หนฺท เตน สทฺธิํ มนฺเตมีติ เอวํ อฏฺฐาเน วายมนฺโตปิ อยํ พาโล ‘‘มยิ กิญฺจิ อกเถนฺเต มยา สทฺธิํ อุตฺตริ กเถตุมฺปิ น วิสหตี’’ติ มานเมว ปคฺคณฺหิสฺสติ, กเถนฺเต ปน กถาปสงฺเคนสฺส ชาติโคตฺเต วิภาวิเต มานนิคฺคโห ภวิสฺสติ, ‘‘หนฺท เตน สทฺธิํ มนฺเตมี’’ติ ภควา อมฺพฏฺฐํ มาณวํ เอตทโวจาติ อตฺโถฯ อาจารสมาจารสิกฺขาปเนน อาจริยา, เตสํ ปน อาจริยานํ ปกฏฺฐา อาจริยาติ ปาจริยา ยถา ‘‘ปปิตามโห’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาจริเยหิ จ เตสํ อาจริเยหิ จา’’ติ วุตฺตํฯ

ปฐมอิพฺภวาทวณฺณนา

[263] กิญฺจาปิ ‘‘สยาโน วา’’ติอาทิวจนํ น วตฺตพฺพํ, มานวเสน ปน ยุคคฺคาหํ กโรนฺโต วทตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กามํ ตีสู’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตีสุ อิริยาปเถสูติ ฐานคมนนิสชฺชาสุฯ เตสฺเวว หิ อาจริเยน สทฺธิํ สลฺลปิตุมรหติ, น ตุ สยเน ครุกรณียานํ สยานานมฺปิ สมฺมุขา ครุกาเรหิ สยนสฺส อกตฺตพฺพภาวโตฯ กถาสลฺลาปนฺติ กถาวเสน ยุคคฺคาหกรณตฺถํ สลฺลปนํฯ สยาเนน หิ อาจริเยน สทฺธิํ สยานสฺส กถา นาม อาจาโร น โหติ, ตถาเปตํ อิตเรหิ สทิสํ กตฺวา กถนํ อิธ กถาสลฺลาโปฯ

ยํ ปเนตํ ‘‘สยาโน วา หิ โภ โคตม พฺราหฺมโณ สยาเนน พฺราหฺมเณน สทฺธิํ สลฺลปิตุมรหตี’’ติ วุตฺตสฺส สลฺลาปสฺส อนาจารภาววิภาวนํ สตฺถารา อมฺพฏฺเฐน สทฺธิํ กเถนฺเตน กตํ, ตํ ปาฬิวเสน สงฺคีติมนารุฬฺหมฺปิ อครหิตาย อาจริยปรมฺปราย ยาวชฺชตนา สมาภตนฺติ ‘‘เย จ โข เต โภ โคตมา’’ติอาทิกาย อุปริปาฬิยา สมฺพนฺธภาเวน ทสฺเสนฺโต ‘‘ตโต กิรา’’ติอาทิมาหฯ โครูปนฺติ โค นูน รูปกวเสน วุตฺตตฺตา, รูปสทฺทสฺส จ ตพฺภาววุตฺติโตฯ ยทิ อหีเฬนฺโต ภเวยฺย, ‘‘มุณฺฑา สมณา’’ติ วเทยฺย, หีเฬนฺโต ปน ครหตฺเถน ก-สทฺเทน ปทํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘มุณฺฑกา สมณกา’’ติ วทตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘มุณฺเฑ มุณฺฑา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิพฺภาติ คหปติกาติ อตฺถมตฺตวจนํ, สทฺทโต ปน อิภสฺส ปโยโค อิโภ อุตฺตรปทโลเปน, ตํ อิภํ อรหนฺตีติ อิพฺภา ทฺวิตฺตํ กตฺวาฯ

