ขตฺติยเสฏฺฐภาววณฺณนา

[275] พฺราหฺมเณสูติ โวหารมตฺตํ, พฺราหฺมณานํ สมีเป พฺราหฺมเณหิ ลทฺธพฺพานิ อาสนาทีนิ ลเภถาติ วุตฺตํ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘พฺราหฺมณานํ อนฺตเร’’ติฯ เกวลํ เวทสตฺถานุรูปํ ปรโลกคเต สทฺธาย เอว กาตพฺพํ, น ตทญฺญํ กิญฺจิ อภิปตฺเถนฺเตนาติ สทฺธนฺติ นิพฺพจนํ ทสฺเสตุํ ‘‘มตเก อุทฺทิสฺส กตภตฺเต’’ติ วุตฺตํฯ มงฺคลาทิภตฺเตติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อุสฺสวเทวตาราธนาทิภตฺเต สงฺคณฺหาติฯ ยญฺญภตฺเตติ ปาปสญฺญมาทิวเสน กตภตฺเตฯ ‘‘ปาปสญฺญมาทิภตฺโต ภวิสฺสตี’’ติอาทินา หิ อคฺคิโหโม อิธ ยญฺญํฯ ปาหุนกานนฺติ อติถีนํฯ อนาคนฺตุกานมฺปิ ปาเหณกภตฺตํ ‘‘ปาหุน’’นฺเตฺวว วุจฺจตีติ อาห ‘‘ปณฺณาการภตฺเต วา’’ติฯ อาวฏํ นิวารณํฯ อนาวฏํ อนิวารณํฯ ขตฺติยภาวํ อปฺปตฺโต อุภโตสุชาตาภาวโตฯ เตนาห ‘‘อปริสุทฺโธ’’ติฯ

[276] อิตฺถิยา วา อิตฺถิํ กริตฺวาติ เอตฺถ กรณํ นาม กิริยาสามญฺญวิสยํ กรภูธาตูนํ อตฺถวเสน สพฺพธาตฺวนฺโตคธตฺตาติ อาห ‘‘ปริเยสิตฺวา’’ติฯ ขตฺติยกุมารสฺส ภริยาภูตํ พฺราหฺมณกญฺญํ อิตฺถิํ ปริเยสิตฺวา คเหตฺวา พฺราหฺมณานํ อิตฺถิยา วา ขตฺติยาว เสฏฺฐา, ‘‘หีนา พฺราหฺมณา’’ติ ปาฬิมุทาหริตฺวา โยเชตพฺพํฯ ‘‘ปุริเสน วา ปุริสํ กริตฺวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.276) อาจริเยน วุตฺตํฯ ตตฺถาปิ หิ ขตฺติยกญฺญาย ปติภูตํ พฺราหฺมณกุมารํ ปุริสํ ปริเยสิตฺวา คเหตฺวา พฺราหฺมณานํ ปุริเสน วา ขตฺติยาว เสฏฺฐา, หีนา พฺราหฺมณาติ โยชนาฯ กิสฺมิญฺจิเทว ปกรเณติ เอตฺถ ปกรณํ นาม การณํ ‘‘เอตสฺมิํ นิทาเน เอตสฺมิํ ปกรเณ’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 42, 90) วิย, ตสฺมา ราคาทิวเสน ปกฺขลิเต ฐาเน เหตุภูเตติ อตฺโถ, ตํ ปน อตฺถโต อปราโธว, โส จ อกตฺตพฺพกรณนฺติ อาห ‘‘กิสฺมิญฺจิเทว โทเส’’ติอาทิฯ ภสฺสสทฺโท ภสฺมปริยาโยฯ ภสียติ นิรตฺถกภาเวน ขิปียตีติ หิ ภสฺสํ, ฉาริกาฯ ‘‘วธิตฺวา’’ติ เอตสฺส อตฺถวจนํ ‘‘โอกิริตฺวา’’ติฯ

[277] กมฺมกิเลเสหิ ชเนตพฺโพ, เตหิ วา ชายตีติ ชนิโต, สฺเวว ชเนโต, มนุสฺโสว ฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เย โคตฺตปฏิสาริโน’’ติฯ ตเทตํ ปชาวจนํ วิย ชาติสทฺทวเสน พหุมฺหิ เอกวจนนฺติ อาห ‘‘ปชายาติ อตฺโถ’’ติฯ เอตสฺมิํ ชเนติปิ ยุชฺชติฯ ปฏิสรนฺตีติ โคตฺตํ ปฏิจฺจ ‘‘อหํ โคตโม, อหํ กสฺสโป’’ติอาทินา สรณํ กโรนฺติ วิจินนฺติฯ

ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วิชฺชาจรณกถาวณฺณนา

[278] อิมสฺมิํ ปน สิโลเก อาหริยมาเน พฺรหฺมครุกา สทฺเธยฺยตํ อาปชฺชิสฺสนฺติ, อมฺพฏฺโฐ จ ‘‘วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน’’ติ ปทํ สุตฺวา วิชฺชาจรณํ ปุจฺฉิสฺสติ, เอวมยํ วิชฺชาจรณปริทีปนี เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา ภวิสฺสตีติ ปสฺสิตฺวา โลกนาโถ อิมํ สิโลกํ สนงฺกุมารภาสิตํ อาหรีติ อิมมตฺถมฺปิ วิภาเวนฺโต ‘‘อิมาย ปน คาถายา’’ติอาทิมาหฯ อิตรถา หิ ภควาปิ อสพฺพญฺญู ปราวสฺสโย ภเวยฺย, น จ ยุชฺชติ ภควโต ปราวสฺสยตา สมฺมาสมฺพุทฺธภาวโตฯ เตนาห ‘‘อหมฺปิ หิ, อมฺพฏฺฐ, เอวํ วทามี’’ติอาทิฯ พฺราหฺมณสมเย สิทฺธนฺติ พฺราหฺมณลทฺธิยา ปากฏํฯ วกฺขมานนเยน ชาติวาทาทิปฏิสํยุตฺตํฯ ‘‘สํสนฺทิตฺวาติ ฆเฏตฺวา, อวิรุทฺธํ กตฺวาติ อตฺโถ’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.277) อาจริเยนวุตฺตํฯ อิทานิ ปน โปตฺถเกสุ ‘‘ปฏิกฺขิปิตฺวา’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส อยุตฺโตวฯ กสฺมาติ เจ? น หิ ปาฬิยํ พฺราหฺมณสมยสิทฺธํ วิชฺชาจรณํ ปฏิกฺขิปติ, ตเทว อมฺพฏฺเฐน จินฺติตํ วิชฺชาจรณํ ฆเฏตฺวา อวิรุทฺธํ กตฺวา อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณํ เทเสตีติฯ

วาโทติ ลทฺธิ, วจีเภโท วาฯ เตนาห ‘‘พฺราหฺมณ…เป.…อาทิวจน’’นฺติฯ ลทฺธิปิ หิ วตฺตพฺพตฺตา วจนเมวฯ อิทนฺติ อชฺเฌนชฺฌาปนยชนยาชนาทิกมฺมํ, น เวสฺสสฺส, น ขตฺติยสฺส, น ตทญฺเญสนฺติ อตฺถํ อาทิสทฺเทน สงฺคณฺหาติฯ สพฺพตฺถาติ โคตฺตวาทมานวาเทสุฯ ตตฺถาปิ หิ โคตฺตวาโทติ โคตฺตํ อารพฺภ วาโท, กสฺสปสฺเสวิทํ วฏฺฏติ, น โกสิยสฺสาติอาทิวจนนฺติ อตฺโถฯ มานวาโทติ มานํ อารพฺภ อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนวเสน วาโท, พฺราหฺมณสฺเสวิทํ วฏฺฏติ, น สุทฺทสฺสาติอาทิวจนนฺติ อตฺโถฯ ชาติวาเท วินิพทฺธาติ ชาติสนฺนิสฺสิตวาเท ปฏิพทฺธาฯ สพฺพตฺถาติ โคตฺตวาทวินิพทฺธาทีสุฯ โคตฺตวาทวินิพทฺธาติ หิ โคตฺตวาเท วินิพทฺธาฯ มานวาทวินิพทฺธาติ มานวาเท วินิพทฺธา, เย หิ พฺราหฺมณสฺเสว อชฺเฌนชฺฌาปนยชนยาชนาทโยติ เอวํ อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนวเสน ปวตฺตา, เต มานวาทวินิพทฺธา จ โหนฺติฯ อาวาหวิวาหวินิพทฺธาติ อาวาหวิวาเหสุ วินิพทฺธาฯ