เมนู

[272] ตาณํ คเวสมาโนติ ‘‘อยเมว สมโณ โคตโม อิโต ภยโต มม ตายโก’’ติ ภควนฺตํเยว ‘‘ตาณ’’นฺติ ปริเยสนฺโต , อุปคจฺฉนฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ตายตีติ ยถูปฏฺฐิตภยโต ปาเลติฯ เตนาห ‘‘รกฺขตี’’ติ, กตฺตุสาธนเมตํฯ นิลียตีติ ยถูปฏฺฐิเตเนว ภเยน อุปทฺทุโต นิลีโน โหติ, อธิกรณสาธนเมตํฯ สรสทฺโท หิํสเน, ตญฺจ วิทฺธํสนเมว อธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ ‘‘ภยํ หิํสติ วิทฺธํเสตี’’ติ, กตฺตุสาธนเมตํฯ

อมฺพฏฺฐวํสกถาวณฺณนา

[274] คงฺคาย ทกฺขิณโตติ คงฺคาย นาม นทิยา ทกฺขิณทิสาภาเคฯ พฺราหฺมณตาปสาติ พฺรหฺมกุลิโน ตาปสาฯ สรํ วา สตฺติอาทโย วา ปรสฺส อุปริ ขิปิตุกามสฺส มนฺตานุภาเวน หตฺถํ น ปริวตฺตติ, หตฺเถ ปน อปริวตฺตนฺเต กุโต อาวุธํ ปริวตฺติสฺสตีติ ตถา อปริวตฺตนํ สนฺธาย ‘‘อาวุธํ น ปริวตฺตตี’’ติ วุตฺตํฯ ภทฺรํ โภติ สมฺปฏิจฺฉนํ, สาธูติ อตฺโถฯ ธนุนา ขิตฺตสเรน อคมนียํ สสมฺภารกถานเยน ‘‘ธนุ อคมนีย’’นฺติ วุตฺตํ ยถา ‘‘ธนุนา วิชฺฌติ, จกฺขุนา ปสฺสตี’’ติฯ อมฺพฏฺฐํ นาม วิชฺชนฺติ สตฺตานํ สรีเร อพฺภงฺคํ ฐเปตีติ อมฺพฏฺฐา นิรุตฺตินเยน, เอวํลทฺธนามํ มนฺตวิชฺชนฺติ อตฺโถฯ ยโต อมฺพฏฺฐา วิชฺชา เอตสฺมิํ อตฺถีติ กตฺวา กณฺโห อิสิ ‘‘อมฺพฏฺโฐ’’ติ ปญฺญายิตฺถ, ตพฺพํสชาตตาย ปนายํ มาณโว ‘‘อมฺพฏฺโฐ’’ติ โวหรียติฯ โส กิร ‘‘กถํ นามาหํ ทิสาย ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต’’ติ ตํ หีนํ ชาติํ ชิคุจฺฉนฺโต ‘‘หนฺทาหํ ยถา ตถา อิมํ ชาติํ โสเธสฺสามี’’ติ นิคฺคโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิทานิ เม มโนรถํ ปูเรสฺสามี’’ติฯ อยญฺหิสฺส มโนรโถ – วิชฺชาพเลน ราชานํ ตาเสตฺวา ตสฺส ธีตรํ ลทฺธกาลโต ปฏฺฐาย มฺยายํ ทาสชาติ โสธิตา ภวิสฺสตีติฯ

เสฏฺฐมนฺเตติ เสฏฺฐภูเต เวทมนฺเตฯ โก นุ กิํ การณา ทาสิปุตฺโต สมาโน มทฺทรูปิํ ธีตรํ ยาจตีติ อตฺโถฯ ขุรติ ฉินฺทติ, ขุรํ วา ปาติ ปิวตีติ ขุรปฺโป, ขุรมสฺส อคฺเค อปฺปียติ ฐปียตีติ วา ขุรปฺโป, สโรฯ มนฺตานุภาเวน รญฺโญ พาหุกฺขมฺภมตฺตํ ชาตํ, เตน ปน พาหุกฺขมฺเภน ‘‘โก ชานาติ, กิํ ภวิสฺสตี’’ติ ราชา ภีโต อุสฺสงฺกี อุตฺรสฺโต อโหสิฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ภเยน เวธมาโน อฏฺฐาสี’’ติฯ

