เมนู

‘‘อมฺเห หํสโกญฺจโมรสเม กโรตี’’ติ วทนฺโต เหฏฺฐา คหิตํ ‘‘น ตํ โกจิ หํโส วา โกญฺโจ วา โมโร วา อาคนฺตฺวา กิํ ตฺวํ ลปสีติ นิเสเธตี’’ติ อิทมฺปิ วจนํ สงฺคีติมนารุฬฺหํ ตทา ภควตา วุตฺตเมวาติ ทสฺเสติฯ ตทา วทนฺโตเยว หิ เอวํ กโรตีติ วตฺตุมรหติฯ ‘‘เอวํ นุ เต’’ติอาทิวจนํ, ‘‘อวุสิตวาเยวา’’ติอาทิวจนญฺจ มานวเสน สมเณน โคตเมน วุตฺตนฺติ อมฺพฏฺโฐ มญฺญตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘นิมฺมาโน ทานิ ชาโตติ มญฺญมาโน’’ติฯ

ทาสิปุตฺตวาทวณฺณนา

[267] นิมฺมาเทตีติ อ-การสฺส อา-การํ กตฺวา นิทฺเทโส อุมฺมาเท มทสทฺเทน นิปฺผนฺนตฺตาติ ทสฺเสติ ‘‘นิมฺมเทตี’’ติ อิมินาฯ นิมฺมาเนติ วิคตมาเนฯ ยทิ ปนาหํ โคตฺตํ ปุจฺเฉยฺยํ สาธุ วตาติ อตฺโถฯ ปากฏํ กาตุกมฺยตาย ติกฺขตฺตุํ มหาสทฺเทน อโวจฯ กสฺมา อโวจาติ ปน อสุทฺธภาวํ ชานนฺตสฺสาปิ ตถาวจเน การณปุจฺฉาฯ โคตฺตภูตํ นามเมว อธิปฺเปตํ, น วิสุํ โคตฺตนฺติ อาห ‘‘มาตาเปตฺติกนฺติ มาตาปิตูนํ สนฺตก’’นฺติฯ โคตฺตญฺหิ ปิติโต ลทฺธพฺพํ เปตฺติกเมว, น มาตาเปตฺติกํฯ น หิ พฺราหฺมณานํ สโคตฺตาย เอว อาวาหวิวาโห อิจฺฉิโต, โคตฺตนามํ ปน ชาติสิทฺธํ, น กิตฺติมํ, น คุณนามํ วา, ชาติ จ อุภยสมฺพนฺธินีติ มาตาเปตฺติกเมว, น เปตฺติกมตฺตํฯ นามโคตฺตนฺติ โคตฺตภูตํ นามํ, น กิตฺติมํ, น คุณนามํ วา วิเสสนปรนิปาตวเสน วุตฺตตฺตา ยถา ‘‘อคฺยาหิโต’’ติฯ นามญฺจ ตเทว ปเวณีวเสน ปวตฺตตฺตา โคตฺตญฺจาติ หิ นามโคตฺตํฯ ตตฺถ ยา ‘‘กณฺหายโน’’ติ นามปณฺณตฺติ นิรุฬฺหา, ตํ สนฺธายาห ‘‘ปณฺณตฺติวเสน นาม’’นฺติฯ ตํ ปเนตํ นามํ กณฺหอิสิโต ปฏฺฐาย ตสฺมิํ กุลปรมฺปราวเสน อาคตํ, น เอตสฺมิํเยว นิรุฬฺหนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปเวณีวเสน โคตฺต’’นฺติฯ โคตฺตปทสฺส วจนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

‘‘อนุสฺสรโต’’ติ เอตฺถ น เกวลํ อนุสฺสรณมตฺตํ อธิปฺเปตํ, อถ โข กุลสุทฺธิวีมํสนวเสเนวาติ อาห ‘‘กุลโกฏิํ โสเธนฺตสฺสา’’ติ, กุลคฺคํ วิโสเธนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘อยฺยปุตฺตา’’ติ เอตฺถ อยฺยสทฺโท อยฺยิรเกติ วุตฺตํ ‘‘สามิโน ปุตฺตา’’ติฯ

