‘‘ทสฺสน’’นฺติ วุตฺเตปิ ตทุตฺตริ กตฺตพฺพตาสมฺภวโต อยํ สมฺภาวนตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตี’’ติฯ อิตรถา หิ ‘‘ทสฺสนญฺเญว สาธุ, น ตทุตฺตริ กรณ’’นฺติ อนธิปฺเปตตฺโถ อาปชฺชติ, สมฺภาวนตฺโถ เจตฺถ ปิ-สทฺโท, อปิ-สทฺโท วา ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ ‘‘พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตี’’ติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ‘‘อพฺภุคฺคโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺธมุปคโต, ตสฺมา อยํ ‘‘สาธุ โหตี’’ติ อิธ อิติ-สทฺโท ‘‘พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาตี อมฺพฏฺฐํ มาณวํ อามนฺเตสี’’ติ อิมินา สมฺพชฺฌิตพฺโพ, ‘‘อชฺฌาสยํ กตฺวา’’ติ จ ปาฐเสโส ตทตฺถสฺส วิญฺญายมานตฺตาฯ ยสฺส หิ อตฺโถ วิญฺญายติ, สทฺโท น ปยุชฺชติ, โส ‘‘ปาฐเสโส’’ติ วุจฺจติ, อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตีติ เอวํ อชฺฌาสยํ กตฺวา’’ติฯ มูลปณฺณาสเก จูฬสีหนาทสุตฺตฏฺฐกถาย (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.144) อาคตํ โกสิยสกุณวตฺถุ เจตฺถ กเถตพฺพํฯ

อมฺพฏฺฐมาณวกถาวณฺณนา

[256] ‘‘อชฺฌายโก’’ติ อิทํ ปฐมปกติยา ครหาวจนเมว, ทุติยปกติยา ปสํสาวจนํ กตฺวา โวหรนฺติ ยถา ตํ ‘‘ปุริโส นโร’’ติ ทสฺเสตุํ อคฺคญฺญสุตฺตปท (ที. นิ. 3.132) มุทาหฏํฯ ตตฺถ อิเมติ ฌายกนาเมน สมญฺญิตา ชนาฯ น ฌายนฺตีติ ปณฺณกุฏีสุ ฌานํ น อปฺเปนฺติ น นิปฺผาเทนฺติ, คามนิคมสามนฺตํ โอสริตฺวา เวทคนฺเถ กโรนฺตาว อจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ ตํ ปเนเตสํ พฺราหฺมณฌายกสงฺขาตํ ปฐมทุติยนามํ อุปาทาย ตติยเมว ชาตนฺติ อาห ‘‘อชฺฌายกาตฺเวว ตติยํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺต’’นฺติ, อกฺขรนฺติ จ นิรุตฺติ สมญฺญาฯ สา หิ ตสฺมิํเยว นิรุฬฺหภาเวน อญฺญตฺถ อสญฺจรณโต ‘‘อกฺขร’’นฺติ วุจฺจติฯ มนฺเต ปริวตฺเตตีติ เวเท สชฺฌายติ, ปริยาปุณาตีติ อตฺโถฯ อิธ หิ อธิอาปุพฺพอิ-สทฺทวเสน ปทสนฺธิ, อิตรตฺถ ปน เฌ-สทฺทวเสนฯ มนฺเต ธาเรตีติ ยถาอธีเต มนฺเต อสมฺมูฬฺเห กตฺวา หทเย ฐเปติฯ

อาถพฺพณเวโท ปรูปฆาตกรตฺตา สาธูนมปริโภโคติ กตฺวา ‘‘อิรุเวทยชุเวทสามเวทาน’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อิจฺจนฺเต โถมียนฺเต เทวา เอตายาติ อิรุ อิจ-ธาตุวเสน จ-การสฺส ร-การํ กตฺวา, อิตฺถิลิงฺโคยํ ฯ ยชฺชนฺเต ปุชฺชนฺเต เทวา อเนนาติ ยชุ ปุนฺนปุํสกลิงฺควเสนฯ โสยนฺติ อนฺตํ กโรนฺติ, สายนฺติ วา ตนุํ กโรนฺติ ปาปมเนนาติ สามํ โส-ธาตุปกฺเข โอ-การสฺส อา-การํ กตฺวาฯ วิทนฺติ ธมฺมํ, กมฺมํ วา เอเตหีติ เวทา, เต เอว มนฺตา ‘‘สุคติโยปิ มุนนฺติ, สุยฺยนฺติ จ เอเตหี’’ติ กตฺวาฯ ปหรณํ สงฺฆฏฺฏนํ ปหตํ, โอฏฺฐานํ ปหตํ ตถา, ตสฺส กรณวเสน, โอฏฺฐานิ จาเลตฺวา ปคุณภาวกรณวเสน ปารํ คโต, น อตฺถวิภาวนวเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ ปารคูติ จ นิจฺจสาเปกฺขตาย กิตนฺตสมาโสฯ

‘‘สห นิฆณฺฏุนา’’ติอาทินา ยถาวากฺยํ วิภตฺยนฺตวเสน นิพฺพจนทสฺสนํฯ นิฆณฺฏุรุกฺขาทีนนฺติ นิฆณฺฏุ นาม รุกฺขวิเสโส, ตทาทิกานมตฺถานนฺติ อตฺโถ, เอเตน นิฆณฺฏุรุกฺขปริยายํ อาทิํ กตฺวา ตปฺปมุเขน เสสปริยายานํ ตตฺถ ทสฺสิตตฺตา โส คนฺโถ นิฆณฺฏุ นาม ยถา ตํ ‘‘ปาราชิกกณฺโฑ, กุสลตฺติโก’’ติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต อิมินา ยถารุตเมว ตทตฺถสฺส อธิคตตฺตาฯ อาจริยา ปน เอวํ วทนฺติ ‘‘วจนียวาจกภาเวน อตฺถํ, สทฺทญฺจ นิขฑติ ภินฺทติ วิภชฺช ทสฺเสตีติ นิขณฺฑุ, โส เอว ข-การสฺส ฆ-การํ กตฺวา ‘นิฆณฺฑู’ติ วุตฺโต’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.256), ตเทตํ อฏฺฐกถานยโต อญฺญนยทสฺสนนฺติ คเหตพฺพํฯ อิตรถา หิ โส อฏฺฐกถาย วิโรโธ สิยา, วิจาเรตพฺพเมตํฯ อกฺขรจินฺตกา ปน เอวมิจฺฉนฺติ ‘‘ตตฺถ ตตฺถาคตานิ นามานิ นิสฺเสสโต ฆเฏนฺติ ราสิํ กโรนฺติ เอตฺถาติ นิฆณฺฏุ นิคฺคหิตาคเมนา’’ติฯ เววจนปฺปกาสกนฺติ ปริยายสทฺททีปกํ, เอเกกสฺส อตฺถสฺส อเนกปริยายวจนวิภาวกนฺติ อตฺโถฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ อเนเกสมฺปิ อตฺถานํ เอกสทฺทวจนียตาวิภาวนวเสนปิ ตสฺส คนฺถสฺส ปวตฺตตฺตาฯ โก ปเนโสติ? เอตรหิ นามลิงฺคานุสาสนรตนมาลาภิธานปฺปทีปิกาทิฯ วจีเภทาทิลกฺขณา กิริยา กปฺปียติ เอเตนาติ กิริยากปฺโป, ตเถว วิวิธํ กปฺปียติ เอเตนาติ วิกปฺโป, กิริยากปฺโป จ โส วิกปฺโป จาติ กิริยากปฺปวิกปฺโปฯ