สรภงฺคชาตเก (ชา. 2.17.52) อาคตานํ ทณฺฑกีราชาทีนํ ปจฺฉา โอกฺกากราชา อโหสิ, เตสํ ปวตฺติ จ สพฺพตฺถ จิรกาลํ ปากฏาติ อาห ‘‘ทณฺฑกีรญฺโญ’’ติอาทิฯ อปรทฺธสฺส ทณฺฑกีรญฺโญ, อปรทฺโธ นาฬิเกโร, อชฺชุโน จาติ สมฺพนฺโธฯ สติปิ วาลุกาทิวสฺเส อาวุธวสฺเสเนว วินาโสติ วุตฺตํ ‘‘อาวุธวุฏฺฐิยา’’ติฯ ‘‘อยมฺปิ อีทิโส มหานุภาโว’’ติ มญฺญมานา เอวํ จินฺตยนฺตา ภเยน อโวจุนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อุนฺทฺริยิสฺสตีติ ภินฺทิยิสฺสติฯ กมฺมรูปญฺเหตํ ‘‘ปถวี’’ติ กมฺมกตฺตุวเสน วุตฺตตฺตา ยถา ‘‘กุสุโล ภิชฺชตี’’ติฯ เตนาห ‘‘ภิชฺชิสฺสตี’’ติฯ ถุสมุฏฺฐีติ ปลาสมุฏฺฐิ, ภุสมุฏฺฐิ วาฯ กสฺมาติ อาห ‘‘สรสนฺถมฺภนมตฺเต’’ติอาทิฯ

ภีตตสิตา ภยวเสน ฉมฺภิตสรีรา อุทฺธคฺคโลมา โหนฺติ หฏฺฐโลมา, อภีตตสิตา ปน ภยุปทฺทวาภาวโต อจฺฉมฺภิตสรีรา ปติตโลมา โหนฺติ อหฏฺฐโลมา, เขเมน โสตฺถินา ติฏฺฐนฺติ, ตาย ปน ปติตโลมตาย ตสฺส โสตฺถิภาโว ปากโฏ โหตีติ ผเลน การณํ วิภาเวตุํ ปาฬิยํ ‘‘ปลฺโลโม’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ปนฺนโลโม’’ติอาทินาฯ นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิ ยถา ตํ ภยเภรวสุตฺเต ‘‘ภิยฺโย ปลฺโลมมาปาทิํ อรญฺเญ วิหารายา’’ติ (ม. นิ. 1.36 อาทโย)ฯ อิทนฺติ โอสานวจนํฯ ‘‘สเจ เม ราชา ตํ ทาริกํ ทสฺเสติ, กุมาโร โสตฺถิ ปลฺโลโม ภวิสฺสตี’’ติ ปฏิญฺญากรณํ ปกรณโตเยว ปากฏํฯ เตนาติ กณฺเหนฯ มนฺเตติ พาหุกฺขมฺภกมนฺตสฺส ปฏิปฺปสฺสมฺภกวิชฺชาสงฺขาเต มนฺเตฯ เอวรูปานญฺหิ ภยุปทฺทวกรานํ มนฺตานํ เอกํเสเนว ปฏิปฺปสฺสมฺภกมนฺตาโหนฺติ ยถา ตํ กุสุมารกวิชฺชาทีนํฯ ปริวตฺติเตติ ปชปฺปิเตฯ อตฺตโน ธีตุยา อปวาทโมจนตฺถํ ตํ อทาสํ ภุชิสฺสํ กโรติฯ ตสฺสา อนุรูเป อิสฺสริเย ฐปนตฺถํ อุฬาเร จ นํ ฐาเน ฐเปสิฯ เอเกน ปกฺเขนาติ มาตุปกฺเขนฯ กรุณายนฺโต สมสฺสาสนตฺถํ อาห, น ปน อุจฺจากุลีนภาวทสฺสนตฺถํฯ เตนาห ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิฯ

ขตฺติยเสฏฺฐภาววณฺณนา

[275] พฺราหฺมเณสูติ โวหารมตฺตํ, พฺราหฺมณานํ สมีเป พฺราหฺมเณหิ ลทฺธพฺพานิ อาสนาทีนิ ลเภถาติ วุตฺตํ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘พฺราหฺมณานํ อนฺตเร’’ติฯ เกวลํ เวทสตฺถานุรูปํ ปรโลกคเต สทฺธาย เอว กาตพฺพํ, น ตทญฺญํ กิญฺจิ อภิปตฺเถนฺเตนาติ สทฺธนฺติ นิพฺพจนํ ทสฺเสตุํ ‘‘มตเก อุทฺทิสฺส กตภตฺเต’’ติ วุตฺตํฯ มงฺคลาทิภตฺเตติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อุสฺสวเทวตาราธนาทิภตฺเต สงฺคณฺหาติฯ ยญฺญภตฺเตติ ปาปสญฺญมาทิวเสน กตภตฺเตฯ ‘‘ปาปสญฺญมาทิภตฺโต ภวิสฺสตี’’ติอาทินา หิ อคฺคิโหโม อิธ ยญฺญํฯ ปาหุนกานนฺติ อติถีนํฯ อนาคนฺตุกานมฺปิ ปาเหณกภตฺตํ ‘‘ปาหุน’’นฺเตฺวว วุจฺจตีติ อาห ‘‘ปณฺณาการภตฺเต วา’’ติฯ อาวฏํ นิวารณํฯ อนาวฏํ อนิวารณํฯ ขตฺติยภาวํ อปฺปตฺโต อุภโตสุชาตาภาวโตฯ เตนาห ‘‘อปริสุทฺโธ’’ติฯ

[276] อิตฺถิยา วา อิตฺถิํ กริตฺวาติ เอตฺถ กรณํ นาม กิริยาสามญฺญวิสยํ กรภูธาตูนํ อตฺถวเสน สพฺพธาตฺวนฺโตคธตฺตาติ อาห ‘‘ปริเยสิตฺวา’’ติฯ ขตฺติยกุมารสฺส ภริยาภูตํ พฺราหฺมณกญฺญํ อิตฺถิํ ปริเยสิตฺวา คเหตฺวา พฺราหฺมณานํ อิตฺถิยา วา ขตฺติยาว เสฏฺฐา, ‘‘หีนา พฺราหฺมณา’’ติ ปาฬิมุทาหริตฺวา โยเชตพฺพํฯ ‘‘ปุริเสน วา ปุริสํ กริตฺวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.276) อาจริเยน วุตฺตํฯ ตตฺถาปิ หิ ขตฺติยกญฺญาย ปติภูตํ พฺราหฺมณกุมารํ ปุริสํ ปริเยสิตฺวา คเหตฺวา พฺราหฺมณานํ ปุริเสน วา ขตฺติยาว เสฏฺฐา, หีนา พฺราหฺมณาติ โยชนาฯ กิสฺมิญฺจิเทว ปกรเณติ เอตฺถ ปกรณํ นาม การณํ ‘‘เอตสฺมิํ นิทาเน เอตสฺมิํ ปกรเณ’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 42, 90) วิย, ตสฺมา ราคาทิวเสน ปกฺขลิเต ฐาเน เหตุภูเตติ อตฺโถ, ตํ ปน อตฺถโต อปราโธว, โส จ อกตฺตพฺพกรณนฺติ อาห ‘‘กิสฺมิญฺจิเทว โทเส’’ติอาทิฯ ภสฺสสทฺโท ภสฺมปริยาโยฯ ภสียติ นิรตฺถกภาเวน ขิปียตีติ หิ ภสฺสํ, ฉาริกาฯ ‘‘วธิตฺวา’’ติ เอตสฺส อตฺถวจนํ ‘‘โอกิริตฺวา’’ติฯ

[277] กมฺมกิเลเสหิ ชเนตพฺโพ, เตหิ วา ชายตีติ ชนิโต, สฺเวว ชเนโต, มนุสฺโสว ฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เย โคตฺตปฏิสาริโน’’ติฯ ตเทตํ ปชาวจนํ วิย ชาติสทฺทวเสน พหุมฺหิ เอกวจนนฺติ อาห ‘‘ปชายาติ อตฺโถ’’ติฯ เอตสฺมิํ ชเนติปิ ยุชฺชติฯ ปฏิสรนฺตีติ โคตฺตํ ปฏิจฺจ ‘‘อหํ โคตโม, อหํ กสฺสโป’’ติอาทินา สรณํ กโรนฺติ วิจินนฺติฯ

ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