กิํ วุตฺตํ โหติ – ยถา โสภนํ คมนโต อิภสงฺขาโต หตฺถิวาหนภูโต ปรสฺส วเสน ปวตฺตติ, น อตฺตโน, เอวเมเตปิ พฺราหฺมณานํ สุสฺสูสกา สุทฺทา ปรสฺส วเสน ปวตฺตนฺติ, น อตฺตโน, ตสฺมา อิภสทิสปโยคตาย อิพฺภาติฯ เต ปน กุฏุมฺพิกตาย ฆรวาสิโน ฆรสามิกา โหนฺตีติ อตฺถมตฺตํ ทสฺเสติ ‘‘คหปติกา’’ติ อิมินาฯ

กณฺหาติ กณฺหชาติกาฯ ทฺวิชา เอว หิ สุทฺธชาติกา, น อิตเรติ ตสฺสาธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘กาฬกา’’ติฯ ปิตามหภาเวน ญาติพนฺธวตฺตา พนฺธุฯ เตนาห ‘‘ปิตามโหติ โวหรนฺตี’’ติฯ อปจฺจาติ ปุตฺตาฯ มุขโต นิกฺขนฺตาติ พฺราหฺมณานํ ปุพฺพปุริสา พฺรหฺมุโน มุขโต นิกฺขนฺตา, อยํ เตสํ ปฐมุปฺปตฺตีติ อธิปฺปาโยฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – ‘‘อิพฺภา กณฺหา’’ติ วตฺวา ‘‘พนฺธุปาทาปจฺจา’’ติ วทนฺโต กุลวเสน สมณา เวสฺสกุลปริยาปนฺนา, ปฐมุปฺปตฺติวเสน ปน พฺรหฺมุโน ปิฏฺฐิปาทโต นิกฺขนฺตา, น ปกติเวสฺสา วิย นาภิโตติ ทสฺเสตีติ, อิทํ ปนสฺส ‘‘มุขโต นิกฺขนฺตา’’ติอาทิวจนโตปิ อติวิย อสมเวกฺขิตปุพฺพวจนํ จตุวณฺณปริยาปนฺนสฺเสว สมณภาวสมฺภวโตฯ อนิยเมตฺวาติ อวิเสเสตฺวา, อนุทฺเทสิกภาเวนาติ อตฺโถฯ

มานเมว นิสฺสาย กเถสีติ มานเมวาปสฺสยํ กตฺวา อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺโต, ปเร จ วมฺเภนฺโต ‘‘มุณฺฑกา สมณกา’’ติอาทิวจนํ กเถสิฯ ชานาเปสฺสามีติ อตฺตโน โคตฺตปมาณํ ยาถาวโต วิภาวเนน วิญฺญาเปสฺสามิฯ อตฺโถติ หิตํ, อิจฺฉิตวตฺถุ วา, ตํ ปน กตฺตพฺพกิจฺจเมวาติ วุตฺตํ ‘‘อาคนฺตฺวา กตฺตพฺพกิจฺจสงฺขาโต อตฺโถ’’ติ, โส เอตสฺส อตฺถีติ อตฺถิกํ ยถา ‘‘ทณฺฑิโก’’ติฯ ทุติยสฺสปิ ปุคฺคลวาจกสฺส ตทสฺสตฺถิปจฺจยสฺส วิชฺชมานตฺตา ปฐเมน ตทารมฺมณิกจิตฺตเมว วิญฺญายตีติ อาห ‘‘ตสฺส มาณวสฺส จิตฺต’’นฺติฯ อตฺถิกมสฺส อตฺถีติ อตฺถิกวา ยถา ‘‘คุณวา’’ติฯ

‘‘ยาเยว โข ปนตฺถายา’’ติ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เยเนว โข ปนตฺเถนา’’ติ อิมินาฯ เตเนวาห ‘‘ตเมว อตฺถนฺติ อิทํ ปุริสลิงฺควเสเนว วุตฺต’’นฺติฯ ตตฺถ หิ สาภาวิกลิงฺคตาทสฺสเนน อิธ อสาภาวิกลิงฺคตาสิทฺธีติฯ อยํ ปเนตฺถ อฏฺฐกถาโต อปโร นโย – ยาย อตฺถายาติ ปุลฺลิงฺควเสเนว ตทตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ยสฺส กตฺตพฺพกิจฺจสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส อตฺถายาติ อตฺโถติฯ

