เมนู

ฉตฺตํ อุสฺสาเปตุกาโม มญฺเญติ สมฺพนฺโธ ภายิตฺวาติ ภายนเหตุฯ ตสฺสาติ ชีวกสฺสฯ สมฺมสทฺโท สมานตฺโถ, สมานภาโว จ วเยนาติ อาห ‘‘วยสฺสาภิลาโป’’ติฯ วเยน สมาโน วยสฺโส ยถา ‘‘เอกราชา หริสฺสวณฺโณ’’ติ (ชา. 1.2.17)ฯ สมานสทฺทสฺส หิ สาเทสมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู, เตน อภิลาโป อาลปนํ ตถา, รุฬฺหีนิทฺเทโส เอส, ‘‘มาริสา’’ติ อาลปนมิวฯ ยถา หิ มาริสาติ นิทฺทุกฺขตาภิลาโป สทุกฺเขปิ เนรยิเก วุจฺจติ ‘‘ยทา โข เต มาริส สงฺกุนา สงฺกุ หทเย สมาคจฺเฉยฺยา’’ติอาทีสุ, (ม. นิ. 1.512) เอวํ โย โกจิ สหาโย อสมานวโยปิ ‘‘สมฺมา’’ติ วุจฺจตีติ, ตสฺมา สหายาภิลาโป อิจฺเจว อตฺโถฯ กจฺจิ น วญฺเจสีติ ปาฬิยา สมฺพนฺโธฯ ‘‘น ปลมฺเภสี’’ติ วุตฺเตปิ อิธ ปริกปฺปตฺโถว สมฺภวตีติ วุตฺตํ ‘‘น วิปฺปลมฺเภยฺยาสี’’ติ, น ปโลเภยฺยาสีติ อตฺโถฯ กถาย สลฺลาโป, โส เอว นิคฺโฆโส ตถาฯ

วินสฺเสยฺยาติ จิตฺตวิฆาเตน วิหญฺเญยฺยฯ ‘‘น ตํ เทวา’’ติอาทิวจนํ สนฺธาย ‘‘ทฬฺหํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ตุริตวเสนิทมาเมฑิตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ตรมาโนวา’’ติ อิมินาฯ ‘‘อภิกฺกม มหาราชา’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเต’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ สสมฺพนฺธมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มหาราช โจรพลํ นามา’’ติอาทิมาหฯ

สามญฺญผลปุจฺฉาวณฺณนา

[160] อยํ พหิทฺวารโกฏฺฐโกกาโส นาคสฺส ภูมิ นามฯ เตนาห ‘‘วิหารสฺสา’’ติอาทิฯ ภควโต เตโชติ พุทฺธานุภาโวฯ รญฺโญ สรีรํ ผริ ยถา ตํ โสณทณฺฑสฺส พฺราหฺมณสฺส ภควโต สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตสฺส อนฺโตวนสณฺฑคตสฺสฯ ‘‘อตฺตโน อปราธํ สริตฺวา มหาภยํ อุปฺปชฺชี’’ติ อิทํ เสทมุญฺจนสฺส การณทสฺสนํฯ น หิ พุทฺธานุภาวโต เสทมุญฺจนํ สมฺภวติ กายจิตฺตปสฺสทฺธิเหตุภาวโตฯ

เอเกติ อุตฺตรวิหารวาสิโนเยวฯ ตทยุตฺตเมวาติ ทสฺเสติ ‘‘อิมินา’’ติอาทินาฯ อภิมาเรติ ธนุคฺคเหฯ ธนปาลนฺติ นาฬาคิริํฯ โส หิ ตทา นาคเรหิ ปูชิตธนราสิโน ลพฺภนโต ‘‘ธนปาโล’’ติ โวหรียติฯ

น เกวลํ ทิฏฺฐปุพฺพโตเยว, อถ โข ปกติยาปิ ภควา สญฺญาโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา หี’’ติอาทิมาหฯ อากิณฺณวรลกฺขโณติ พตฺติํส มหาปุริสลกฺขเณ สนฺธายาหฯ อนุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิโตติ อสีตานุพฺยญฺชเน (ชินาลงฺการฏีกาย วิชาตมงฺคลวณฺณนายํ วิตฺถาโร)ฯ ฉพฺพณฺณาหิ รสฺมีหีติ ตทา วตฺตมานา รสฺมิโยฯ อิสฺสริยลีฬายาติ อิสฺสริยวิลาเสนฯ นนุ จ ภควโต สนฺติเก อิสฺสริยลีลาย ปุจฺฉา อคารโวเยว สิยาติ โจทนาย ‘‘ปกติ เหสา’’ติอาทิมาห, ปกติยา ปุจฺฉนโต น อคารโวติ อธิปฺปาโยฯ ปริวาเรตฺวา นิสินฺเนน ภิกฺขุสงฺเฆน ปุเร กเตปิ อตฺถโต ตสฺส ปุรโต นิสินฺโน นามฯ เตนาห ‘‘ปริวาเรตฺวา’’ติอาทิฯ