โส หิ วณฺณปทสมฺพนฺธปทตฺถาทิวิภาคโต พหุวิกปฺโปติ กตฺวา ‘‘กิริยากปฺปวิกปฺโป’’ติ วุจฺจติ, โส จ คนฺถวิเสโสเยวาติ วุตฺตํ ‘‘กวีนํ อุปการาวหํ สตฺถ’’นฺติ, จตุนฺนมฺปิ กวีนํ กวิภาวสมฺปทาโภคสมฺปทาทิปโยชนวเสน อุปการาวโห คนฺโถติ อตฺโถ ฯ โก ปเนโสติ? กพฺยพนฺธนวิธิวิธายโก กพฺยาลงฺการคีตาสุโพธาลงฺการาทิฯ อิทํ ปน มูลกิริยากปฺปคนฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โส หิ มหาวิสโย สตสหสฺสคาถาปริมาโณ, ยํ ‘‘นยจริยาทิปกรณ’’นฺติปิ วทนฺติฯ วจนตฺถโต ปน กิฏยติ คเมติ ญาเปติ กิริยาทิวิภาคนฺติ เกฏุภํ กิฏ-ธาตุโต อภปจฺจยวเสน, อ-การสฺส จ อุกาโรฯ อถ วา กิริยาทิวิภาคํ อนวเสสปริยาทานโต กิเฏนฺโต คมนฺโต โอเภติ ปูเรตีติ เกฏุภํ กิฏ-สทฺทูปปทอุภธาตุวเสนฯ อปิจ กิฏนฺติ คจฺฉนฺติ กวโย พนฺเธสุ โกสลฺลเมเตนาติ เกฏุภํ, ปุริมนเยเนเวตฺถ ปทสิทฺธิฯ ฐานกรณาทิวิภาคโต, นิพฺพจนวิภาคโต จ อกฺขรา ปเภทียนฺติ เอเตนาติ อกฺขรปฺปเภโท, ตํ ปน ฉสุ เวทงฺเคสุ ปริยาปนฺนํ ปกรณทฺวยเมวาติ วุตฺตํ ‘‘สิกฺขา จ นิรุตฺติ จา’’ติฯ ตตฺถ สิกฺขนฺติ อกฺขรสมยเมตายาติ สิกฺขา, อการาทิวณฺณานํ ฐานกรณปยตนปฏิปาทกสตฺถํฯ นิจฺฉเยน, นิสฺเสสโต วา อุตฺติ นิรุตฺติ, วณฺณาคมวณฺณวิปริยายาทิลกฺขณํฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโย,

ทฺเว จาปเร วณฺณวิการนาสา;

ธาตุสฺส อตฺถาติสเยน โยโค,

ตทุจฺจเต ปญฺจวิธา นิรุตฺตี’’ติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 1.เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา; วิสุทฺธิ. 1.144; มหานิ. อฏฺฐ. 1.50);

อิธ ปน ตพฺพเสน อเนกธา นิพฺพจนปริทีปกํ สตฺถํ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘นิรุตฺตี’’ติ อธิปฺเปตํ นิพฺพจนวิภาคโตปิ อกฺขรปเภทภาวสฺส อาจริเยหิ (ที. นิ. ฏี. 1.256) วุตฺตตฺตา, ตมนฺตเรน นิพฺพจนวิภาคสฺส จ พฺยากรณงฺเคน สงฺคหิตตฺตาฯ พฺยากรณํ, นิรุตฺติ จ หิ ปจฺเจกเมว เวทงฺคํ ยถาหุ –

‘‘กปฺโป พฺยากรณํ โชติ-สตฺถํ สิกฺขา นิรุตฺติ จ;

ฉนฺโทวิจิติ เจตานิ, เวทงฺคานิ วทนฺติ ฉา’’ติฯ

ตสฺมา พฺยากรณงฺเคน อสงฺกรภูตเมว นิรุตฺตินเยน นิพฺพจนมิธาธิปฺเปตํ, น ฉสุ พฺยญฺชนปเทสุ วิย ตทุภยสาธารณนิพฺพจนํ เวทงฺควิสยตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ

อยํ ปเนตฺถ มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย (มหานิ. อฏฺฐ. 50) อาคตนิรุตฺตินยวินิจฺฉโย ฯ ตตฺถ หิ ‘‘นกฺขตฺตราชาริว ตารกาน’’นฺติ (ชา. 1.1.11, 25) เอตฺถ ร-การาคโม วิย อวิชฺชมานสฺส อกฺขรสฺส อาคโม วณฺณาคโม นามฯ หิํสนตฺตา ‘‘หิํโส’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สีโห’’ติ ปริวตฺตนํ วิย วิชฺชมานานมกฺขรานํ เหฏฺฐุปริยวเสน ปริวตฺตนํ วณฺณวิปริยาโย นามฯ ‘‘นวฉนฺนเกทานิ ทิยฺยตี’’ติ (ชา. 1.6.88) เอตฺถ อ-การสฺส เอ-การาปชฺชนํ วิย อญฺญกฺขรสฺส อญฺญกฺขราปชฺชนํ วณฺณวิกาโร นามฯ ‘‘ชีวนสฺส มูโต ชีวนมูโต’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ชีมูโต’’ติ ว-การ น-การานํ วินาโส วิย วิชฺชมานกฺขรานํ วินาโส วณฺณวินาโส นามฯ ‘‘ผรุสาหิ วาจาหิ ปกุพฺพมาโน, อาสชฺช มํ ตฺวํ วทเส กุมารา’’ติ (ชา. 1.10.85) เอตฺถ ‘‘ปกุพฺพมาโน’’ติ ปทสฺส อภิภวมาโนติ อตฺถปฏิปาทนํ วิย ตตฺถ ตตฺถ ยถาโยคํ วิเสสตฺถปฏิปาทนํ ธาตูนมตฺถาติสเยน โยโค นามาติฯ