อสฺสาติ อมฺพฏฺฐสฺส ทสฺเสตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ อญฺเญสํ สนฺติกํ อาคตานนฺติ ครุฏฺฐานิยานํ สนฺติกมุปคตานํ สาธุรูปานํฯ วตฺตนฺติ เตสํ สมาจิณฺณํฯ ปกรณโตเยว ‘‘อาจริยกุเล’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติ, ‘‘อวุสิตวา’’ติ จ อสิกฺขิตภาโวเยว โวหารวเสน วุตฺโต ยถา ตํ จีวรทานํ ติจีวเรน อจฺฉาเทสีติฯ เตนาห ‘‘อาจริยกุเล อวุสิตวา อสิกฺขิโต’’ติฯ อสิกฺขิตตฺตา เอว อปฺปสฺสุโต, ‘‘วุสิตมานี’’ติ จ ปทาเปกฺขาย อปริโยสิตวจนตฺตา สมาโนติ ปาฐเสโสติ ทสฺเสติ ‘‘อปฺปสฺสุโตว สมาโน’’ติ อิมินาฯ พาหุสจฺจญฺหิ นาม ยาวเทว อุปสมตฺถํ อิจฺฉิตพฺพํ, ตทภาวโต ปนายํ อมฺพฏฺโฐ อวุสิตวา อสิกฺขิโต อปฺปสฺสุโตติ วิญฺญายตีติ เอวมฺปิ อตฺถาปตฺติโต การณํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘กิมญฺญตฺร อวุสิตตฺตา’’ติฯ อิมมฺปิ สมฺพนฺธํ ทีเปติ ‘‘เอตสฺส หี’’ติอาทินาฯ ยถารุตโต ปน ผรุสวจนสมุทาจาเรน อนุปสมการณทสฺสนเมตํฯ ตตฺรายํ โยชนา – ‘‘กิมญฺญตฺร อวุสิตตฺตา’’ติ อิทํ การณํ เอตสฺส อมฺพฏฺฐสฺส ผรุสวจนสมุทาจาเร การณนฺติฯ ‘‘ผรุสวจนสมุทาจาเรนา’’ติปิ ปาโฐ, ตถา สมุทาจารวเสน วุตฺตํ การณนฺติ อตฺโถฯ เอวมฺปิ โยเชนฺติ – อวุสิตตฺตา อวุสิตภาวํ อญฺญตฺร ฐเปตฺวา เอตสฺส เอวํ ผรุสวจนสมุทาจาเร การณํ กิมญฺญํ อตฺถีติฯ ปุริมโยชนาเวตฺถ ยุตฺตตรา ยถาปาฐํ โยเชตพฺพโตฯ ‘‘อญฺญตฺรา’’ติ นิปาตโยคโต อวุสิตตฺตาติ อุปโยคตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํฯ ตเทว การณํ สมตฺเถติ ‘‘อาจริยกุเล’’ติอาทินาฯ

[264] โกธสงฺขาตสฺส ปรสฺส วสานุคตจิตฺตตาย อสกมโนฯ มานนิมฺมทนตฺถนฺติ มานสฺส นิมฺมทนตฺถํ อภิมทฺทนตฺถํ, อมทนตฺถํ วา, มานมทวิรหตฺถนฺติ อตฺโถฯ โทสํ อุคฺคิเลตฺวาติ สิเนหปาเนน กิลินฺนํ วาตปิตฺตเสมฺหโทสํ อุพฺพมนํ กตฺวาฯ โคตฺเตน โคตฺตนฺติ อมฺพฏฺเฐเนว ภควตา ปุฏฺเฐน วุตฺเตน สาวชฺเชน ปุราตนโคตฺเตน อธุนา อนวชฺชสญฺญิตํ โคตฺตํฯ กุลาปเทเสน กุลาปเทสนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อุฏฺฐาเปตฺวาติ สาวชฺชโต อุฏฺฐหนํ กตฺวา, อุทฺธริตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ โคตฺตญฺเจตฺถ อาทิปุริสวเสน, กุลาปเทโส ปน ตทนฺวเย อุปฺปนฺนาภิญฺญาตปุริสวเสน คเหตพฺโพ ยถา ‘‘อาทิจฺโจ มาฆโว’’ติฯ