[161] เยน, เตนาติ จ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ยตฺถ, ตตฺถา’’ติ อิมินาฯ เยน มณฺฑลสฺส ทฺวารํ, เตนูปสงฺกมีติ สมฺปตฺตภาวสฺส วุตฺตตฺตา อิธ อุปคมนเมว ยุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุปคโต’’ติฯ อนุจฺฉวิเก เอกสฺมิํ ปเทเสติ ยตฺถ วิญฺญุชาติกา อฏฺฐํสุ, ตสฺมิํฯ โก ปเนส อนุจฺฉวิกปเทโส นาม? อติทูรตาทิฉนิสชฺชโทสวิรหิโต ปเทโส, นปจฺฉตาทิอฏฺฐนิสชฺชโทสวิรหิโต วาฯ ยถาหุ อฏฺฐกถาจริยา –

‘‘น ปจฺฉโต น ปุรโต, นาปิ อาสนฺนทูรโต;

น กจฺเฉ โน ปฏิวาเต, น จาปิ โอนตุนฺนเต;

อิเม โทเส วิสฺสชฺเชตฺวา, เอกมนฺตํ ฐิตา อหู’’ติฯ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. เอวมิจฺจาทิปาฐวณฺณนา; สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.261);

ตทา ภิกฺขุสงฺเฆ ตุณฺหีภาวสฺส อนวเสสโต พฺยาปิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูต’’นฺติ วิจฺฉาวจนํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยโต…เป.… เมวา’’ติ, ยโต ยโต ภิกฺขุโตติ อตฺโถฯ หตฺเถน, หตฺถสฺส วา กุกตภาโว หตฺถกุกฺกุจฺจํ, อสญฺญโม, อสมฺปชญฺญกิริยา จฯ ตถา ปาทกุกฺกุจฺจนฺติ เอตฺถาปิฯ วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปเน, เตน ตทญฺโญปิ จกฺขุโสตาทิอสญฺญโม นตฺถีติ วิภาวิโตฯ ตตฺถ ปน จกฺขุอสํยโม สพฺพปฐโม ทุนฺนิวาริโต จาติ ตทภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

วิปฺปสนฺนรหทมิวาติ อนาวิโลทกสรมิวฯ เยเนตรหิ…เป.… อิมินา เม…เป.… โหตูติ สมฺพนฺโธฯ

อญฺโญ หิ อตฺถกฺกโม, อญฺโญ สทฺทกฺกโมติ อาห ‘‘เยนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ กายิก-วาจสิเกน อุปสเมน ลทฺเธน มานสิโกปิ อุปสโม อนุมานโต ลทฺโธ เอวาติ กตฺวา ‘‘มานสิเกน จา’’ติ วุตฺตํฯ สีลูปสเมนาติ สีลสญฺญเมนฯ วุตฺตมตฺถํ โลกปกติยา สาเธนฺโต ‘‘ทุลฺลภญฺหี’’ติอาทิมาหฯ ลทฺธาติ ลภิตฺวาฯ

อุปสมนฺติ อาจารสมฺปตฺติสงฺขาตํ สํยมํฯ ‘‘เอว’’นฺติอาทินา ตถา อิจฺฉาย การณํ ทสฺเสติ โสติ อยฺยโก, อุทยภทฺโท วาฯ ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทิ ตทตฺถ-สมตฺถนํฯ ฆาเตสฺสติเยวาติ ตํกาลาเปกฺขาย วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ฆาเตสี’’ติฯ อิทญฺหิ สมฺปติเปกฺขวจนํฯ ปญฺจปริวฏฺโฏติ ปญฺจราชปริวฏฺโฏฯ

กสฺมา เอวมาห, นนุ ภควนฺตมุทฺทิสฺส ราชา น กิญฺจิ วทตีติ อธิปฺปาโยฯ วจีเภเทติ ยถาวุตฺตอุทานวจีเภเทฯ ตุณฺหี นิรโวติ ปริยายวจนเมตํฯ ‘‘อย’’นฺติอาทิ จิตฺตชานนาการทสฺสนํฯ อยํ…เป.… น สกฺขิสฺสตีติ ญตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ วจนานนฺตรนฺติ อุทานวจนานนฺตรํฯ เยนาติ ยตฺถ ปเทเส, เยน วา โสตปเถนฯ เยน เปมนฺติ เอตฺถาปิ ยถารหเมส นโยฯ

กตาปราธสฺส อาลปนํ นาม ทุกฺกรนฺติ สนฺธาย ‘‘มุขํ นปฺปโหตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อาคมา โข ตฺวํ มหาราช ยถาเปม’’นฺติ วจนนิทฺทิฏฺฐํ วา ตทา ตทตฺถทีปนากาเรน ปวตฺตํ นานานยวิจิตฺตํ ภควโต มธุรวจนมฺปิ สนฺธาย เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอกมฺปิ หิ อตฺถํ ภควา ยถา โสตูนํ ญาณํ ปวตฺตติ, ตถา เทเสติฯ ยํ สนฺธาย อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ ‘‘ภควตา อพฺยากตํ ตนฺติปทํ นาม นตฺถิ, สพฺเพสญฺเญว อตฺโถปิ ภาสิโต’’ติฯ ปญฺจหากาเรหีติ อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ สมภาวาทิสงฺขาเตหิ ปญฺจหิ การเณหิฯ วุตฺตญฺเหตํ มหานิทฺเทเส (มหานิ. 38, 162) –