ยถาวุตฺตปฺปเภทานํ ติณฺณํ เวทานํ อยํ จตุตฺโถเยว สิยา, อถ เกน สทฺธิํ ปญฺจโมติ อาห ‘‘อาถพฺพณเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา’’ติฯ อาถพฺพณเวโท นาม อาถพฺพณเวทิเกหิ วิหิโต ปรูปฆาตกโร มนฺโต, โส ปน อิติหาสปญฺจมภาวปฺปกาสนตฺถํ คณิตตามตฺเตน คหิโต, น สรูปวเสน, เอวญฺจ กตฺวา ‘‘เอเตส’’นฺติ ปทสฺส เตสํ ติณฺณํ เวทานนฺเตฺวว อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ตญฺหิ ‘‘ติณฺณํ เวทาน’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนนฺติฯ อิติห อสาติ เอวํ อิธ โลเก อโหสิ ‘‘อาสา’’ติปิ กตฺถจิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ อิห ฐาเน อิติ เอวํ, อิทํ วา กมฺมํ, วตฺถุํ วา อาส อิจฺฉาหีติปิ อตฺโถฯ ตสฺส คนฺถสฺส มหาวิสยตาทีปนตฺถญฺเจตฺถ วิจฺฉาวจนํ, อิมินา ‘‘อิติหาสา’’ติ วจเนน ปฏิสํยุตฺโต อิติหาโส ตทฺธิตวเสนาติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ อิติห อาส, อิติห อาสา’’ติ อีทิสวจนปฏิสํยุตฺโต อิติหาโส นิรุตฺตินเยนาติ อตฺถทสฺสนนฺติปิ วทนฺติฯ อกฺขรจินฺตกา ปน เอวมิจฺฉนฺติ ‘‘อิติห-สทฺโท ปารมฺปริโยปเทเส เอโกว นิปาโต, อสติ วิชฺชตีติ อโส, อิติห อโส เอตสฺมินฺติ อิติหาโส สมาสวเสนา’’ติ, เตสํ มเต ‘‘อิติห อสา’’ติ เอตฺถ เอวํ ปารมฺปริโยปเทโส อส วิชฺชมาโน อโหสีติ อตฺโถฯ

‘‘ปุราณกถาสงฺขาโต’’ติ อิมินา ตสฺส คนฺถวิเสสภาวมาห, ภารตนามกานํ ทฺเวภาติกราชูนํ ยุทฺธกถา, รามรญฺโญ สีตาหรณกถา, นรสีหราชุปฺปตฺติกถาติ เอวมาทิปุราณกถาสงฺขาโต ภารตปุราณรามปุราณนรสีหปุราณาทิคนฺโถ อิติหาโส นามาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘เตสํ อิติหาสปญฺจมานํ เวทาน’’นฺติ อิมินา ยถาวากฺยํ ‘‘ติณฺณํ เวทาน’’นฺติ เอตฺถ วิเสสนภาวํ ทสฺเสติฯ

ปชฺชติ อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ, นามาขฺยาโตปสคฺคนิปาตาทิวเสน อเนกวิภาคํ วิภตฺติยนฺตปทํฯ ตทปิ พฺยากรเณ อาคตเมวาติ วุตฺตํ ‘‘ตทวเสส’’นฺติ, ปทโต อวเสสํ ปกติปจฺจยาทิสทฺทลกฺขณภูตนฺติ อตฺโถฯ ตํ ตํ สทฺทํ, ตทตฺถญฺจ พฺยากโรติ พฺยาจิกฺขติ เอเตนาติ พฺยากรณํ, วิเสเสน วา อากรียนฺเต ปกติปจฺจยาทโย อภินิปฺผาทียนฺเต เอตฺถ, อเนนาติ วา พฺยากรณํ, สาธุสทฺทานมนฺวาขฺยายกํ มุทฺธโพธพฺยากรณ สารสฺสตพฺยากรณ ปาณินีพฺยากรณจนฺทฺรพฺยากรณาทิ อธุนาปิ วิชฺชมานสตฺถํฯ อธียตีติ อชฺฌายติฯ เวเทตีติ ปเรสํ วาเจติฯ จ-สทฺโท อตฺถทฺวยสมุจฺจินนตฺโถ, วิกปฺปนตฺโถ วา อตฺถนฺตรสฺส วิกปฺปิตตฺตาฯ วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺติฯ ปทโกติ พฺยากรเณสุ อาคตปทโกสลฺลํ สนฺธาย วุตฺตํ, เวยฺยากรโณติ ตทวสิฏฺฐปกติปจฺจยาทิสทฺทวิธิโกสลฺลนฺติ อิมสฺสตฺถสฺส วิญฺญาปนตฺถํ ปททฺวยสฺส เอกโต อตฺถวจนํฯ เอสา หิ อาจริยานํ ปกติ, ยทิทํ เยน เกนจิ ปกาเรน อตฺถนฺตรวิญฺญาปนํฯ อยํ อฏฺฐกถาโต อปโร นโย – เต เอว เวเท ปทโส กายตีติ ปทโกติฯ ตตฺถ ปทโสติ คชฺชพนฺธปชฺชพนฺธปเทนฯ กายตีติ กเถติ ยถา ‘‘ชาตก’’นฺติ, อิมินา เวทการกสมตฺถตํ ทสฺเสติฯ เอวญฺหิ ‘‘อชฺฌายโก’’ติอาทีหิ อิมสฺส วิเสโส ปากโฏ โหตีติฯ

อายติํ หิตํ พาลชนสงฺขาโต โลโก น ยตติ น อีหติ อเนนาติ โลกายตํฯ ตญฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปุญฺญกิริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติ, โลกา วา พาลชนา อายตนฺติ อุสฺสหนฺติ วาทสฺสาเทน เอตฺถาติ โลกายตํฯ อญฺญมญฺญวิรุทฺธํ, สคฺคโมกฺขวิรุทฺธํ วา ตโนนฺติ เอตฺถาติ วิตณฺโฑ ฑ-ปจฺจยวเสน, น-การสฺส จ ณ-การํ กตฺวา, วิรุทฺเธน วาททณฺเฑน ตาเฬนฺติ วาทิโน เอตฺถาติ วิตณฺโฑ ตฑิ-ธาตุวเสน, นิคฺคหีตาคมญฺจ กตฺวาฯ

อเทสมฺปิ ยํ นิสฺสาย วาทีนํ วาโท ปวตฺโต, ตํ เตสํ เทสโตปิ อุปจารวเสน วุจฺจติ ยถา ‘‘จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี’’ติ, (ที. นิ. 2.401; ม. นิ. 1.133; วิภ. 204) วิเสเสน วา ปณฺฑิตานํ มนํ ตเฑนฺติ จาเลนฺติ เอเตนาติ วิตณฺโฑ, ตํ วทนฺติ, โส วาโท วา เอเตสนฺติ วิตณฺฑวาทา, เตสํ สตฺถํ ตถาฯ ลกฺขณทีปกสตฺถํ อุตฺตรปทโลเปน, ตทฺธิตวเสน วา ลกฺขณนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ลกฺขณทีปก’’นฺติอาทินาฯ ลกฺขียติ พุทฺธภาวาทิ อเนนาติ ลกฺขณํ, นิคฺโรธพิมฺพตาทิฯ เตนาห ‘‘เยสํ วเสนา’’ติอาทิฯ ทฺวาทสสหสฺสคนฺถปมาณนฺติ เอตฺถ ภาณวารปฺปมาณาทีสุ วิย พาตฺติํสกฺขรคนฺโถว อธิปฺเปโตฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘อฏฺฐกฺขรา เอกปทํ, เอกา คาถา จตุปฺปทํ;

คาถา เจกา มโต คนฺโถ, คนฺโถ พาตฺติํสตกฺขโร’’ติฯ

ทฺวาทสหิ คุณิตสหสฺสพาตฺติํสกฺขรคนฺถปฺปมาณนฺติ อตฺโถฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ลกฺขณสตฺเถ, อาธาเร เจตํ ภุมฺมํ ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติฯ โสฬส จ สหสฺสญฺจ โสฬสสหสฺสํ, โสฬสาธิกสหสฺสคาถาปริมาณาติ อตฺโถฯ เอวญฺหิ อาธาราเธยฺยวจนํ สูปปนฺนํ โหตีติฯ ปธานวเสน พุทฺธานํ ลกฺขณทีปนโต พุทฺธมนฺตา นามฯ ปจฺเจกพุทฺธาทีนมฺปิ หิ ลกฺขณํ ตตฺถ ทีปิตเมวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เยสํ วเสนา’’ติอาทิฯ