จตูสุ ทาสีสุ ทิสา โอกฺกากรญฺโญ อนฺโตชาตทาสีฯ เตนาห ‘‘ฆรทาสิยา ปุตฺโต’’ติฯ เอตฺถ จ ยสฺมา อมฺพฏฺโฐ ชาติํ นิสฺสาย มานถทฺโธ, น จ ตสฺส ยาถาวโต ชาติยา อวิภาวิตาย มานนิคฺคโห กรียติ, อกเต จ มานนิคฺคเห มานวเสน รตนตฺตยํ อปรชฺฌิสฺสติ, กเต ปน มานนิคฺคเห อปรภาเค รตนตฺตเย ปสีทิสฺสติ, น เจทิสี วาจา ผรุสวาจา นาม โหติ จิตฺตสฺส สณฺหภาวโตฯ มชฺฌิมปณฺณาสเก อภยสุตฺตญฺจ (ม. นิ. 2.83) เอตฺถ นิทสฺสนํ ฯ เกจิ จ ชนา กกฺขฬาย วาจาย วุตฺตา อคฺคินา วิย โลหาทโย มุทุภาวํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ภควา อมฺพฏฺฐํ นิพฺพิเสวนํ กตฺตุกาโม ‘‘อยฺยปุตฺตา สกฺยา ภวนฺติ, ทาสิปุตฺโต ตฺวมสิ สกฺยาน’’นฺติ อโวจฯ

‘‘อิเธกจฺโจ ปาปภิกฺขุ ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ ปริยาปุณิตฺวา อตฺตโน ทหตี’’ติอาทีสุ (ปารา. 195) วิย ทหสทฺโท ธารณตฺโถ, ธารณญฺเจตฺถ ปุพฺพปุริสวเสน สญฺญาปนนฺติ อาห ‘‘โอกฺกาโก โน ปุพฺพปุริโส’’ติอาทิฯ ทหสทฺทญฺหิ ภสฺมีกรเณ, ธารเณ จ อิจฺฉนฺติ สทฺทวิทูฯ ปภา นิจฺฉรตีติ ปภสฺสรํ หุตฺวา นิกฺขมติ ตถารูเปน ปุญฺญกมฺเมน ทนฺตานํ ปภสฺสรภาวโตฯ

เตติ เชฏฺฐกุมาเรฯ ปฐมกปฺปิกานนฺติ ปฐมกปฺปสฺส อาทิกาเล นิพฺพตฺตานํฯ กิรสทฺเทน เจตฺถ อนุสฺสวตฺเถน, โย วุจฺจมานาย ราชปรมฺปราย เกสญฺจิ มติเภโท, ตํ อุลฺลิงฺเคติฯ อนุสฺสววจเนเนว หิ อนนุสฺสุโต อุตฺตรวิหารวาสิอาทีนํ มติเภโท นิรากรียตีติฯ มหาสมฺมตสฺสาติ อคฺคญฺญสุตฺเต วกฺขมานนเยน ‘‘อยํ โน ราชา’’ติ มหาชเนน สมฺมนฺนิตฺวา ฐปิตตฺตา ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ เอวํ สมฺมตสฺสฯ ยํ สนฺธาย วทนฺติ –

‘‘อาทิจฺจกุลสมฺภูโต, สุวิสุทฺธคุณากโร;

มหานุภาโว ราชาสิ, มหาสมฺมตนามโกฯ

โย จกฺขุภูโต โลกสฺส, คุณรํสิสมุชฺชโล;

ตโมนุโท วิโรจิตฺถ, ทุติโย วิย ภาณุมาฯ

ฐปิตา เยน มริยาทา, โลเก โลกหิเตสินา;

ววตฺถิตา สกฺกุณนฺติ, น วิลงฺฆยิตุ ชนาฯ

ยสสฺสินํ เตชสฺสินํ, โลกสีมานุรกฺขกํ;

อาทิภูตํ มหาวีรํ, กถยนฺติ ‘มนู’ติ ย’’นฺติฯ (ที. นิ. ฏี. 1.267);

ตสฺส จ ปุตฺตปปุตฺตปรมฺปรํ สนฺธาย เอวํ วทนฺติ –

‘‘ตสฺส ปุตฺโต มหาเตโช, โรโช นาม มหีปติ;