‘‘ปญฺจหากาเรหิ ตาที อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที, จตฺตาวีติ ตาที, ติณฺณาวีติ ตาที, มุตฺตาวีติ ตาที, ตํนิทฺเทสา ตาทีฯ

กถํ อรหา อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที? อรหา ลาเภปิ ตาที, อลาเภปิ, ยเสปิ, อยเสปิ, ปสํสายปิ, นินฺทายปิ, สุเขปิ, ทุกฺเขปิ ตาที, เอกํ เจ พาหํ คนฺเธน ลิมฺเปยฺยุํ, เอกํ เจ พาหํ วาสิยา ตจฺเฉยฺยุํ, อมุสฺมิํ นตฺถิ ราโค, อมุสฺมิํ นตฺถิ ปฏิฆํ, อนุนยปฏิฆวิปฺปหีโน, อุคฺฆาตินิฆาติวีติวตฺโต, อนุโรธวิโรธสมติกฺกนฺโต, เอวํ อรหา อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาทีฯ

กถํ อรหา จตฺตาวีติ ตาที? อรหโต…เป.… ถมฺโภ, สารมฺโภ, มาโน, อติมาโน, มโท, ปมาโท, สพฺเพ กิเลสา, สพฺเพ ทุจฺจริตา, สพฺเพ ทรถา, สพฺเพ ปริฬาหา , สพฺเพ สนฺตาปา, สพฺพา กุสลาภิสงฺขารา จตฺตา วนฺตา มุตฺตา ปหีนา ปฏินิสฺสฏฺฐา, เอวํ อรหา จตฺตาวีติ ตาทีฯ

กถํ อรหา ติณฺณาวีติ ตาที? อรหา กาโมฆํ ติณฺโณ, ภโวฆํ ติณฺโณ, ทิฏฺโฐฆํ ติณฺโณ, อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ, สพฺพํ สํสารปถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺติณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโต, โส วุฏฺฐวาโส จิณฺณจรโณ ชาติมรณสงฺขโย, ชาติมรณสํสาโร (มหานิ. 38) นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ, เอวํ อรหา ติณฺณาวีติ ตาทีฯ

กถํ อรหา มุตฺตาวีติ ตาที? อรหโต ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โทสา, โมหา, โกธา, อุปนาหา, มกฺขา, ปฬาสา, อิสฺสาย, มจฺฉริยา, มายาย, สาเฐยฺยา, ถมฺภา, สารมฺภา, มานา, อติมานา, มทา, ปมาทา, สพฺพกิเลเสหิ, สพฺพทุจฺจริเตหิ, สพฺพทรเถหิ, สพฺพปริฬาเหหิ, สพฺพสนฺตาเปหิ, สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ; เอวํ อรหา มุตฺตาวีติ ตาทีฯ

กถํ อรหา ตํนิทฺเทสา ตาที? อรหา ‘สีเล สติ สีลวา’ติ ตํนิทฺเทสา ตาที, ‘สทฺธาย สติ สทฺโธ’ติ, ‘วีริเย สติ วีริยวา’ติ, ‘สติยา สติ สติมา’ติ, ‘สมาธิมฺหิ สติ สมาหิโต’ติ, ‘ปญฺญาย สติ ปญฺญวา’ติ, ‘วิชฺชาย สติ เตวิชฺโช’ติ, ‘อภิญฺญาย สติ ฉฬภิญฺโญ’ติ ตํนิทฺเทสา ตาที, เอวํ อรหา ตํนิทฺเทสา ตาที’’ติฯ

ภควา ปน สพฺเพสมฺปิ ตาทีนมติสโย ตาทีฯ เตนาห ‘‘สุปฺปติฏฺฐิโต’’ติฯ

วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา กาฬการามสุตฺตนฺเต ‘‘อิติ โข ภิกฺขเว ตถาคโต ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ ตาทีเยว ตาที, ตมฺหา จ ปน ตาทิมฺหา อญฺโญ ตาที อุตฺตริตโร วา ปณีตตโร วา นตฺถีติ วทามี’’ติ (อ. นิ. 4.24)ฯ อถ วา ปญฺจวิธาริยิทฺธิสิทฺเธหิ ปญฺจหากาเรหิ ตาทิลกฺขเณ สุปฺปติฏฺฐิโตติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ อายสฺมตา ธมฺมเสนาปตินา ปฏิสมฺภิทามคฺเค –

‘‘กตมา อริยา อิทฺธิ? อิธ ภิกฺขุ สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรติ, สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสญฺญี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรติ, สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรติ, สเจ อากงฺขติ ‘อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสญฺญี วิหเรยฺย’นฺติ, ปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรติ, สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน’’ติ (ปฏิ. ม. 3.17)ฯ

พหิทฺธาติ สาสนโต พหิสมเยฯ

[162] เอสาติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส วนฺทนากาโรฯ ตมตฺถํ โลกสิทฺธาย อุปมาย สาเธตุํ ‘‘ราชาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ โอกาสนฺติ ปุจฺฉิตพฺพฏฺฐานํฯ

