[272] ตาณํ คเวสมาโนติ ‘‘อยเมว สมโณ โคตโม อิโต ภยโต มม ตายโก’’ติ ภควนฺตํเยว ‘‘ตาณ’’นฺติ ปริเยสนฺโต , อุปคจฺฉนฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ตายตีติ ยถูปฏฺฐิตภยโต ปาเลติฯ เตนาห ‘‘รกฺขตี’’ติ, กตฺตุสาธนเมตํฯ นิลียตีติ ยถูปฏฺฐิเตเนว ภเยน อุปทฺทุโต นิลีโน โหติ, อธิกรณสาธนเมตํฯ สรสทฺโท หิํสเน, ตญฺจ วิทฺธํสนเมว อธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ ‘‘ภยํ หิํสติ วิทฺธํเสตี’’ติ, กตฺตุสาธนเมตํฯ

อมฺพฏฺฐวํสกถาวณฺณนา

[274] คงฺคาย ทกฺขิณโตติ คงฺคาย นาม นทิยา ทกฺขิณทิสาภาเคฯ พฺราหฺมณตาปสาติ พฺรหฺมกุลิโน ตาปสาฯ สรํ วา สตฺติอาทโย วา ปรสฺส อุปริ ขิปิตุกามสฺส มนฺตานุภาเวน หตฺถํ น ปริวตฺตติ, หตฺเถ ปน อปริวตฺตนฺเต กุโต อาวุธํ ปริวตฺติสฺสตีติ ตถา อปริวตฺตนํ สนฺธาย ‘‘อาวุธํ น ปริวตฺตตี’’ติ วุตฺตํฯ ภทฺรํ โภติ สมฺปฏิจฺฉนํ, สาธูติ อตฺโถฯ ธนุนา ขิตฺตสเรน อคมนียํ สสมฺภารกถานเยน ‘‘ธนุ อคมนีย’’นฺติ วุตฺตํ ยถา ‘‘ธนุนา วิชฺฌติ, จกฺขุนา ปสฺสตี’’ติฯ อมฺพฏฺฐํ นาม วิชฺชนฺติ สตฺตานํ สรีเร อพฺภงฺคํ ฐเปตีติ อมฺพฏฺฐา นิรุตฺตินเยน, เอวํลทฺธนามํ มนฺตวิชฺชนฺติ อตฺโถฯ ยโต อมฺพฏฺฐา วิชฺชา เอตสฺมิํ อตฺถีติ กตฺวา กณฺโห อิสิ ‘‘อมฺพฏฺโฐ’’ติ ปญฺญายิตฺถ, ตพฺพํสชาตตาย ปนายํ มาณโว ‘‘อมฺพฏฺโฐ’’ติ โวหรียติฯ โส กิร ‘‘กถํ นามาหํ ทิสาย ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต’’ติ ตํ หีนํ ชาติํ ชิคุจฺฉนฺโต ‘‘หนฺทาหํ ยถา ตถา อิมํ ชาติํ โสเธสฺสามี’’ติ นิคฺคโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิทานิ เม มโนรถํ ปูเรสฺสามี’’ติฯ อยญฺหิสฺส มโนรโถ – วิชฺชาพเลน ราชานํ ตาเสตฺวา ตสฺส ธีตรํ ลทฺธกาลโต ปฏฺฐาย มฺยายํ ทาสชาติ โสธิตา ภวิสฺสตีติฯ

เสฏฺฐมนฺเตติ เสฏฺฐภูเต เวทมนฺเตฯ โก นุ กิํ การณา ทาสิปุตฺโต สมาโน มทฺทรูปิํ ธีตรํ ยาจตีติ อตฺโถฯ ขุรติ ฉินฺทติ, ขุรํ วา ปาติ ปิวตีติ ขุรปฺโป, ขุรมสฺส อคฺเค อปฺปียติ ฐปียตีติ วา ขุรปฺโป, สโรฯ มนฺตานุภาเวน รญฺโญ พาหุกฺขมฺภมตฺตํ ชาตํ, เตน ปน พาหุกฺขมฺเภน ‘‘โก ชานาติ, กิํ ภวิสฺสตี’’ติ ราชา ภีโต อุสฺสงฺกี อุตฺรสฺโต อโหสิฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ภเยน เวธมาโน อฏฺฐาสี’’ติฯ