ตสฺส ปุตฺโต วรโรโช, ปวโร ราชมณฺฑเลฯ

ตสฺสาสิ กลฺยาณคุโณ, กลฺยาโณ นาม อตฺรโช;

ราชา ตสฺสาสิ ตนโย, วรกลฺยาณนามโกฯ

ตสฺส ปุตฺโต มหาวีโร, มนฺธาตา กามโภคินํ;

อคฺคภูโต มหินฺเทน, อฑฺฒรชฺเชน ปูชิโตฯ

ตสฺส สูนุ มหาเตโช, วรมนฺธาตุนามโก;

‘อุโปสโถ’ติ นาเมน, ตสฺส ปุตฺโต มหายโสฯ

วโร นาม มหาเตโช, ตสฺส ปุตฺโต มหาวโร;

ตสฺสาสิ อุปวโรติ, ปุตฺโต ราชา มหาพโลฯ

ตสฺส ปุตฺโต มฆเทโว, เทวตุลฺโย มหีปติ;

จตุราสีติ สหสฺสานิ, ตสฺส ปุตฺตปรมฺปราฯ

เตสํ ปจฺฉิมโก ราชา, ‘โอกฺกาโก’อิติ วิสฺสุโต;

มหายโส มหาเตโช, อขุทฺโท ราชมณฺฑเล’’ติฯ (ที. นิ. ฏี. 1.267);

อิทํ อฏฺฐกถานุปโรธวจนํฯ ยํ ปน ทีปวํเส วุตฺตํ –

‘‘ปฐมาภิสิตฺโต ราชา, ภูมิปาโล ชุตินฺธโร;

มหาสมฺมโต นาเมน, รชฺชํ กาเรสิ ขตฺติโยฯ

ตสฺส ปุตฺโต โรโช นาม, วรโรโช จ ขตฺติโย;

กลฺยาโณ วรกลฺยาโณ, อุโปสโถ มหิสฺสโรฯ

มนฺธาตา สตฺตโม เตสํ, จตุทีปมฺหิ อิสฺสโร;

วโร อุปวโร ราชา, เจติโย จ มหิสฺสโร’’ติอาทิฯ

ยญฺจ มหาวํสาทีสุ วุตฺตํ –

‘‘มหาสมฺมตราชสฺส, วํสโช หิ มหามุนิ;

กปฺปาทิสฺมิํ ราชาสิ, มหาสมฺมตนามโกฯ

โรโช จ วรโรโช จ, ตถา กลฺยาณกา ทุเว;

อุโปสโถ จ มนฺธาตา, วรโก ปวรา ทุเว’’ติอาทิฯ

สพฺพเมตํ เยภุยฺยโต อฏฺฐกถาวิโรธวจนํฯ อฏฺฐกถายญฺหิ มนฺธาตุราชา ฉฏฺโฐ วุตฺโต, มฆเทวราชา เอกาทสโม, ตสฺส จ ปุตฺตปรมฺปราย จตุราสีติสหสฺสราชูนํ ปจฺฉิมโก โอกฺกากราชา, เตสุ ปน มนฺธาตุราชา สตฺตโม วุตฺโต, มฆเทวราชา อเนเกสํ ราชสหสฺสานํ ปจฺฉิมโก, ตสฺส จ ปุตฺตปรมฺปราย อเนกราชสหสฺสานํ ปจฺฉิมโก โอกฺกากราชาติ เอวมาทินา อเนกธา วิโรธวจนํ อฏฺฐกถายํ นิรากโรติฯ นนุ อโวจุมฺห ‘‘กิรสทฺเทน เจตฺถ อนุสฺสวตฺเถน, โย วุจฺจมานาย ราชปรมฺปราย เกสญฺจิ มติเภโท, ตํ อุลฺลิงฺเคตี’’ติฯ เตสํ ปจฺฉโตติ มฆเทวปรมฺปราภูตานํ กฬารชนกปริโยสานานํ จตุราสีติขตฺติยสหสฺสานํ อปรภาเคติ ยถานุสฺสุตํ อาจริเยน วุตฺตํฯ ทีปวํสาทีสุ ปน ‘‘กฬารชนกรญฺโญ ปุตฺตปรมฺปราย อเนกขตฺติยสหสฺสานํ ปจฺฉิมโก ราชา สุชาโต นาม, ตสฺส ปุตฺโต โอกฺกาโก ราชา’’ติ วุตฺตํฯ มฆเทวปรมฺปราย อเนกสหสฺสราชูนํ อปรภาเค ปฐโม โอกฺกาโก นาม ราชา อโหสิ, ตสฺส ปรมฺปราภูตานํ ปน อเนกสหสฺสราชูนํ อปรภาเค ทุติโย โอกฺกาโก นาม ราชา อโหสิ, ตสฺสปิ ปรมฺปราย อเนกสหสฺสราชูนํ อปรภาเค ตติโย โอกฺกาโก นาม ราชา อโหสิฯ ตํ สนฺธายาห ‘‘ตโย โอกฺกากวํสา อเหสุ’’นฺติอาทิฯ