น เม ปญฺหวิสฺสชฺชเน ภาโร อตฺถีติ สตฺถุ สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาณจารตาย อตฺถโต อาปนฺนาย ทสฺสนํฯ ‘‘ยทิ อากงฺขสี’’ติ วุตฺเตเยว หิ เอส อตฺโถ อาปนฺโน โหติฯ สพฺพํ เต วิสฺสชฺเชสฺสามีติ เอตฺถาปิ อยํ นโยฯ ‘‘ยํ อากงฺขสิ, ตํ ปุจฺฉา’’ติ วจเนเนว หิ อยมตฺโถ สิชฺฌติฯ อสาธารณํ สพฺพญฺญุปวารณนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยทิ ‘‘ยทากงฺขสี’’ติ น วทนฺติ, อถ กถํ วทนฺตีติ อาห ‘‘สุตฺวา’’ติอาทิฯ ปเทสญาเณเยว ฐิตตฺตา ตถา วทนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ พุทฺธา ปน สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘ปุจฺฉาวุโส ยทากงฺขสี’’ติอาทีนิ สุตฺตปทานิ เยสํ ปุคฺคลานํ วเสน อาคตานิ, ตํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ยกฺขนรินฺทเทวสมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกาน’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ หิ ‘‘ปุจฺฉาวุโส ยทากงฺขสี’’ติ อาฬวกสฺส ยกฺขสฺส โอกาสกรณํ, ‘‘ปุจฺฉ มหาราชา’’ติ นรินฺทานํ, ‘‘ปุจฺฉ วาสวา’’ติอาทิ เทวานมินฺทสฺส, ‘‘เตน หี’’ติอาทิ สมณานํ, ‘‘พาวริสฺส จา’’ติอาทิ พฺราหฺมณานํ, ‘‘ปุจฺฉ มํ สภิยา’’ติอาทิ ปริพฺพาชกานํ โอกาสกรณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ วาสวาติ เทวานมินฺทาลปนํฯ ตเทตญฺหิ สกฺกปญฺหสุตฺเตฯ มนสิจฺฉสีติ มนสา อิจฺฉสิฯ

กตาวกาสาติ ยสฺมา ตุมฺเห มยา กโตกาสา, ตสฺมา พาวริสฺส จ ตุยฺหํ อชิตสฺส จ สพฺเพสญฺจ เสสานํ ยํ กิญฺจิ สพฺพํ สํสยํ ยถา มนสา อิจฺฉถ, ตถา ปุจฺฉวฺโห ปุจฺฉถาติ โยชนาฯ เอตฺถ จ พาวริสฺส สํสยํ มนสา ปุจฺฉวฺโห, ตุมฺหากํ ปน สพฺเพสํ สํสยํ มนสา จ อญฺญถา จ ยถา อิจฺฉถ, ตถา ปุจฺฉวฺโหติ อธิปฺปาโยฯ พาวรี หิ ‘‘อตฺตโน สํสยํ มนสาว ปุจฺฉถา’’ติ อนฺเตวาสิเก อาณาเปสิฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘อนาวรณทสฺสาวี, ยทิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ;

มนสา ปุจฺฉิเต ปญฺเห, วาจาย วิสฺสเชสฺสตี’’ติฯ (สุ. นิ. 1011);

ตเทตํ ปารายนวคฺเคฯ ตถา ‘‘ปุจฺฉ มํ สภิยา’’ติอาทิปิฯ

พุทฺธภูมินฺติ พุทฺธฏฺฐานํ, อาสวกฺขยญาณํ, สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจฯ โพธิสตฺตภูมิ นาม โพธิสตฺตฏฺฐานํ ปารมีสมฺภรณญาณํ, ภูมิสทฺโท วา อวตฺถาวาจโก, พุทฺธาวตฺถํ, โพธิสตฺตาวตฺถายนฺติ จ อตฺโถฯ เอกตฺตนเยน หิ ปวตฺเตสุ ขนฺเธสุ อวตฺถาเยว ตํ ตทาการนิสฺสิตาฯ

โย ภควา โพธิสตฺตภูมิยํ ปเทสญาเณ ฐิโต สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรสิ, ตสฺส ตเทว อจฺฉริยนฺติ สมฺพนฺโธฯ กถนฺติ อาห ‘‘โกณฺฑญฺญ ปญฺหานี’’ติอาทิฯ ตตฺถ โกณฺฑญฺญาติ โคตฺตวเสน สรภงฺคมาลปนฺติฯ วิยากโรหีติ พฺยากโรหิฯ สาธุรูปาติ สาธุสภาวาฯ ธมฺโมติ สนนฺตโน ปเวณีธมฺโมฯ นฺติ อาคมนกิริยาปรามสนํ, เยน วา การเณน อาคจฺฉติ, เตน วิยากโรหีติ สมฺพนฺโธฯ วุทฺธนฺติ สีลปญฺญาทีหิ วุทฺธิปฺปตฺตํ, ครุนฺติ อตฺโถฯ เอส ภาโรติ สํสยุปจฺเฉทนสงฺขาโต เอโส ภาโร, อาคโต ภาโร ตยา อวสฺสํ วหิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ

มยา กตาวกาสา โภนฺโต ปุจฺฉนฺตุฯ กสฺมาติ เจ? อหญฺหิ ตํ ตํ โว พฺยากริสฺสํ ญตฺวา สยํ โลกมิมํ, ปรญฺจาติฯ สยนฺติ จ สยเมว ปรูปเทเสน วินาฯ เอวํ สรภงฺคกาเล สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรสีติ สมฺพนฺโธฯ

ปญฺหานนฺติ ธมฺมยาคปญฺหานํฯ อนฺตกรนฺติ นิฏฺฐานกรํฯ สุจิรเตนาติ เอวํ นามเกน พฺราหฺมเณนฯ ปุฏฺฐุนฺติ ปุจฺฉิตุํฯ ชาติยาติ ปฏิสนฺธิยา, ‘‘วิชาติยา’’ติปิ วทนฺติฯ ปํสุํ กีฬนฺโต สมฺภวกุมาโร นิสินฺโนว หุตฺวา ปวาเรสีติ โยเชตพฺพํฯ

ตคฺฆาติ เอกํสตฺเถ นิปาโตฯ ยถาปิ กุสโล ตถาติ ยถา สพฺพธมฺมกุสโล สพฺพธมฺมวิทู พุทฺโธ ชานาติ กเถติ, ตถา เต อหมกฺขิสฺสนฺติ อตฺโถฯ ชานาติ-สทฺโท หิ อิธ สมฺพนฺธมุปคจฺฉติ ฯ ยถาห ‘‘เยน ยสฺส หิ สมฺพนฺโธ, ทูรฏฺฐมฺปิ จ ตสฺส ต’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา)ฯ ชานนา เจตฺถ กถนาฯ ยถา ‘‘อิมินา อิมํ ชานาตี’’ติ วุตฺโตวายมตฺโถ อาจริเยนฯ ราชา จ โข ตํ ยทิ กาหติ วา, น วาติ โย ตํ อิธ ปุจฺฉิตุํ เปเสสิ, โส โกรพฺยราชา ตํ ตยา ปุจฺฉิตมตฺถํ, ตยา วา ปุฏฺเฐน มยา อกฺขาตมตฺถํ ยทิ กโรตุ วา, น วา กโรตุ, อหํ ปน ยถาธมฺมํ เต อกฺขิสฺสํ อาจิกฺขิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติฯ ชาตกฏฺฐกถายํ ปน –

‘‘ราชา จ โข ตนฺติ อหํ ตํ ปญฺหํ ยถา ตุมฺหากํ ราชา ชานาติ ชานิตุํ สกฺโกติ, ตถา อกฺขิสฺสํฯ ตโต อุตฺตริ ราชา ยถา ชานาติ, ตถา ยทิ กริสฺสติ วา, น วา กริสฺสติ, กโรนฺตสฺส วา อกโรนฺตสฺส วา ตสฺเสเวตํ ภวิสฺสติ, มยฺหํ ปน โทโส นตฺถีติ ทีเปตี’’ติ (ชา. อฏฺฐ. 5.16.172) –

ชานาติ-สทฺโท วากฺยทฺวยสาธารณวเสน วุตฺโตฯ

[163] สิปฺปเมว สิปฺปายตนํ อายตนสทฺทสฺส ตพฺภาววุตฺติตฺตาฯ อปิจ สิกฺขิตพฺพตาย สิปฺปญฺจ ตํ สตฺตานํ ชีวิตวุตฺติยา การณภาวโต, นิสฺสยภาวโต วา อายตนญฺจาติ สิปฺปายตนํฯ เสยฺยถิทนฺติ เอโกว นิปาโต, นิปาตสมุทาโย วาฯ

ตสฺส เต กตเมติ อิธ อตฺโถติ อาห ‘‘กตเม ปน เต’’ติฯ อิเม กตเมติปิ ปจฺเจกมตฺโถ ยุชฺชติฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ อิทญฺจ วตฺตพฺพาเปกฺขนวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา เต สิปฺปายตนิกา กตเมติ อตฺโถฯ ‘‘ปุถุสิปฺปายตนานี’’ติ หิ สาธารณโต สิปฺปานิ อุทฺทิสิตฺวา อุปริ ตํตํสิปฺปูปชีวิโนว นิทฺทิฏฺฐา ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย กถายฯ กสฺมาติ เจ? ปปญฺจํ ปริหริตุกามตฺตาฯ อญฺญถา หิ ยถาธิปฺเปตานิ ตาว สิปฺปายตนานิ ทสฺเสตฺวา ปุน ตํตํสิปฺปูปชีวิโนปิ ทสฺเสตพฺพา สิยุํ เตสเมเวตฺถ ปธานโต อธิปฺเปตตฺตาฯ เอวญฺจ สติ กถาปปญฺโจ ภเวยฺย, ตสฺมา ตํ ปปญฺจํ ปริหริตุํ สิปฺปูปชีวีหิ ตํตํสิปฺปายตนานิ สงฺคเหตฺวา เอวมาหาติ ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘หตฺถาโรหาติอาทีหิ เย ตํ ตํ สิปฺปํ นิสฺสาย ชีวนฺติ, เต ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํฯ กสฺมาติ อาห ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิฯ สิปฺปํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺตีติ สิปฺปูปชีวิโนฯ