‘‘อนูโน ปริปูรการี’’ติ อตฺถมตฺตทสฺสนํ, สทฺทโต ปน อธิคตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อวโย น โหตี’’ติ วุตฺตํฯ โก ปเนส อวโยติ อนุโยคมปเนติ ‘‘อวโย นามา’’ติอาทินาฯ อยเมตฺตาธิปฺปาโย – โย ตานิ สนฺธาเรตุํ สกฺโกติ, โส ‘‘วโย’’ติ วุจฺจติฯ โย ปน น สกฺโกติ, โส อวโย นามฯ โย จ อวโย น โหติ, โส ‘‘ทฺเว ปฏิเสธา ปกติยตฺถคมกา’’ติ ญาเยน วโย เอวาติฯ วยตีติ หิ วโย, อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ กตฺถจิปิ อปริกิลมนฺโต อวิตฺถายนฺโต เต คนฺเถ สนฺตาเน ปเณติ พฺยวหรตีติ อตฺโถฯ อยํ ปน วินยฏฺฐกถานโย (ปารา. 84) – อนวโยติ อนุ อวโย, สนฺธิวเสน อุ-การโลโป, อนุ อนุ อวโย อนูโน, ปริปุณฺณสิปฺโปติ อตฺโถฯ วโยติ หิ หานิ ‘‘อายวโย’’ติอาทีสุ วิย, นตฺถิ เอตสฺส ยถาวุตฺตคนฺเถสุ วโย อูนตาติ อวโย, อนุ อนุ อวโย อนวโยติฯ

‘‘อนุญฺญาโต’’ติ ปทสฺส กมฺมสาธนวเสน, ‘‘ปฏิญฺญาโต’’ติ ปทสฺส จ กตฺตุสาธนวเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาจริเยนา’’ติอาทิมาหฯ อสฺสาติ อมฺพฏฺฐสฺสฯ ปาฬิยํ ‘‘ยมหํ ชานามิ, ตํ ตฺวํ ชานาสี’’ติ อิทํ อนุชานนาการทสฺสนํ, ‘‘ยํ ตฺวํ ชานาสิ, ตมหํ ชานามี’’ติ อิทํ ปน ปฏิชานนาการทสฺสนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ยํ อห’’นฺติอาทินาฯ ‘‘อาม อาจริยา’’ติ หิ ยถาคตํ ปฏิชานนวจนเมว อตฺถวเสน วุตฺตํฯ ยนฺติ เตวิชฺชกํ ปาวจนํฯ ตสฺสาติ อาจริยสฺสฯ ปฏิวจนทานเมว ปฏิญฺญา ตถา, ตาย สยเมว ปฏิญฺญาโตติ อตฺโถฯ ‘‘สเก’’ติอาทิ อนุชานนปฏิชานนาธิการทสฺสนํฯ อเทสสฺสปิ เทสมิว กปฺปนามตฺเตนาติ วุตฺตํ ‘‘กตรสฺมิ’’นฺติอาทิฯ สสฺส อตฺตโน สนฺตกํ สกํฯ อาจริยานํ ปรมฺปรโต, ปรมฺปรภูเตหิ วา อาจริเยหิ อาคตํ อาจริยกํฯ ติสฺโส วิชฺชา, ตาสํ สมูโห เตวิชฺชกํ, เวทตฺตยํฯ ปธานํ วจนํ, ปกฏฺฐานํ วา อฏฺฐกาทีนํ วจนํ ปาวจนํฯ

[257] อิทานิ เยนาธิปฺปาเยน พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาตี อมฺพฏฺฐํ มาณวํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อยํ ตาตา’’ติอาทิวจนมพฺรฺวิ, ตทธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต ‘‘เอส กิรา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุคฺคตสฺสาติ ปุพฺเพ ปากฏสฺส กิตฺติมโต โปราณชนสฺสฯ พหู ชนาติ ปูรณกสฺสปาทโย สนฺธาย วุตฺตํฯ เอกจฺจนฺติ ขตฺติยาทิชาติมนฺตํ, โลกสมฺมตํ วา ชนํฯ ครูติ ภาริยํ, อตฺตานํ ตโต โมเจตฺวา อปคมนมตฺตมฺปิ ทุกฺกรํ โหติ, ปเคว ตทุตฺตริ กรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อนตฺโถ นาม ตถาปคมนาทินา นินฺทาพฺยาโรสอุปารมฺภาทิฯ

‘‘อพฺภุคฺคโต’’ติ เอตฺถ อภิสทฺทโยเคน อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถวเสเนว ‘‘โคตม’’นฺติ อุปโยควจนํ ฯ ‘‘ตํ ภวนฺตํ, ตถา สนฺตํเยวา’’ติ ปเทสุปิ ตสฺส อนุปโยคตฺตา ตทตฺถวเสเนวาติ ทสฺเสติ ‘‘ตสฺส โภโต’’ติอาทินาฯ เตนาห ‘‘อิธาปี’’ติอาทิฯ ตถา สโตเยวาติ เยนากาเรน อรหตาทินา สทฺโท อพฺภุคฺคโต, เตนากาเรน สนฺตสฺส ภูตสฺส เอว ตสฺส ภวโต โคตมสฺส สทฺโท ยทิ วา อพฺภุคฺคโตติ อตฺโถฯ

อปิจ ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ตถา สนฺตํเยวาติ เอกสฺสปิ อตฺถสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ สมฺพนฺธภาเวน วจนํ สามญฺญวิสิฏฺฐตาปริกปฺปเนน อตฺถวิเสสวิญฺญาปนตฺถํ, ตสฺมา ‘‘ตสฺส โภโต โคตมสฺสา’’ติ สามญฺญสมฺพนฺธภาเวน วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ตถา สโตเยวา’’ติ วิเสสสมฺพนฺธภาเวน โยเชตพฺพํฯ ยทิ-สทฺโท เจตฺถ สํสยตฺโถ ทฺวินฺนมฺปิ อตฺถานํ สํสยิตพฺพตฺตาฯ วา-สทฺโท จ วิกปฺปนตฺโถ เตสุ เอกสฺส วิกปฺเปตพฺพตฺตาฯ สทฺทวิทู ปน เอวํ วทนฺติ – ‘‘อิมสฺส วจนํ สจฺจํ วา ยทิ วา มุสา’’ติอาทีสุ วิย ยทิ-สทฺโท วา-สทฺโท จ อุโภปิ วิกปฺปตฺถาเยวฯ ยทิ-สทฺโทปิ หิ ‘‘ยํ ยเทว ปริสํ อุปสงฺกมติ ยทิ ขตฺติยปริสํ ยทิ พฺราหฺมณปริส’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 5.34) วา-สทฺทตฺโถ ทิสฺสติฯ ‘‘อปฺปํ วสฺสสตํ อายุ, อิทาเนตรหิ วิชฺชตี’’ติอาทีสุ วิย จ อิธ สมานตฺถสทฺทปโยโคติฯ ปาฬิยํ ‘‘ยทิ วา โน ตถา’’ติ อิทมฺปิ ‘‘สนฺตํเยว สทฺโท อพฺภุคฺคโต’’ติ อิมินา สมฺพชฺฌิตฺวา ยถาวุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํฯ นนุ ‘‘โคตม’’นฺติ ปเทเยว อุปโยควจนํ สิยา, น เอตฺถาติ โจทนาย ‘‘อิธาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตสฺส อนุปโยคตฺตา, วิจฺฉินฺทิตฺวา สมฺพนฺธวิเสสภาเวน โยเชตพฺพตฺตา วา อิธาปิ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถวเสเนว อุปโยควจนํ นามาติ วุตฺตํ โหติฯ อิตฺถมฺภูตาขฺยานํ อตฺโถ ยสฺส ตถา, อภิสทฺโท, อิตฺถมฺภูตาขฺยานเมว วา อตฺโถ ตถา, โสเยวตฺโถฯ ยทคฺเคน หิ สทฺทโยโค โหติ, ตทคฺเคน อตฺถโยโคปีติฯ