ชาติยา ปญฺจมทิวเส นามกมฺมาทิมงฺคลํ โลกาจิณฺณนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปญฺจมทิวเส อลงฺกริตฺวา’’ติฯ

สหสา วรํ อทาสินฺติ ปุตฺตทสฺสเนน พลวโสมนสฺสปฺปตฺโต ตุริตํ อวีมํสิตฺวา ตุฏฺฐิทายวเสน วรํ อทาสิํ ‘‘ยํ อิจฺฉสิ, ตํ คณฺหาหี’’ติฯ สาติ ชนฺตุกุมารมาตาฯ รชฺชํ ปริณาเมตุํ อิจฺฉตีติ มม วรทานํ อนฺตรํ กตฺวา อิมํ รชฺชํ ปริณาเมตุํ อิจฺฉติฯ

รชฺชํ กาเรสฺสนฺตีติ ราชภาวํ มหาชเนน มหาชนํ วา การาเปสฺสนฺติฯ นปฺปสเหยฺยาติ นิวาสตฺถาย ปริยตฺโต น ภเวยฺยฯ

กฬารวณฺณตาย กปิลพฺราหฺมโณ นาม อโหสิฯ นิกฺขมฺมาติ ฆราวาสโต กาเมหิ จ นิกฺขมิตฺวาฯ สาโก นาม สพฺพสารมโย รุกฺขวิเสโส, เยน ปาสาทาทิ กรียเต, ตํสมุทายภูเต วนสณฺเฑติ อตฺโถฯ ภูมิยา ปวตฺตํ ภุมฺมํ, ตํ คุณโทสํ ชาเลติ โชเตติ, ตํ วา ชลติ โชตติ ปากฏํ ภวติ เอตายาติ ภุมฺมชาลาฯ เหฏฺฐา จาติ เอตฺถ -สทฺเทน ‘‘อสีติหตฺเถ’’ติ อิทมนุกฑฺฒติฯ เอตสฺมิํ ปเทเสติ สากวนสณฺฑมาหฯ ขนฺธปนฺติวเสน ทกฺขิณาวฏฺฏาฯ สาขาปนฺติวเสน ปาจีนาภิมุขาฯ เตหีติ มิคสูกเรหิ, มณฺฑูกมูสิเกหิ จฯ เตติ สีหพฺยคฺฆาทโย สปฺปพิฬารา จฯ

เอตฺถาติ เอวํ มาปิยมาเน นคเรฯ ตุมฺหากํ ปุริเสสุ ปริยาปนฺนํ เอเกกมฺปิ ปุริสํ ปจฺจตฺถิกภูตํ อญฺญํ ปุริสสตมฺปิ ปุริสสหสฺสมฺปิ อภิภวิตุํ น สกฺขิสฺสตีติ โยชนาฯ จกฺกวตฺติพเลนาติ จกฺกวตฺติพลภาเวนฯ อติเสยฺโยติ อติวิย อุตฺตโม ภเวยฺยฯ กปิลสฺส อิสิโน วสนฏฺฐานตฺตา กปิลวตฺถุฯ

เนสํ สนฺติเก ภเวยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ อสทิสสํโยเคติ ชาติยา อสทิสานํ ฆราวาสปโยเค เหตุภูเตฯ อวเสสาหิ อตฺตโน อตฺตโน กณิฏฺฐาหิฯ