หตฺถิมาโรหนฺตีติ หตฺถาโรหา, หตฺถารุฬฺหโยธาฯ หตฺถิํ อาโรหาปยนฺตีติ หตฺถาโรหา, หตฺถาจริย หตฺถิเวชฺช หตฺถิเมณฺฑาทโยฯ เยน หิ ปโยเคน ปุริโส หตฺถิโน อาโรหนโยคฺโค โหติ, ตํ หตฺถิสฺส ปโยคํ วิธายนฺตานํ สพฺเพสมฺเปเตสํ คหณํฯ เตนาห ‘‘สพฺเพปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ หตฺถาจริยา นาม เย หตฺถิโน, หตฺถาโรหกานญฺจ สิกฺขาปกาฯ หตฺถิเวชฺชา นาม หตฺถิภิสกฺกาฯ หตฺถิเมณฺฑา นาม หตฺถีนํ ปาทรกฺขกาฯ หตฺถิํ มณฺฑยนฺติ รกฺขนฺตีติ หตฺถิมณฺฑา, เตเยว หตฺถิเมณฺฑา, หตฺถิํ มิเนนฺติ สมฺมา วิทหเนน หิํสนฺตีติ วา หตฺถิเมณฺฑาฯ อาทิ-สทฺเทน หตฺถีนํ ยวปทายกาทโย สงฺคณฺหาติฯ อสฺสาโรหาติ เอตฺถาปิ สุทฺธเหตุกตฺตุวเสน ยถาวุตฺโตว อตฺโถฯ รเถ นิยุตฺตา รถิกาฯ รถรกฺขา นาม รถสฺส อาณิรกฺขกาฯ ธนุํ คณฺหนฺตีติ ธนุคฺคหา, อิสฺสาสา, ธนุํ คณฺหาเปนฺตีติ ธนุคฺคหา, ธนุสิปฺปสิกฺขาปกา ธนฺวาจริยาฯ

เจเลน เจลปฏากาย ยุทฺเธ อกนฺติ คจฺฉนฺตีติ เจลกา, ชยทฺธชคาหกาติ อาห ‘‘เย ยุทฺเธ’’ติอาทิฯ ชยธชนฺติ ชยนตฺถํ, ชยกาเล วา ปคฺคหิตธชํฯ ปุรโตติ เสนาย ปุพฺเพฯ ยถา ตถา ฐิเต เสนิเก พฺยูหวิจารณวเสน ตโต ตโต จลยนฺติ อุจฺจาเลนฺตีติ จลกาติ วุตฺตํ ‘‘อิธ รญฺโญ’’ติอาทิฯ

สกุณคฺฆิอาทโย วิย มํสปิณฺฑํ ปรเสนาสมูหสงฺขาตํ ปิณฺฑํ สาหสิกตาย เฉตฺวา เฉตฺวา ทยนฺติ อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา นิคฺคจฺฉนฺตีติ ปิณฺฑทายกาฯ เตนาห ‘‘เต กิรา’’ติอาทิฯ สาหสํ กโรนฺตีติ สาหสิกา, เตเยว มหาโยธาฯ ปิณฺฑมิวาติ ตาลผลปิณฺฑมิวาติ วทนฺติ, ‘‘มํสปิณฺฑมิวา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.163) อาจริเยน วุตฺตํฯ สพฺพตฺถ ‘‘อาจริเยนา’’ติ วุตฺเต อาจริยธมฺมปาลตฺเถโรว คเหตพฺโพฯ ทุติยวิกปฺเป ปิณฺเฑ ชนสมูหสงฺขาเต สมฺมทฺเท ทยนฺติ อุปฺปตนฺตา วิย คจฺฉนฺตีติ ปิณฺฑทายกา, ทย-สทฺโท คติยํ, อย-สทฺทสฺส วา ท-การาคเมน นิปฺผตฺติฯ

อุคฺคตุคฺคตาติ สงฺคามํ ปตฺวา ชวปรกฺกมาทิวเสน อติวิย อุคฺคตาฯ ตเทวาติ ปเรหิ วุตฺตํ ตเมว สีสํ วา อาวุธํ วาฯ ปกฺขนฺทนฺตีติ วีรสูรภาเวน อสชฺชมานา ปรเสนมนุปวิสนฺติฯ ถามชวพลปรกฺกมาทิสมฺปตฺติยา มหานาคสทิสตาฯ เตนาห ‘‘หตฺถิอาทีสุปี’’ติอาทิฯ เอกนฺตสูราติ เอกจรสูรา อนฺตสทฺทสฺส ตพฺภาววุตฺติโต, สูรภาเวน เอกากิโน หุตฺวา ยุชฺฌนกาติ อตฺโถฯ สชาลิกาติ สวมฺมิกาฯ สนฺนาโห กงฺกโฏ วมฺมํ กวโจ อุรจฺฉโท ชาลิกาติ หิ อตฺถโต เอกํฯ สจมฺมิกาติ ชาลิกา วิย สรีรปริตฺตาเณน จมฺเมน สจมฺมิกาฯ จมฺมกญฺจุกนฺติ จมฺมมยกญฺจุกํฯ ปวิสิตฺวาติ ตสฺส อนฺโต หุตฺวา, ปฏิมุญฺจิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ สรปริตฺตาณํ จมฺมนฺติ จมฺมปฏิสิพฺพิตํ เจลกํ, จมฺมมยํ วา ผลกํฯ พลวสิเนหาติ สามินิ อติสยเปมาฯ ฆรทาสโยธาติ อนฺโตชาตทาสปริยาปนฺนา โยธา, ‘‘ฆรทาสิกปุตฺตา’’ติปิ ปาโฐ, อนฺโตชาตทาสีนํ ปุตฺตาติ อตฺโถฯ

