โจทนํ โสเธนฺโต ‘‘ตโต อมฺพฏฺโฐ’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺสํ วิชฺชาจรณสมฺปตฺติยํฯ พฺราหฺมณสมยสิทฺธํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ลคฺคิสฺสามาติ โอลคฺคา อนฺโตคธา ภวิสฺสามฯ ตโตติ ตาย วิชฺชาจรณสมฺปทายฯ อวกฺขิปีติ อวจาสิฯ ปรมตฺถโต อวิชฺชาจรณานิเยว ‘‘วิชฺชาจรณานี’’ติ คเหตฺวา ฐิโต หิ ปรมตฺถโต วิชฺชาจรเณสุ วิภชิยมาเนสุ โส ตโต ทูรโต อปนีโต นาม โหติฯ ยตฺถาติ ยสฺสํ ปน วิชฺชาจรณสมฺปตฺติยํฯ อนุตฺตรวิชฺชาจรณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ชานนกิริยาโยเค กมฺมมฺปิ ยุชฺชนกิริยาโยเค กตฺตาเยว อุปปนฺโนฯ ปธานกิริยาเปกฺขา หิ การกาติ วุตฺตํ ‘‘อยํ โน วิชฺชาจรณสมฺปทา ญาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ เอวมีทิเสสุฯ สมุทาคมโตติ อาทิสมุฏฺฐานโตฯ

[279] กามํ จรณปริยาปนฺนตฺตา จรณวเสน นิยฺยาเตตุํ วฏฺฏติ, อมฺพฏฺฐสฺส ปน อสมปถคมนํ นิวาเรนฺโต สีลวเสเนว นิยฺยาเตตีติ อิมมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘จรณปริยาปนฺนมฺปี’’ติ วุตฺตํฯ พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. 1.7, 11, 21) วุตฺตนเยน ขุทฺทกาทิเภทํ ติวิธํ สีลํฯ สีลวเสเนวาติ สีลปริยายวเสเนวฯ กิญฺจิ กิญฺจิ สีลนฺติ พฺราหฺมณานํ ชาติสิทฺธํ อหิํสนาทิยมนิยมลกฺขณํ อปฺปมตฺตกํ สีลํฯ ตสฺมาติ ตถา วิชฺชมานตฺตา, อตฺตนิ วิชฺชมานํ สีลมตฺตมฺปิ นิสฺสาย ลคฺเคยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ตตฺถ ตตฺเถว ลคฺเคยฺยาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํเยว พฺราหฺมณสมยสิทฺเธ สีลมตฺเต ‘จรณ’นฺติ ลคฺเคยฺยา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.279) อาจริเยน วุตฺตํ, ตเทตํ อฏฺฐกถายเมว สาการวจนสฺส วุตฺตตฺตา วิจาเรตพฺพํ, อธิปฺปายมตฺตทสฺสนํ วา เอตํฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ตตฺถ ตตฺเถว ลคฺเคยฺยาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํเยว อตฺตนิ วิชฺชมานสีลมตฺตปฏิสํยุตฺตฏฺฐาเน ‘‘มยมฺปิ จรณสมฺปนฺนา’’ติ ลคฺเคยฺย, ตสฺมา สีลวเสเนว นิยฺยาเตตีติ สมฺพนฺโธฯ

ตถาปสงฺคาภาวโต ปน อุปริ จรณวเสเนว นิยฺยาเตตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานนิทฺเทเสเนว อรูปาวจรชฺฌานานมฺปิ นิทฺทิฏฺฐภาวาปตฺติโต ‘‘อฏฺฐปิ สมาปตฺติโย ‘จรณ’นฺติ นิยฺยาติตา’’ติ วุตฺตํฯ ตานิปิ หิ องฺคสมตาย จตุตฺถชฺฌานาเนวาติฯ นิยฺยาติตาติ จ อเสสโต นีหริตฺวา คหิตา, นิทสฺสิตาติ อตฺโถฯ วิปสฺสนาญาณโต ปนาติ ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนีเย ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต ญาณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมตี’’ติอาทินา นเยน วิปสฺสนาญาณโต ปฏฺฐายฯ

จตุอปายมุขกถาวณฺณนา

[280] อสมฺปาปุณนฺโตติ อารภิตฺวาปิ สมฺปชฺชิตุมสกฺโกนฺโตฯ อวิสหมาโนติ อารภิตุเมว อสกฺโกนฺโตฯ ‘‘ขารี’’ติ ตาปสปริกฺขารสฺเสตํ อธิวจนํ, โส จ อเนกเภโทติ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อรณี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อรณีติ เหฏฺฐิมุปริมวเสน อคฺคิธมนกํ อรณีทฺวยํฯ กมณฺฑลูติ กุณฺฑิกาฯ สุชาติ โหมทพฺพิฯ สุชาสทฺโท หิ โหมกมฺมนิ หพฺยนฺนาทีนมุทฺธรณตฺถํ กตทพฺพิยํ วตฺตติ ยถา ตํ กูฏทนฺตสุตฺเต ‘‘ปฐโม วา ทุติโย วา สุชํ ปคฺคณฺหนฺตาน’’นฺติ (ที. นิ. 1.341)ฯ ตถา หิ อิมสฺมิํเยว ฐาเน อาจริเยน วุตฺตํ ‘‘สุชาติ ทพฺพี’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.280)ฯ หพฺยนฺนาทีนํ สุขคฺคหณตฺถํ ชายตีติ หิ สุชาฯ เกจิ ปน อิมมตฺถมวิจาเรตฺวา ตุนฺนตฺถเมว คเหตฺวา ‘‘สูจี’’ติ ปฐนฺติ, ตทยุตฺตเมว อาจริเยน ตถา อวณฺณิตตฺตาฯ จมติ อทตีติ จมโร, มิควิเสโส, ตสฺส วาเลน กตา พีชนี จามราฯ อาทิสทฺเทน ติทณฺฑติฆฏิกาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ กุจฺฉิเตน วงฺกากาเรน ชายตีติ กาโช ยถา ‘‘กาลวณ’’นฺติ; กจติ ภารํ พนฺธติ เอตฺถาติ วา กาโจฯ ทุวิธมฺปิ หิ ปทมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทูฯ ขาริภริตนฺติ ขารีหิ ปริปุณฺณํฯ เอเกน วิ-กาเรน ปทํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘ขาริวิวิธ’’นฺติ ปฐนฺตานํ วาเท สมุจฺจยสมาเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย ปนา’’ติอาทิมาหฯ

นนุ อุปสมฺปนฺนสฺส ภิกฺขุโน สาสนิโกปิ โย โกจิ อนุปสมฺปนฺโน อตฺถโต ปริจารโกว โหติ อปิ ขีณาสวสามเณโร, กิมงฺคํ ปน พาหิรกปพฺพชิเตติ อนุโยคํ ปติ ตตฺถ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘กามญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