สากิยานญฺหิ อาทิจฺจโคตฺตํ อทิติยา นาม เทวธีตาย ปุตฺตภูตํ อาทิปุริสํ ปติ โหติ, ตํ ‘‘โคตมโคตฺต’’นฺติปิ วทนฺติฯ ยถาห ปพฺพชฺชาสุตฺเต –

‘‘อาทิจฺจา นาม โคตฺเตน, สากิยา นาม ชาติยา;

ตมฺหา กุลา ปพฺพชิโตมฺหิ, น กาเม อภิปตฺถย’’นฺติฯ (สุ. นิ. 425);

มาฆวกุลํ ปน ตทนฺวเย อภิญฺญาตํ มจลคามิกปุริสํ ปติ โหตีติฯ โคตฺตมูลสฺส คารยฺหตาย อมานวตฺถุภาวปเวทนโต ‘‘มานทฺธชํ มูเล เฉตฺวา นิปาเตสฺสามี’’ติ วุตฺตํฯ ฆฏฺเฏนฺโตติ ชาติโคตฺตวเสน โอมสนฺโตฯ หีเฬนฺโตติ หีฬนํ ครหํ กโรนฺโตฯ ‘‘จณฺฑา โภ โคตม สกฺยชาตี’’ติอาทินา สากิเยสุ จณฺฑภาวาทิโทสํ ปาปิเตสุ สมโณปิ โคตโม ปาปิโต ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ

ยสฺมิํ มานุสฺสยโกธุสฺสยา อญฺญมญฺญูปตฺถทฺธา, โส ‘‘จณฺโฑ’’ติ วุจฺจตีติ ทสฺเสติ ‘‘มานนิสฺสิตโกธยุตฺตา’’ติ อิมินา, ปกตูปนิสฺสยารมฺมณวเสน เจตฺถ นิสฺสิตภาโว, น สหชาตาทิวเสนฯ ขราติ จิตฺเตน, วาจาย จ กกฺขฬาฯ ลหุกาติ ตรุณา อวุทฺธกมฺมาฯ เตนาห ‘‘อปฺปเกเนวา’’ติอาทิฯ อลาพุกฏาหนฺติ ลาพุผลสฺส อเภชฺชกปาลํฯ อฏฺฐกถามุตฺตกนยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภสฺสาติ สาหสิกาติ เกจิ วทนฺติ, สารมฺภกาติ อปเร’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.264) อาจริเยน วุตฺตํฯ สมานาติ โหนฺตา ภวมานาติ อสสทฺทวเสนตฺโถติ อาห ‘‘สนฺตาติ ปุริมปทสฺเสว เววจน’’นฺติฯ น สกฺกโรนฺตีติ สกฺการํ น กโรนฺตีติ อตฺถเมว วิญฺญาเปติ ‘‘น พฺราหฺมณาน’’นฺติอาทินาฯ อปจิติกมฺมนฺติ ปณิปาตกมฺมํฯ ‘‘ยทิเม สกฺยา’’ติ ปจฺฉิมวากฺเย ย-สทฺทสฺส กิริยาปรามสนสฺส อนิยมสฺส ‘‘ตยิทํ โภ โคตมา’’ติ ปุริมวากฺเย ต-สทฺเทน นิยมนํ เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ยํ อิเม สกฺยา’’ติอาทิฯ นานุโลมนฺติ อตฺตโน ชาติยา น อนุจฺฉวิกํฯ