วฑฺฒมานานนฺติ อนาทเร สามิวจนํ, อนนฺตรายิกาย ปุตฺตธีตุวฑฺฒนาย วฑฺฒมาเนสุ เอว อุทปาทีติ อตฺโถฯ โลหิตกตาย โกวิฬารปุปฺผสทิสานิฯ กุฏฺฐโรโค นาม สาสมสูรีโรคา วิย เยภุยฺเยน สงฺกมนสภาโวติ วุตฺตํ ‘‘อยํ โรโค สงฺกมตี’’ติฯ อุปริ ปทเรน ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปํสุํ ราสิกรเณน ทตฺวาฯ

นาฏกิตฺถิโย นาม นจฺจนฺติโยฯ ราชภริยาโย โอโรธา นามฯ ตสฺสาติ สุสิรสฺสฯ มิคสกุณาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน วนจรกเปตาทิเก สงฺคณฺหาติฯ

ตสฺมิํ รามรญฺเญ นิสินฺเนติ สมฺพนฺโธฯ ปทเรติ ทารุผลเกฯ ขตฺติยมายาโรจเนน อตฺตโน ขตฺติยภาวํ ชานาเปตฺวาฯ

มาติกนฺติ มาติโต อาคตํฯ ปาภตนฺติ มูลภณฺฑํ, ปณฺณากาโร วาฯ รญฺโญติ รามราชสฺส เชฏฺฐปุตฺตภูตสฺส พาราณสิรญฺโญฯ ตตฺถาติ พาราณสิยํฯ อิเธวาติ หิมวนฺตปสฺเสเยวฯ นครนฺติ ราชธานีภูตํ มหานครํฯ โกลรุกฺโข นาม กุฏฺฐเภสชฺชุปโค เอโก รุกฺขวิเสโสฯ พฺยคฺฆปเถติ พฺยคฺฆมคฺเคฯ

มาตุลาติ มาตุ ภาตโรฯ เกสคฺคหณนฺติ เกสเวณิพนฺธนํฯ ทุสฺสคฺคหณนฺติ วตฺถสฺส นิวสนากาโรฯ นฺหานติตฺถนฺติ ยถาวุตฺตาย โปกฺขรณิยา อุทกนฺหานติตฺถํฯ อิทานิปิ เตสํ ชาติสมฺเภทาภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ เตส’’นฺติอาทิมาหฯ อาวาโห ทาริกาหรณํฯ วิวาโห ทาริกาทานํฯ ตตฺถาติ เตสุ สกฺยโกลิเยสุฯ ธาตุสทฺทานมเนกตฺถตฺตา สมุสทฺโท นิวาสตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘วสนฺตี’’ติฯ อคฺเคติ อุปโยคตฺเถ ภุมฺมวจนํ, อาทฺยตฺเถ จ อคฺคสทฺโท, กิริยาวิเสโสติ จ ทสฺเสติ ‘‘ตํ อคฺค’’นฺติอาทินาฯ ยเทตฺถ ภควตา วุตฺตํ ‘‘อถ โข อมฺพฏฺฐ ราชา โอกฺกาโก อุทานํ อุทาเนสิ ‘สกฺยา วต โภ กุมารา, ปรมสกฺยา วต โภ กุมารา’ติ, ตทคฺเค โข ปน อมฺพฏฺฐ สกฺยา ปญฺญายนฺตี’’ติ, ตเทตํ สทฺทโต, อตฺถโต จ สาภาวิกนิพฺพจนนิทสฺสนํ ‘‘สกาหิ ภคินีหิปิ สทฺธิํ สํวาสวเสน ชาติสมฺเภทมกตฺวา กุลวํสํ อนุรกฺขิตุํ สกฺกุณนฺติ สมตฺเถนฺตีติ สกฺยา’’ติ เตเยว สทฺทรจนาวิเสเสน สากิยาฯ ยํ ปเนตํ สกฺกตนิฆณฺฏุสตฺเถสุ วุตฺตํ –

‘‘สากรุกฺขปฏิจฺฉนฺนํ, วาสํ ยสฺมา ปุรากํสุ;