[258] โภติ อตฺตโน อาจริยํ อาลปติฯ ยถา-สทฺทํ สาตฺถกํ กตฺวา สห ปาฐเสเสน โยเชตุํ ‘‘ยถา สกฺกา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โสติ ภควาฯ ปุริมนเย อาการตฺถโชตนยถา-สทฺทโยคฺยโต กถนฺติ ปุจฺฉามตฺตํ, อิธ ปน ตทโยคฺยโต ‘‘อาการปุจฺฉา’’ติ วุตฺตํฯ พาหิรกสมเย อาจริยมฺหิ อุปชฺฌายสมุทาจาโรติ อาห ‘‘อถ นํ อุปชฺฌาโย’’ติ, อุปชฺฌายสญฺญิโต อาจริยพฺราหฺมโณติ อตฺโถฯ

กามญฺจ มนฺโต, พฺรหฺมํ, กปฺโปติ ติพฺพิโธ เวโท, ตถาปิ อฏฺฐกาทิ วุตฺตํ ปธานภูตํ มูลํ มนฺโต, ตทตฺถวิวรณมตฺถํ พฺรหฺมํ, ตตฺถ วุตฺตนเยน ยญฺญกิริยาวิธานํ กปฺโปติ มนฺตสฺเสว ปธานภาวโต, อิตเรสญฺจ ตนฺนิสฺสเยเนว ชาตตฺตา มนฺตคฺคหเณน พฺรหฺมกปฺปานมฺปิ คหณํ สิทฺธเมวาติ ทสฺเสติ ‘‘ตีสุ เวเทสู’’ติ อิมินาฯ

มนฺโตติ หิ อฏฺฐกาทีหิ อิสีหิ วุตฺตมูลเวทสฺเสว นามํ, เวโทติ สพฺพสฺส, ตสฺมา ‘‘เวเทสู’’ติ วุตฺเต สพฺเพสมฺปิ คหณํ สิชฺฌตีติ เวทิตพฺพํฯ ลกฺขณานีติ ลกฺขณทีปกานิ มนฺตปทานิฯ ปชฺชคชฺชพนฺธปเวสนวเสน ปกฺขิปิตฺวาฯ พฺราหฺมณเวเสเนวาติ เวทวาจกพฺราหฺมณลิงฺเคเนวฯ เวเทติ มหาปุริสลกฺขณมนฺเตฯ มเหสกฺขา สตฺตาติ มหาปุญฺญวนฺโต ปณฺฑิตสตฺตาฯ ชานิสฺสนฺติ อิติ มนสิ กตฺวา วาเจนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เตนาติ ตถา วาจนโตฯ ปุพฺเพติ ‘‘ตถาคโต อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพกาลโต ปภุติ ตถาคตสฺส ธรมานกาเลฯ อชฺฌายิตพฺพวาเจตพฺพภาเวน อาคจฺฉนฺติ ปากฏา ภวนฺติฯ เอกคาถาทฺวิคาถาทิวเสน อนุกฺกเมน อนฺตรธายนฺติฯ น เกวลํ ลกฺขณมนฺตาเยว, อถ โข อญฺเญปิ เวทา พฺราหฺมณานํ อญฺญาณภาเวน อนุกฺกเมน อนฺตรธายนฺติ เอวาติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. 1.258) วุตฺตํฯ

พุทฺธภาวปตฺถนา ปณิธิ, ปารมีสมฺภรณํ สมาทานํ, กมฺมสฺสกตาทิปญฺญา ญาณํฯ ‘‘ปณิธิมหโต สมาทานมหโตติอาทินา ปจฺเจกํ มหนฺตสทฺโท โยเชตพฺโพ’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.258) อาจริเยน วุตฺตํฯ เอวญฺจ สติ กรุณา อาทิ เยสํ สทฺธาสีลาทีนํ เต กรุณาทโย, เต เอว คุณา กรุณาทิคุณา, ปณิธิ จ สมาทานญฺจ ญาณญฺจ กรุณาทิคุณา จ, เตหิ มหนฺโต ปณิธิสมาทานญาณกรุณาทิคุณมหนฺโตติ นิพฺพจนํ กาตพฺพํฯ เอวญฺหิ ทฺวนฺทโตปรตฺตา มหนฺตสทฺโท ปจฺเจกํ โยชียตีติฯ อปิจ ปณิธิ จ สมาทานญฺจ ญาณญฺจ กรุณา จ, ตมาทิ เยสํ เต ตถา, เตเยว คุณา, เตหิ มหนฺโตติ นิพฺพจเนนปิ อตฺโถ สูปปนฺโน โหติ, ปณิธิมหนฺตตาทิ จสฺส พุทฺธวํส (พุ. วํ. 9 อาทโย) จริยาปิฏกาทิ (จริยา. 1 อาทโย) วเสน เวทิตพฺโพฯ มหาปทานสุตฺตฏฺฐกถายํ ปน ‘‘มหาปุริสสฺสาติ ชาติโคตฺตกุลปเทสาทิวเสน มหนฺตสฺส ปุริสสฺสา’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.33) วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘ขตฺติโย, พฺราหฺมโณ’’ติ เอวมาทิ ชาติฯ ‘‘โกณฺฑญฺโญ, โคตโม’’ติ เอวมาทิ โคตฺตํฯ ‘‘โปณิกา, จิกฺขลฺลิกา, สากิยา, โกลิยา’’ติ เอวมาทิ กุลปเทโส, ตเทตํ สพฺพมฺปิ อิธ อาทิสทฺเทน สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺหิ สติ ‘‘ทฺเวเยว คติโย ภวนฺตี’’ติ อุภินฺนํ สาธารณวจนํ สมตฺถิตํ โหตีติฯ

นิฏฺฐาติ นิปฺผตฺติโย สิทฺธิโยฯ นนฺวายํ คติ-สทฺโท อเนกตฺโถ, กสฺมา นิฏฺฐายเมว วุตฺโตติ อาห‘‘กามญฺจาย’’นฺติอาทิฯ