อาฬารํ วุจฺจติ มหานสํ, ตตฺถ นิยุตฺตา อาฬาริกาฯ ปูวิกาติ ปูวสมฺปาทกา, เย ปูวเมว นานปฺปการโต สมฺปาเทตฺวา วิกฺกิณนฺตา ชีวนฺติฯ เกสนขสณฺฐปนาทิวเสน มนุสฺสานํ อลงฺการวิธิํ กปฺเปนฺติ สํวิทหนฺตีติ กปฺปกาฯ จุณฺณวิเลปนาทีหิ มลหรณวณฺณสมฺปาทนวิธินา นฺหาเปนฺติ นหานํ กโรนฺตีติ นฺหาปิกาฯ นวนฺตาทิวิธินา ปวตฺโต คณนคนฺโถ อนฺตรา ฉิทฺทาภาเวน อจฺฉิทฺทโกติ วุจฺจติ, ตเทว ปเฐนฺตีติ อจฺฉิทฺทกปาฐกาฯ หตฺเถน อธิปฺปายวิญฺญาปนํ, คณนํ วา หตฺถมุทฺทาฯ องฺคุลิสงฺโกจนญฺหิ มุทฺทาติ วุจฺจติ, เตน จ วิญฺญาปนํ, คณนํ วา โหติฯ

หตฺถสทฺโท เจตฺถ ตเทกเทเสสุ องฺคุลีสุ ทฏฺฐพฺโพ ‘‘น ภุญฺชมาโน สพฺพํ หตฺถํ มุเข ปกฺขิปิสฺสามี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 618) วิย, ตมุปนิสฺสาย ชีวนฺตีติ มุทฺทิกาฯ เตนาห ‘‘หตฺถมุทฺทายา’’ติอาทิฯ

อยกาโร กมฺมารการโกฯ ทนฺตกาโร ภมกาโรฯ จิตฺตกาโร เลปจิตฺตกาโรฯ อาทิ-สทฺเทน โกฏฺฏกเลขกวิลีวการอิฏฺฐกการทารุการาทีนํ สงฺคโหฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเวฯ กรณนิปฺผาทนวเสน ทสฺเสตฺวาฯ สนฺทิฏฺฐิกเมวาติ อสมฺปรายิกตาย สามํ ทฏฺฐพฺพํ, สยมนุภวิตพฺพํ อตฺตปจฺจกฺขนฺติ อตฺโถฯ อุปชีวนฺตีติ อุปนิสฺสาย ชีวนฺติฯ สุขิตนฺติ สุขปฺปตฺตํฯ ถามพลูเปตภาโวว ปีณนนฺติ อาห ‘‘ปีณิตํ ถามพลูเปต’’นฺติฯ อุปรีติ เทวโลเกฯ ตถา อุทฺธนฺติปิฯ โส หิ มนุสฺสโลกโต อุปริโมฯ อคฺคํ วิยาติ อคฺคํ, ผลํฯ ‘‘กมฺมสฺส กตตฺตา ผลสฺส นิพฺพตฺตนโต ตํ กมฺมสฺส อคฺคิสิขา วิย โหตี’’ติ อาจริเยน วุตฺตํฯ อปิจ สคฺคนฺติ อุตฺตมํ, ผลํฯ สคฺคนฺติ สุฏฺฐุ อคฺคํ, รูปสทฺทาทิทสวิธํ อตฺตโน ผลํ นิปฺผาเทตุํ อรหตีติ อตฺโถฯ สุอคฺคิกาว นิรุตฺตินเยน โสวคฺคิกา, ทกฺขิณาสทฺทาเปกฺขาย จ สพฺพตฺถ อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโสฯ สุโขติ สุขูปาโย อิฏฺโฐ กนฺโตฯ อคฺเคติ อุฬาเรฯ อตฺตนา ปริภุญฺชิตพฺพํ พาหิรํ รูปํ, อตฺตโน วณฺณโปกฺขรตา วณฺโณติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ ทกฺขนฺติ วฑฺฒนฺติ เอตายาติ ทกฺขิณา, ปริจฺจาคมยํ ปุญฺญนฺติ อาห ‘‘ทกฺขิณํ ทาน’’นฺติฯ