ตสฺมา ทิฏฺฐา วํสชาเต, ภุวิ ‘สกฺยา’ติ วิสฺสุตา’’ติฯ

ตเทตํ สทฺทมตฺตํ ปติ อสาภาวิกนิพฺพจนนิทสฺสนํ ‘‘กปิลมุนิโน วสนฏฺฐาเน สากวเน วสนฺตีติ สกฺยา, สากิยา’’ติ จฯ

กาฬวณฺณตาย กณฺโห นามาติ วุตฺตํ ‘‘กาฬวณฺณ’’นฺติอาทิฯ หนุยํ ชาตา มสฺสู, อุตฺตโรฏฺฐสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ ทาฐากาเรน ชาตา ทาฐิกาฯ อิทญฺจ อตฺถมตฺเตน วุตฺตํ, ตทฺธิตวเสน ปน ยถา เอตรหิ ยกฺเข ‘‘ปิสาโจ’’ติ สมญฺญา, เอวํ ตทา ‘‘กณฺโห’’ติ, ตสฺมา ชาตมตฺเตเยว สพฺยาหรเณน ปิสาจสทิสตาย กณฺโหติฯ ตถาหิ วุตฺตํ ‘‘ยถา โข ปน อมฺพฏฺฐ เอตรหิ มนุสฺสา ปิสาเจ ทิสฺวา ‘ปิสาจา’ติ สญฺชานนฺติ, เอวเมว โข อมฺพฏฺฐ เตน โข ปน สมเยน มนุสฺสา ปิสาเจ ‘กณฺหา’ติ สญฺชานนฺตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปิสาโจ ชาโตติ อิทานิ ปากฏนาเมน สุวิญฺญาปนตฺถํ ปุริมปทสฺเสว เววจนํ วุตฺตํฯ ‘‘น สกพเฬน มุเขน พฺยาหริสฺสามี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 619) วิย อุปสคฺควเสน สทฺทกรณตฺโถ หรสทฺโท, ปุน ทุติโยปสคฺเคน ยุตฺโต อุจฺจาสทฺทกรเณ วตฺตตีติ วุตฺตํ ‘‘อุจฺจาสทฺทมกาสี’’ติฯ

[268] อตฺตโน อุปารมฺภโมจนตฺถายาติ อาจริเยน, อมฺพฏฺเฐน จ อตฺตโน อตฺตโน อุปริ ปาเปตพฺโพปวาทสฺส อปนยนตฺถํฯ ‘‘อตฺตโน’’ติ เหตํ วิจฺฉาโลปวจนํฯ ปริภินฺทิสฺสตีติ อนตฺถกามตาปเวทเนน ปริเภทํ กริสฺสติ, เปสุญฺญํ อุปสํหริสฺสตีติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺถวิญฺญาปเน สาธนตาย วาจา เอว กรณํ วากฺกรณํ นิรุตฺตินเยน, ตํ กลฺยาณมสฺสาติ กลฺยาณวากฺกรโณฯ อสฺมิํ วจเนติ เอตฺถ ตสทฺเทน กามํ ‘‘จตฺตาโรเม โภ โคตม วณฺณา’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.266) อมฺพฏฺเฐน เหฏฺฐา วุตฺโต ชาติวาโท ปรามสิตพฺโพ โหติ, ตถาเปส ชาติวาโท เวเท วุตฺตวิธินาเยว เตน ปฏิมนฺเตตพฺโพ, ตสฺมา ปฏิมนฺตนเหตุภาเวน ปสิทฺธํ เวทตฺตยวจนเมว ปรามสิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อตฺตนา อุคฺคหิเต เวทตฺตยวจเน’’ติฯ อิทานิ ‘‘โปราณํ โข ปน เต อมฺพฏฺฐ มาตาเปตฺติก’’นฺติอาทินา ภควตา วุตฺตวจนสฺสปิ ปรามสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตสฺมิํ วา ทาสิปุตฺตวจเน’’ติ อาหฯ อปิจ ปฏิมนฺเตตุนฺติ เอตฺถ ปฏิมนฺตนา นาม ปญฺหาวิสฺสชฺชนา, อุตฺตริกถนา วา, ตสฺมา อตฺถทฺวยานุรูปํ ตพฺพิสยสฺส ต-สทฺเทน ปรามสนํ ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[269] ตาวาติ มนฺตนาย ปฐมเมว, อกตาย เอว มนฺตนายาติ วุตฺตํ โหติฯ