ภวเภเทติ นิรยาทิภววิเสเสฯ โส หิ สุจริตทุจฺจริตกมฺเมน สตฺเตหิ อุปปชฺชนวเสน คนฺตพฺพาติ คติฯ คจฺฉติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ คติ, นิวาสฏฺฐานํฯ คมติ ยถาสภาวํ ชานาตีติ คติฯ ปญฺญา, คมนํ พฺยาปนํ คติ, วิสฺสฏภาโว, โส ปน อิโต จ เอตฺโต จ พฺยาเปตฺวา ฐิตตาวฯ คมนํ นิปฺผตฺตนํ คติ, นิฏฺฐา , อชฺฌาสยปฏิสรณตฺถาปิ นิทสฺสนนเยน คหิตาฯ ตถา เหส ‘‘อิเมสํ โข อหํ ภิกฺขูนํ สีลวนฺตานํ กลฺยาณธมฺมานํ เนว ชานามิ อาคติํ วา คติํ วา’’ติ (ม. นิ. 1.508) เอตฺถ อชฺฌาสเย วตฺตติ, ‘‘นิพฺพานํ อรหโต คตี’’ติ (ปริ. 339) เอตฺถ ปฏิสรเณ, ปรายเณ อปสฺสเยติ อตฺโถฯ คจฺฉติ ยถารุจิ ปวตฺตตีติ คติ, อชฺฌาสโยฯ คจฺฉติ อวจรติ, อวจรณวเสน วา ปวตฺตติ เอตฺถาติ คติ, ปฏิสรณํฯ สพฺพสงฺขตวิสญฺญุตฺตสฺส หิ อรหโต นิพฺพานเมว ปฏิสรณํ, อิธ ปน นิฏฺฐายํ วตฺตตีติ เวทิตพฺโพ ตทญฺเญสมวิสยตฺตาฯ

นนุ ทฺวินฺนํ นิปฺผตฺตีนํ นิมิตฺตภูตานิ ลกฺขณานิ วิสทิสาเนว, อถ กสฺมา ‘‘เยหิ สมนฺนาคตสฺสา’’ติอาทินา เตสํ สทิสภาโว วุตฺโตติ โจทนาเลสํ ทสฺเสตฺวา โสเธนฺโต ‘‘ตตฺถ กิญฺจาปี’’ติอาทิมาหฯ สมาเนปิ นิคฺโรธพิมฺพตาทิลกฺขณภาเว อตฺเถว โกจิ เนสํ วิเสโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘น เตเหว พุทฺโธ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ยถา หิ พุทฺธานํ ลกฺขณานิ สุวิสทานิ, สุปริพฺยตฺตานิ, ปริปุณฺณานิ จ โหนฺติ, น เอวํ จกฺกวตฺตีน’’นฺติ อยํ ปน วิเสโส อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. 1.258) ปกาสิโตฯ ชายนฺติ ภินฺเนสุปิ อตฺเถสุ อภินฺนธีสทฺทา เอตายาติ ชาติ, ลกฺขณภาวมตฺตํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘สพลาทีสุ ภินฺเนสุ, ยาย วตฺตนฺตุภินฺนธี;

สทฺทา สา ชาติเรสา จ, มาลาสุตฺตมิวนฺวิตา’’ติฯ

ตสฺมา ลกฺขณตามตฺเตน สมานภาวโต วิสทิสานิปิ ตานิเยว จกฺกวตฺตินิปฺผตฺตินิมิตฺตภูตานิ ลกฺขณานิ สทิสานิ วิย กตฺวา ตานิ พุทฺธนิปฺผตฺตินิมิตฺตภูตานิ ลกฺขณานิ นามาติ อิทํ วจนํ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ อธิอาปุพฺพวสโยเค ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘อคาเร วสตี’’ติ จตูหิ อจฺฉริยธมฺเมหีติ อภิรูปตา, ทีฆายุกตา, อปฺปาพาธตา, พฺราหฺมณคหปติกานํ ปิยมนาปตาติ อิเมหิ จตูหิ อจฺฉริยสภาวภูตาหิ อิทฺธีหิฯ ยถาห –

‘‘ราชา อานนฺท, มหาสุทสฺสโน จตูหิ อิทฺธีหิ สมนฺนาคโต อโหสิฯ กตมาหิ จตูหิ อิทฺธีหิ? อิธานนฺท, ราชา มหาสุทสฺสโน อภิรูโป อโหสิ ทสฺสนีโย ปาสาทิโก’’ติอาทิ (ที. นิ. 2.252)ฯ

เจติยชาตเก (ชา. อฏฺฐ. 3.8.44) อาคตนยํ คเหตฺวาปิ เอวํ วทนฺติ ‘‘สรีรโต จนฺทนคนฺโธ วายติ, อยํ เอกา อิทฺธิฯ มุขโต อุปฺปลคนฺโธ วายติ, อยํ ทุติยาฯ จตฺตาโร เทวปุตฺตา จตูสุ ทิสาสุ สพฺพกาลํ ขคฺคหตฺถา อารกฺขํ คณฺหนฺติ, อยํ ตติยาฯ อากาเสน วิจรติ, อยํ จตุตฺถี’’ติฯ อนาคตวํสสํวณฺณนายํ ปน ‘‘อภิรูปภาโว เอกา อิทฺธิ, สมเวปากินิยา คหณิยา สมนฺนาคตภาโว ทุติยา, ยาวตายุกมฺปิ สกลโลกสฺส ทสฺสนาติตฺติกภาโว ตติยา, อากาสจาริภาโว จตุตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ สมเวปากินิยา คหณิยา สมนฺนาคตภาโวติ สมวิปาจนิยา กมฺมชเตโชธาตุยา สมฺปนฺนตาฯ ยสฺส หิ ภุตฺตมตฺโตว อาหาโร ชีรติ, ยสฺส วา ปน ปุฏภตฺตํ วิย ตเถว ติฏฺฐติ, อุโภเปเต น สมเวปากินิยา สมนฺนาคตาฯ ยสฺส ปน ปุน ภตฺตกาเล ภตฺตจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชเตว, อยํ สมเวปากินิยา สมนฺนาคโต นาม, ตถารูปตาติ อตฺโถฯ สงฺคหวตฺถูหีติ ทานํ, ปิยวจนํ, อตฺถจริยา, สมานตฺตตาติ อิเมหิ สงฺคโหปาเยหิฯ ยถาห –

‘‘ทานญฺจ เปยฺยวชฺชญฺจ, อตฺถจริยา จ ยา อิธ;

สมานตฺตตา จ ธมฺเมสุ, ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ;

เอเต โข สงฺคหา โลเก, รถสฺสาณีว ยายโตฯ

เอเต จ สงฺคหา นาสฺสุ, น มาตา ปุตฺตการณา;

ลเภถ มานํ ปูชํ วา, ปิตา วา ปุตฺตการณาฯ

ยสฺมา จ สงฺคหา เอเต, สมเปกฺขนฺติ ปณฺฑิตา;

ตสฺมา มหตฺตํ ปปฺโปนฺติ, ปาสํสา จ ภวนฺติ เต’’ติฯ (ที. นิ. 3.273);

รญฺชนโตติ ปีติโสมนสฺสวเสน รญฺชนโต, น ราควเสน, ปีติโสมนสฺสานํ ชนนโตติ วุตฺตํ โหติฯ

จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ รญฺชนฏฺเฐน ราชาติ ปน สพฺเพสํ ราชูนํ สมญฺญา ตถา อกโรนฺตานมฺปิ วิลีวพีชนาทีสุ ตาลวณฺฏโวหาโร วิย รุฬฺหิวเสน ปวตฺติโต, ตสฺมา ‘‘อจฺฉริยธมฺเมหี’’ติ อสาธารณนิพฺพจนํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สทฺทสามตฺถิยโต อเนกธา จกฺกวตฺตีสทฺทสฺส วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต ปธานภูตํ วจนตฺถํ ปฐมํ ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺกรตน’’นฺติอาทิมาหฯ อิทเมว หิ ปธานํ จกฺกรตนสฺส ปวตฺตนมนฺตเรน จกฺกวตฺติภาวานาปตฺติโตฯ ตถา หิ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ ‘‘กิตฺตาวตา จกฺกวตฺตี โหตีติ? เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตมฺปิ จกฺกรตเน อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปวตฺเต’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.243; ม. นิ. อฏฺฐ. 3.256)ฯ ยสฺมา ปน ราชา จกฺกวตฺตี เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา วามหตฺเถน หตฺถิโสณฺฑสทิสปนาฬิํ สุวณฺณภิงฺการํ อุกฺขิปิตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน จกฺกรตนํ อุทเกน อพฺภุกฺกิริตฺวา ‘‘ปวตฺตตุ ภวํ จกฺกรตนํ, อภิวิชินาตุ ภวํ จกฺกรตน’’นฺติ (ที. นิ. 2.244) วจเนน จกฺกรตนํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปวตฺเตสิ, ตสฺมา ตาทิสํ ปวตฺตาปนํ สนฺธาย ‘‘จกฺกรตนํ วตฺเตตี’’ติ วุตฺตํฯ ยถาห ‘‘อถ โข อานนฺท ราชา มหาสุทสฺสโน อุฏฺฐายาสนา…เป.… จกฺกรตนํ อพฺภุกฺกิริ ‘ปวตฺตตุ ภวํ จกฺกรตน’นฺติ’’อาทิ (ที. นิ. 2.244)ฯ น เกวลญฺจ จกฺกสทฺโท จกฺกรตเนเยว วตฺตติ อถ โข สมฺปตฺติจกฺกาทีสุปิ, ตสฺมา ตํตทตฺถวาจกสทฺทสามตฺถิยโตปิ วจนตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘สมฺปตฺติจกฺเกหี’’ติอาทินาฯ ตตฺถ สมฺปตฺติจกฺเกหีติ –

‘‘ปติรูเป วเส เทเส, อริยมิตฺตกโร สิยา;

สมฺมาปณิธิสมฺปนฺโน, ปุพฺเพ ปุญฺญกโต นโร;

ธญฺญํ ธนํ ยโส กิตฺติ, สุขญฺเจตํธิวตฺตตี’’ติฯ (อ. นิ. 4.31) –

วุตฺเตหิ ปติรูปเทสวาสาทิสมฺปตฺติจกฺเกหิฯ วตฺตตีติ ปวตฺตติ สมฺปชฺชติ, อุปรูปริ กุสลธมฺมํ วา ปฏิปชฺชติฯ เตหีติ สมฺปตฺติจกฺเกหิฯ ปรนฺติ สตฺตนิกายํ, ยถา สยํสทฺโท สุทฺธกตฺตุตฺถสฺส โชตโก, ตถา ปรํสทฺโทปิ เหตุกตฺตุตฺถสฺสาติ เวทิตพฺพํฯ วตฺเตตีติ ปวตฺเตติ สมฺปาเทติ, อุปรูปริ กุสลธมฺมํ วา ปฏิปชฺชาเปติฯ ยถาห –

‘‘ราชา มหาสุทสฺสโน เอวมาห ‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ, อทินฺนํ น อาทาตพฺพํ, กาเมสุ มิจฺฉา น จริตพฺพา, มุสา น ภณิตพฺพา, มชฺชํ น ปาตพฺพํ, ยถาภุตฺตญฺจ ภุญฺชถา’ติฯ

เย โข ปนานนฺท ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปฏิราชาโน, เต รญฺโญ มหาสุทสฺสนสฺส อนุยนฺตา อเหสุ’’นฺติอาทิ (ที. นิ. 2.244)ฯ

อิริยาปถจกฺกานนฺติ อิริยาปถภูตานํ จกฺกานํฯ อิริยาปโถปิ หิ ‘‘จกฺก’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.29, 109)ฯ ยถาห –

‘‘รถงฺเค ลกฺขเณ ธมฺโม-รจกฺเกสฺวิริยาปเถ;

จกฺกํ สมฺปตฺติยํ จกฺก-รตเน มณฺฑเล พเล;

กุลาลภณฺเฑ อาณาย-มายุเธ ทานราสิสู’’ติฯ

วตฺโตติ ปวตฺตนํ อุปฺปชฺชนํ, อิมินาว อิริยาปถจกฺกํ วตฺเตติ ปรหิตาย อุปฺปาเทตีติ นิพฺพจนมฺปิ ทสฺเสติ อตฺถโต สมานตฺตาฯ ตถา จาห –

‘‘อถ โข ตํ อานนฺท จกฺกรตนํ ปุรตฺถิมํ ทิสํ ปวตฺติ, อนฺวเทว ราชา มหาสุทสฺสโน สทฺธิํ จตุรงฺคินิยา เสนายฯ ยสฺมิํ โข ปนานนฺท, ปเทเส จกฺกรตนํ ปติฏฺฐาสิ, ตตฺถ ราชา มหาสุทสฺสโน วาสํ อุปคจฺฉิ สทฺธิํ จตุรงฺคินิยา เสนายา’’ติอาทิ (ที. นิ. 2.244)ฯ

อยํ อฏฺฐกถาโต อปโร นโย – อปฺปฏิหตํ อาณาสงฺขาตํ จกฺกํ วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตีฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘ปญฺจหิ ภิกฺขเว ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ราชา จกฺกวตฺตี ธมฺเมเนว จกฺกํ วตฺเตติ, ตํ โหติ จกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยํ เกนจิ มนุสฺสภูเตน ปจฺจตฺถิเกน ปาณินาฯ กตเมหิ ปญฺจหิ? อิธ ภิกฺขเว ราชา จกฺกวตฺตี อตฺถญฺญู จ โหติ, ธมฺมญฺญู จ มตฺตญฺญู, จ กาลญฺญู จ ปริสญฺญู จฯ อิเมหิ โข…เป.… ปาณินา’’ติอาทิ (อ. นิ. 5.131)ฯ

ขตฺติยมณฺฑลาทิสญฺญิตํ จกฺกํ สมูหํ อตฺตโน วเส วตฺเตติ อนุวตฺเตตีติปิ จกฺกวตฺตีฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘เย โข ปนานนฺท ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปฏิราชาโน, เต รญฺโญ มหาสุทสฺสนสฺส อนุยนฺตา อเหสุ’’นฺติอาทิ (ที. นิ. 2.244)ฯ จกฺกลกฺขณํ วตฺตติ เอตสฺสาติปิ จกฺกวตฺตีฯ