ทุติยอิพฺภวาทวณฺณนา

[265] สนฺธาคารปทนิพฺพจนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ตทา อภิสิตฺตสกฺยราชูนมฺปิ พหุตํ สนฺธายาห ‘‘อภิสิตฺตสกฺยราชาโน’’ติฯ กามญฺหิ สกฺยราชกุเล โย สพฺเพสํ วุทฺธตโร, สมตฺโถ จ, โส เอว อภิเสกํ ลภติ ฯ เอกจฺโจ ปน อภิสิตฺโต สมาโน ‘‘อิทํ รชฺชํ นาม พหุกิจฺจํ พหุพฺยาปาร’’นฺติ ตโต นิพฺพิชฺช รชฺชํ วยสา อนนฺตรสฺส นิยฺยาเตติ, กทาจิ โสปิ อญฺญสฺสาติ เอวํ ปรมฺปรานิยฺยาตนวเสน ตทา พหู อภิสิตฺตปุพฺพา สกฺยราชาโน โหนฺตีติ อิทํ อาจริยสฺสาภิมตํ (ที. นิ. ฏี. 1.265)ฯ อปิจ ยถารหํ ฐานนฺตเรสุ อภิสิตฺตสกฺยราชูนมฺปิ พหุตํ สนฺธาย เอวมาหาติปิ ยุชฺชติฯ เต หิ ‘‘ราชาโน’’ติ วุจฺจนฺติฯ ยถาห –

‘‘ราชาโน นาม ปถพฺยาราชา, ปเทสราชา, มณฺฑลิกา, อนฺตรโภคิกา, อกฺขทสฺสา, มหามตฺตา, เย วา ปน เฉชฺชเภชฺชํ กโรนฺตา อนุสาสนฺติ, เอเต ราชาโน นามา’’ติ (ปารา. 92)ฯ

สํหาริเมหิ วาฬรูเปหิ กโต ปลฺลงฺโก, ภทฺทปีฐํ เวตฺตาสนํฯ มิหิตมตฺตํ หสิตมตฺตํฯ อนุหสนฺตีติ มมุทฺเทสิกํ มหาหสิตํ กโรนฺติ, อิทญฺหิ ‘‘อนุชคฺฆนฺตา’’ติ เอตสฺส สํวณฺณนาปทํฯ ชคฺฆสทฺโท จ มหาหสเน ปวตฺตติ ‘‘น อุชฺชคฺฆิกาย อนฺตรฆเร คมิสฺสามี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 586) วิยฯ

กณฺหายนโต ปฏฺฐาย ปรมฺปราคตํ กุลวํสํ อนุสฺสววเสน ชานนฺติฯ กุลาภิมานิโน หิ เยภุยฺเยน ปเรสํ อุจฺจาวจํ กุลํ ตถา ตถา อุทาหรนฺติ, อตฺตโน จ กุลวํสํ ชานนฺติ, เอวํ อมฺพฏฺโฐปิ, ตถา เหส ปรโต ภควตา ปุจฺฉิโต วชิรปาณิ ภเยน อตฺตโน กุลวํสํ ยาถาวโต กเถสีติฯ โอลมฺเพตฺวาติ หตฺถิโสณฺฑสณฺฐานาทินา สาฏกํ อวลมฺเพตฺวาฯ ตโตติ ตถาชานนโต, คมนโต จฯ มมญฺเญว มญฺเญติ มมเมว อนุชคฺฆนฺตา มญฺเญฯ

ตติยอิพฺภวาทวณฺณนา

[266] เขตฺตเลฑฺฑูนนฺติ เขตฺเต กสนวเสน อุฏฺฐาปิตมตฺติกาขณฺฑานํฯ เลฑฺฑุกานมนฺตเร นิวาสิตตฺตา ‘‘เลฑฺฑุกิกา’’ อิจฺเจว (ที. นิ. ฏี. 1.266) สญฺญาตา ขุทฺทกสกุณิกาฯ มชฺฌิมปณฺณาสเก เลฑฺฑุกิโกปมสุตฺตวณฺณนายํ ‘‘จาตกสกุณิกา’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 3.150) วุตฺตา, นิฆณฺฏุสตฺเถสุ ปน ตํ ‘‘ลาปสกุณิกา’’ติ วทนฺติฯ โกธวเสน ลคฺคิตุนฺติ อุปนยฺหิตุํ, อาฆาตํ พนฺธิตุนฺติ อตฺโถฯ