ทุติยอิพฺภวาทวณฺณนา

[265] สนฺธาคารปทนิพฺพจนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ตทา อภิสิตฺตสกฺยราชูนมฺปิ พหุตํ สนฺธายาห ‘‘อภิสิตฺตสกฺยราชาโน’’ติฯ กามญฺหิ สกฺยราชกุเล โย สพฺเพสํ วุทฺธตโร, สมตฺโถ จ, โส เอว อภิเสกํ ลภติ ฯ เอกจฺโจ ปน อภิสิตฺโต สมาโน ‘‘อิทํ รชฺชํ นาม พหุกิจฺจํ พหุพฺยาปาร’’นฺติ ตโต นิพฺพิชฺช รชฺชํ วยสา อนนฺตรสฺส นิยฺยาเตติ, กทาจิ โสปิ อญฺญสฺสาติ เอวํ ปรมฺปรานิยฺยาตนวเสน ตทา พหู อภิสิตฺตปุพฺพา สกฺยราชาโน โหนฺตีติ อิทํ อาจริยสฺสาภิมตํ (ที. นิ. ฏี. 1.265)ฯ อปิจ ยถารหํ ฐานนฺตเรสุ อภิสิตฺตสกฺยราชูนมฺปิ พหุตํ สนฺธาย เอวมาหาติปิ ยุชฺชติฯ เต หิ ‘‘ราชาโน’’ติ วุจฺจนฺติฯ ยถาห –

‘‘ราชาโน นาม ปถพฺยาราชา, ปเทสราชา, มณฺฑลิกา, อนฺตรโภคิกา, อกฺขทสฺสา, มหามตฺตา, เย วา ปน เฉชฺชเภชฺชํ กโรนฺตา อนุสาสนฺติ, เอเต ราชาโน นามา’’ติ (ปารา. 92)ฯ

สํหาริเมหิ วาฬรูเปหิ กโต ปลฺลงฺโก, ภทฺทปีฐํ เวตฺตาสนํฯ มิหิตมตฺตํ หสิตมตฺตํฯ อนุหสนฺตีติ มมุทฺเทสิกํ มหาหสิตํ กโรนฺติ, อิทญฺหิ ‘‘อนุชคฺฆนฺตา’’ติ เอตสฺส สํวณฺณนาปทํฯ ชคฺฆสทฺโท จ มหาหสเน ปวตฺตติ ‘‘น อุชฺชคฺฆิกาย อนฺตรฆเร คมิสฺสามี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 586) วิยฯ

กณฺหายนโต ปฏฺฐาย ปรมฺปราคตํ กุลวํสํ อนุสฺสววเสน ชานนฺติฯ กุลาภิมานิโน หิ เยภุยฺเยน ปเรสํ อุจฺจาวจํ กุลํ ตถา ตถา อุทาหรนฺติ, อตฺตโน จ กุลวํสํ ชานนฺติ, เอวํ อมฺพฏฺโฐปิ, ตถา เหส ปรโต ภควตา ปุจฺฉิโต วชิรปาณิ ภเยน อตฺตโน กุลวํสํ ยาถาวโต กเถสีติฯ โอลมฺเพตฺวาติ หตฺถิโสณฺฑสณฺฐานาทินา สาฏกํ อวลมฺเพตฺวาฯ ตโตติ ตถาชานนโต, คมนโต จฯ มมญฺเญว มญฺเญติ มมเมว อนุชคฺฆนฺตา มญฺเญฯ

ตติยอิพฺภวาทวณฺณนา

[266] เขตฺตเลฑฺฑูนนฺติ เขตฺเต กสนวเสน อุฏฺฐาปิตมตฺติกาขณฺฑานํฯ เลฑฺฑุกานมนฺตเร นิวาสิตตฺตา ‘‘เลฑฺฑุกิกา’’ อิจฺเจว (ที. นิ. ฏี. 1.266) สญฺญาตา ขุทฺทกสกุณิกาฯ มชฺฌิมปณฺณาสเก เลฑฺฑุกิโกปมสุตฺตวณฺณนายํ ‘‘จาตกสกุณิกา’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 3.150) วุตฺตา, นิฆณฺฏุสตฺเถสุ ปน ตํ ‘‘ลาปสกุณิกา’’ติ วทนฺติฯ โกธวเสน ลคฺคิตุนฺติ อุปนยฺหิตุํ, อาฆาตํ พนฺธิตุนฺติ อตฺโถฯ