มคฺโค สามญฺญํ สมิตปาปสงฺขาตสฺส สมณสฺส ภาโวติ กตฺวา, ตสฺส วิปากตฺตา อริยผลํ สามญฺญผลํฯ ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา มหาวคฺคสํยุตฺตปาฬิวเสน ตทตฺถํ สาเธติฯ ตํ เอส ราชา น ชานาติ อริยธมฺมสฺส อโกวิทตายฯ ยสฺมา ปเนส ‘‘ทาสกสฺสกาทิภูตานํ ปพฺพชิตานํ โลกโต อภิวาทนาทิลาโภ สนฺทิฏฺฐิกํ สามญฺญผลํ นามา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อีทิสมตฺถํ ชานนฺโต’’ติ วีมํสนฺโต ปูรณาทิเก ปุจฺฉิตฺวา เตสํ กถาย อนธิคตวิตฺโต ภควนฺตมฺปิ เอตมตฺถํ ปุจฺฉิฯ ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทาสกสฺสโกปมํ สนฺธาย ปุจฺฉตี’’ติฯ

ราชามจฺจาติ ราชกุลสมุทาคตา อมจฺจา, อนุยุตฺตกราชาโน เจว อมจฺจา จาติปิ อตฺโถฯ กณฺหปกฺขนฺติ ยถาปุจฺฉิเต อตฺเถ ลพฺภมานทิฏฺฐิคตูปสํหิตํ สํกิเลสปกฺขํฯ สุกฺกปกฺขนฺติ ตพฺพิธุรํ อุปริ สุตฺตาคตํ โวทานปกฺขํฯ สมณโกลาหลนฺติ สมณโกตูหลํ ตํ ตํ สมณวาทานํ อญฺญมญฺญวิโรธํฯ สมณภณฺฑนนฺติ เตเนว วิโรเธน ‘‘เอวํวาทีนํ เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ อยํ โทโส, เอวํวาทีนํ เตสํ อยํ โทโส’’ติ เอวํ ตํ ตํ วาทสฺส ปริภาสนํฯ อิสฺสรานุวตฺตโก หิ โลโกติ ธมฺมตาทสฺสเนน ตทตฺถสมตฺถนํฯ อตฺตโน เทสนาโกสลฺเลน รญฺโญ ภารํ กโรนฺโต, น ตทญฺเญน ปรวมฺภนาทิการเณนฯ

[164] นุ-สทฺโท วิย โน-สทฺโทปิ ปุจฺฉายํ นิปาโตติ อาห ‘‘อภิชานาสิ นู’’ติฯ อยญฺจาติ เอตฺถ -สทฺโท น เกวลํ อภิชานาสิปเทเนว, อถ โข ‘‘ปุจฺฉิตา’’ติ ปเทน จาติ สมุจฺจยตฺโถฯ กถํ โยเชตพฺโพติ อนุโยคมปเนติ ‘‘อิทญฺหี’’ติอาทินาฯ ปุจฺฉิตา นูติ ปุพฺเพ ปุจฺฉํ กตฺตา นุฯ นํ ปุฏฺฐภาวนฺติ ตาทิสํ ปุจฺฉิตภาวํ อภิชานาสิ นุฯ น เต สมฺมุฏฺฐนฺติ ตว น ปมุฏฺฐํ วตาติ อตฺโถฯ อผาสุกภาโวติ ตถา ภาสเนน อสุขภาโวฯ ปณฺฑิตปติรูปกานนฺติ (สามํ วิย อตฺตโน สกฺการานํ ปณฺฑิตภาสานํ) อามํ วิย ปกฺกานํ ปณฺฑิตา ภาสานํฯ (ที. นิ. ฏี. 1.163) ปาฬิปทอตฺถพฺยญฺชเนสูติ ปาฬิสงฺขาเต ปเท, ตทตฺเถ ตปฺปริยาปนฺนกฺขเร จ, วากฺยปริยาโย วา พฺยญฺชนสทฺโท ‘‘อกฺขรํ ปทํ พฺยญฺชน’’นฺติอาทีสุ (เนตฺติ. 28) วิยฯ ภควโต รูปํ สภาโว วิย รูปมสฺสาติ ภควนฺตรูโป, ภควา วิย เอกนฺตปณฺฑิโตติ อตฺโถฯ

ปูรณกสฺสปวาทวณฺณนา

[165] เอกมิทาหนฺติ เอตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํ, เอกํ สมยมิจฺเจว อตฺโถฯ สมฺโมเทติ สมฺโมทนํ กโรตีติ สมฺโมทนียํฯ อนียสทฺโท หิ พหุลา กตฺวตฺถาภิธายโก ยถา ‘‘นิยฺยานิกา’’ติ, (ธ. ส. สุตฺตนฺตทุกมาติกา 97) สมฺโมทนํ วา ชเนตีติ สมฺโมทนิยํ ตทฺธิตวเสนฯ สริตพฺพนฺติ สารณียํ, สรณสฺส อนุจฺฉวิกนฺติ วา สารณิยํ, เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺโมทชนกํ สริตพฺพยุตฺตก’’นฺติ วุตฺตํ, สริตพฺพยุตฺตกนฺติ จ สรณานุจฺฉวิกนฺติ อตฺโถฯ