ทุชฺชานาติ ทุพฺพิญฺเญยฺยา, ปฐมเมว สีสมุกฺขิปิตุํ อสมตฺถนโต , ชาติยา จ ทุพฺพิญฺเญยฺยตฺตา, อฏฺฏสฺส จ ทุกฺกรณโต อมฺพฏฺโฐ สยเมว โมเจตูติ อธิปฺปาโยฯ อตฺตนาว สกฺเยสุ อิพฺภวาทนิปาตเนน อตฺตโน อุปริ ปาปุณนํ สนฺธาย ‘‘อตฺตนา พทฺธํ ปุฏก’’นฺติ วุตฺตํ, อตฺตนาว พทฺธํ ปุโฏฬินฺติ อตฺโถฯ

[270] ธมฺโม นาม การณํ ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. 718 อาทโย) วิย, ธมฺเมน สห วตฺตตีติ สหธมฺโม, โส เอว สหธมฺมิโกติ อาห ‘‘สเหตุโก’’ติอาทิ, ปริยายวจนเมตํฯ ชนโก วา เหตุ, อุปตฺถมฺภโก การณํฯ อญฺเญน อฏฺฐานคเตน อญฺญํ อฏฺฐานคตํ วจนํฯ เตนาห ‘‘โย หี’’ติอาทิฯ

ตโตติ ทฺวิกฺขตฺตุํ โจทนาโต ปรํ, ตติยโจทนาย อนาคตาย เอว ปกฺกมิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติฯ

[271] ปูชิตพฺพโต สกฺโก เทวราชา ยกฺโข นามฯ โย อคฺคิสฺส ปกติวณฺโณ, เตน สมนฺนาคตนฺติ วุตฺตํ ‘‘อาทิตฺตนฺติ อคฺคิวณฺณ’’นฺติฯ กนฺทโล นาม ปุปฺผูปครุกฺขวิเสโส, ยสฺส เสตํ ปุปฺผํ ปุปฺผติ, มกุฬมฺปิสฺส เสตวณฺณํ ทาฐาการํ โหติฯ วิรูปรูปนฺติ วิปรีตรูปสณฺฐานํฯ

อฏฺฐมสตฺตาเห อชปาลนิคฺโรธมูเล นิสินฺนสฺส สพฺพพุทฺธสฺส อาจิณฺณสมาจิณฺณํ อปฺโปสฺสุกฺกตํ สนฺธาย ‘‘อหญฺเจวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อวตฺตมาเนติ อปฺปฏิปชฺชมาเน, อนนุวตฺตมาเน วาฯ ตสฺมาติ ตทา ตถาปฏิญฺญาตตฺตาฯ ตาเสตฺวา ปญฺหํ วิสฺสชฺชาเปสฺสามีติ อาคโต ยถา ตํ มูลปณฺณาสเก อาคตสฺส สจฺจกปริพฺพาชกสฺส สมาคเม (ม. นิ. 1.357)ฯ

‘‘ภควา เจว ปสฺสติ อมฺพฏฺโฐ จา’’ติ เอตฺถ อิตเรสมทสฺสเน ทุวิธมฺปิ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทิ หี’’ติอาทิมาหฯ หิ-สทฺโท การณตฺเถ นิปาโตฯ ยสฺมา อครุ, ยสฺมา จ วเทยฺยุํ, ตสฺมาติ สมฺพนฺโธฯ อญฺเญสมฺปิ สาธารณโต อครุ อภาริยํฯ อาวาเหตฺวาติ มนฺตพเลน อวฺหานํ กตฺวาฯ ตสฺสาติ อมฺพฏฺฐสฺสฯ อนฺโตกุจฺฉิ อนฺตอนฺตคุณาทิโกฯ วาทสงฺฆฏฺเฏติ วาจาสงฺฆฏฺฏเนฯ มญฺญมาโนติ มญฺญนโตฯ สมฺพนฺธทสฺสนญฺเหตํฯ