‘‘อมฺเห หํสโกญฺจโมรสเม กโรตี’’ติ วทนฺโต เหฏฺฐา คหิตํ ‘‘น ตํ โกจิ หํโส วา โกญฺโจ วา โมโร วา อาคนฺตฺวา กิํ ตฺวํ ลปสีติ นิเสเธตี’’ติ อิทมฺปิ วจนํ สงฺคีติมนารุฬฺหํ ตทา ภควตา วุตฺตเมวาติ ทสฺเสติฯ ตทา วทนฺโตเยว หิ เอวํ กโรตีติ วตฺตุมรหติฯ ‘‘เอวํ นุ เต’’ติอาทิวจนํ, ‘‘อวุสิตวาเยวา’’ติอาทิวจนญฺจ มานวเสน สมเณน โคตเมน วุตฺตนฺติ อมฺพฏฺโฐ มญฺญตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘นิมฺมาโน ทานิ ชาโตติ มญฺญมาโน’’ติฯ

ทาสิปุตฺตวาทวณฺณนา

[267] นิมฺมาเทตีติ อ-การสฺส อา-การํ กตฺวา นิทฺเทโส อุมฺมาเท มทสทฺเทน นิปฺผนฺนตฺตาติ ทสฺเสติ ‘‘นิมฺมเทตี’’ติ อิมินาฯ นิมฺมาเนติ วิคตมาเนฯ ยทิ ปนาหํ โคตฺตํ ปุจฺเฉยฺยํ สาธุ วตาติ อตฺโถฯ ปากฏํ กาตุกมฺยตาย ติกฺขตฺตุํ มหาสทฺเทน อโวจฯ กสฺมา อโวจาติ ปน อสุทฺธภาวํ ชานนฺตสฺสาปิ ตถาวจเน การณปุจฺฉาฯ โคตฺตภูตํ นามเมว อธิปฺเปตํ, น วิสุํ โคตฺตนฺติ อาห ‘‘มาตาเปตฺติกนฺติ มาตาปิตูนํ สนฺตก’’นฺติฯ โคตฺตญฺหิ ปิติโต ลทฺธพฺพํ เปตฺติกเมว, น มาตาเปตฺติกํฯ น หิ พฺราหฺมณานํ สโคตฺตาย เอว อาวาหวิวาโห อิจฺฉิโต, โคตฺตนามํ ปน ชาติสิทฺธํ, น กิตฺติมํ, น คุณนามํ วา, ชาติ จ อุภยสมฺพนฺธินีติ มาตาเปตฺติกเมว, น เปตฺติกมตฺตํฯ นามโคตฺตนฺติ โคตฺตภูตํ นามํ, น กิตฺติมํ, น คุณนามํ วา วิเสสนปรนิปาตวเสน วุตฺตตฺตา ยถา ‘‘อคฺยาหิโต’’ติฯ นามญฺจ ตเทว ปเวณีวเสน ปวตฺตตฺตา โคตฺตญฺจาติ หิ นามโคตฺตํฯ ตตฺถ ยา ‘‘กณฺหายโน’’ติ นามปณฺณตฺติ นิรุฬฺหา, ตํ สนฺธายาห ‘‘ปณฺณตฺติวเสน นาม’’นฺติฯ ตํ ปเนตํ นามํ กณฺหอิสิโต ปฏฺฐาย ตสฺมิํ กุลปรมฺปราวเสน อาคตํ, น เอตสฺมิํเยว นิรุฬฺหนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปเวณีวเสน โคตฺต’’นฺติฯ โคตฺตปทสฺส วจนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

‘‘อนุสฺสรโต’’ติ เอตฺถ น เกวลํ อนุสฺสรณมตฺตํ อธิปฺเปตํ, อถ โข กุลสุทฺธิวีมํสนวเสเนวาติ อาห ‘‘กุลโกฏิํ โสเธนฺตสฺสา’’ติ, กุลคฺคํ วิโสเธนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘อยฺยปุตฺตา’’ติ เอตฺถ อยฺยสทฺโท อยฺยิรเกติ วุตฺตํ ‘‘สามิโน ปุตฺตา’’ติฯ