[272] ตาณํ คเวสมาโนติ ‘‘อยเมว สมโณ โคตโม อิโต ภยโต มม ตายโก’’ติ ภควนฺตํเยว ‘‘ตาณ’’นฺติ ปริเยสนฺโต , อุปคจฺฉนฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ตายตีติ ยถูปฏฺฐิตภยโต ปาเลติฯ เตนาห ‘‘รกฺขตี’’ติ, กตฺตุสาธนเมตํฯ นิลียตีติ ยถูปฏฺฐิเตเนว ภเยน อุปทฺทุโต นิลีโน โหติ, อธิกรณสาธนเมตํฯ สรสทฺโท หิํสเน, ตญฺจ วิทฺธํสนเมว อธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ ‘‘ภยํ หิํสติ วิทฺธํเสตี’’ติ, กตฺตุสาธนเมตํฯ

อมฺพฏฺฐวํสกถาวณฺณนา

[274] คงฺคาย ทกฺขิณโตติ คงฺคาย นาม นทิยา ทกฺขิณทิสาภาเคฯ พฺราหฺมณตาปสาติ พฺรหฺมกุลิโน ตาปสาฯ สรํ วา สตฺติอาทโย วา ปรสฺส อุปริ ขิปิตุกามสฺส มนฺตานุภาเวน หตฺถํ น ปริวตฺตติ, หตฺเถ ปน อปริวตฺตนฺเต กุโต อาวุธํ ปริวตฺติสฺสตีติ ตถา อปริวตฺตนํ สนฺธาย ‘‘อาวุธํ น ปริวตฺตตี’’ติ วุตฺตํฯ ภทฺรํ โภติ สมฺปฏิจฺฉนํ, สาธูติ อตฺโถฯ ธนุนา ขิตฺตสเรน อคมนียํ สสมฺภารกถานเยน ‘‘ธนุ อคมนีย’’นฺติ วุตฺตํ ยถา ‘‘ธนุนา วิชฺฌติ, จกฺขุนา ปสฺสตี’’ติฯ อมฺพฏฺฐํ นาม วิชฺชนฺติ สตฺตานํ สรีเร อพฺภงฺคํ ฐเปตีติ อมฺพฏฺฐา นิรุตฺตินเยน, เอวํลทฺธนามํ มนฺตวิชฺชนฺติ อตฺโถฯ ยโต อมฺพฏฺฐา วิชฺชา เอตสฺมิํ อตฺถีติ กตฺวา กณฺโห อิสิ ‘‘อมฺพฏฺโฐ’’ติ ปญฺญายิตฺถ, ตพฺพํสชาตตาย ปนายํ มาณโว ‘‘อมฺพฏฺโฐ’’ติ โวหรียติฯ โส กิร ‘‘กถํ นามาหํ ทิสาย ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต’’ติ ตํ หีนํ ชาติํ ชิคุจฺฉนฺโต ‘‘หนฺทาหํ ยถา ตถา อิมํ ชาติํ โสเธสฺสามี’’ติ นิคฺคโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิทานิ เม มโนรถํ ปูเรสฺสามี’’ติฯ อยญฺหิสฺส มโนรโถ – วิชฺชาพเลน ราชานํ ตาเสตฺวา ตสฺส ธีตรํ ลทฺธกาลโต ปฏฺฐาย มฺยายํ ทาสชาติ โสธิตา ภวิสฺสตีติฯ

เสฏฺฐมนฺเตติ เสฏฺฐภูเต เวทมนฺเตฯ โก นุ กิํ การณา ทาสิปุตฺโต สมาโน มทฺทรูปิํ ธีตรํ ยาจตีติ อตฺโถฯ ขุรติ ฉินฺทติ, ขุรํ วา ปาติ ปิวตีติ ขุรปฺโป, ขุรมสฺส อคฺเค อปฺปียติ ฐปียตีติ วา ขุรปฺโป, สโรฯ มนฺตานุภาเวน รญฺโญ พาหุกฺขมฺภมตฺตํ ชาตํ, เตน ปน พาหุกฺขมฺเภน ‘‘โก ชานาติ, กิํ ภวิสฺสตี’’ติ ราชา ภีโต อุสฺสงฺกี อุตฺรสฺโต อโหสิฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ภเยน เวธมาโน อฏฺฐาสี’’ติฯ