เตนาห ‘‘อิมสฺส เทว กุมารสฺส เหฏฺฐา ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานิ สหสฺสารานิ สเนมิกานิ สนาภิกานิ สพฺพาการปริปูรานี’’ติอาทิ (ที. นิ. 2.35)ฯ จกฺกํ มหนฺตํ กายพลํ วตฺตติ เอตสฺสาติปิ จกฺกวตฺตีฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อยญฺหิ เทว กุมาโร สตฺตุสฺสโท…เป.… อยญฺหิ เทว กุมาโร สีหปุพฺพทฺธกาโย’’ติอาทิ (ที. นิ. 2.35)ฯ เตน หิสฺส ลกฺขเณน มหพฺพลภาโว วิญฺญายติฯ จกฺกํ ทสวิธํ, ทฺวาทสวิธํ วา วตฺตธมฺมํ วตฺตติ ปฏิปชฺชตีติ จกฺกวตฺตีฯ เตน วุตฺตํ ‘‘น หิ เต ตาต ทิพฺพํ จกฺกรตนํ เปตฺติกํ ทายชฺชํ , อิงฺฆ ตฺวํ ตาต อริเย จกฺกวตฺติวตฺเต วตฺตาหี’’ติอาทิ (ที. นิ. 3.83)ฯ จกฺกํ มหนฺตํ ทานํ วตฺเตติ ปวตฺเตตีติปิ จกฺกวตฺตีฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘ปฏฺฐเปสิ โข อานนฺท ราชา มหาสุทสฺสโน ตาสํ โปกฺขรณีนํ ตีเร เอวรูปํ ทานํ อนฺนํ อนฺนตฺถิกสฺส, ปานํ ปานตฺถิกสฺส, วตฺถํ วตฺถตฺถิกสฺส, ยานํ ยานตฺถิกสฺส, สยนํ สยนตฺถิกสฺส, อิตฺถิํ อิตฺถิตฺถิกสฺส, หิรญฺญํ หิรญฺญตฺถิกสฺส, สุวณฺณํ สุวณฺณตฺถิกสฺสา’’ติอาทิ (ที. นิ. 2.254)ฯ

ราชาติ สามญฺญํ ตทญฺญสาธารณโตฯ จกฺกวตฺตีติ วิเสสํ อนญฺญสาธารณโตฯ ธมฺมสทฺโท ญาเย, สโม เอว จ ญาโย นามาติ อาห ‘‘ญาเยน สเมนา’’ติฯ วตฺตติ อุปฺปชฺชติ, ปฏิปชฺชตีติ วา อตฺโถฯ ‘‘อิทํ นาม จรตี’’ติ อวุตฺเตปิ สามญฺญโชตนาย วิเสเส อวฏฺฐานโต, วิเสสตฺถินา จ วิเสสสฺส ปยุชฺชิตพฺพตฺตา ‘‘สทตฺถปรตฺเถ’’ติ โยชียติฯ ปเทสคฺคหเณ หิ อสติ คเหตพฺพสฺส นิปฺปเทสตา วิญฺญายติ ยถา ‘‘ทิกฺขิโต น ททาตี’’ติฯ ยสฺมา จกฺกวตฺติราชา ธมฺเมเนว รชฺชมธิคจฺฉติ, น อธมฺเมน ปรูปฆาตาทินาฯ ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ธมฺเมน รชฺชํ ลภิตฺวา’’ติอาทิ, ธมฺเมนาติ จ ญาเยน, กุสลธมฺเมน วาฯ รญฺโญ ภาโว รชฺชํ, อิสฺสริยํฯ

ปเรสํ หิโตปายภูตํ ธมฺมํ กโรติ, จรตีติ วา ธมฺมิโกฯ อตฺตโน หิโตปายภูตสฺส ธมฺมสฺส การโก, จรโก วา ราชาติ ธมฺมราชาติ อิมํ สวิเสสํ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ปรหิตธมฺมกรเณน วา’’ติอาทินาฯ

อยํ ปน มหาปทานฏฺฐกถานโย – ทสวิเธ กุสลธมฺเม, อคติรหิเต วา ราชธมฺเม นิยุตฺโตติ ธมฺมิโก; เตเนว ธมฺเมน โลกํ รญฺเชตีติ ธมฺมราชาฯ ปริยายวจนเมว หิ อิทํ ปททฺวยนฺติฯ อาจริเยน ปน เอวํ วุตฺตํ ‘‘จกฺกวตฺติวตฺตสงฺขาตํ ธมฺมํ จรติ, จกฺกวตฺติวตฺตสงฺขาโต วา ธมฺโม เอตสฺส, เอตสฺมิํ วา อตฺถีติ ธมฺมิโก, ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺโม จ โส รญฺชนฏฺเฐน ราชา จาติ ธมฺมราชา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.258)ฯ ‘‘ราชา โหติ จกฺกวตฺตี’’ติ วจนโต ‘‘จาตุรนฺโต’’ติ อิทํ จตุทีปิสฺสรตํ วิภาเวตีติ อาห ‘‘จาตุรนฺตายา’’ติอาทิฯ จตฺตาโร สมุทฺทา อนฺตา ปริโยสานา เอติสฺสาติ จาตุรนฺตา, ปถวีฯ สา หิ จตูสุ ทิสาสุ ปุรตฺถิมสมุทฺทาทิจตุสมุทฺทปริโยสานตฺตา เอวํ วุจฺจติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จตุสมุทฺท อนฺตายา’’ติ, สา ปน อวยวภูเตหิ จตุพฺพิเธหิ ทีเปหิ วิภูสิตา เอกโลกธาตุปริยาปนฺนา ปถวีเยวาติ ทสฺเสติ ‘‘จตุพฺพิธทีปวิภูสิตาย ปถวิยา’’ติ อิมินาฯ ยถาห –

‘‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา, ปริหรนฺติ ทิสา ภนฺติ วิโรจนา;

สพฺเพว ทาสา มนฺธาตุ, เย จ ปาณา ปถวิสฺสิตา’’ติฯ

เอตฺถ จ ‘‘จตุทีปวิภูสิตายา’’ติ อวตฺวา จตุพฺพิธทีปวิภูสิตายาติ วิธสทฺทคฺคหณํ ปจฺเจกํ ปญฺจสตปริตฺตทีปานมฺปิ มหาทีเปเยว สงฺคหณตฺถํ สทฺทาติริตฺเตน อตฺถาติริตฺตสฺส วิญฺญายมานตฺตา, โกฏฺฐาสวาจเกน วา วิธสทฺเทน สมานภาคานํ คหิตตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ โกปาทิปจฺจตฺถิเกติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน กามโมหมานมทาทิเก สงฺคณฺหาติฯ วิเชตีติ ตํกาลาเปกฺขาย วตฺตมานวจนํ, วิชิตวาติ อตฺโถฯ สทฺทวิทู หิ อตีเต ตาวีสทฺทมิจฺฉนฺติฯ ‘‘สพฺพราชาโน วิเชตี’’ติ วทนฺโต กามํ จกฺกวตฺติโน เกนจิ ยุทฺธํ นาม นตฺถิ, ยุทฺเธน ปน สาเธตพฺพสฺส วิชยสฺส สิทฺธิยา ‘‘วิชิตสงฺคาโม’’ ตฺเวว วุตฺโตติ ทสฺเสติฯ

ถาวรสฺส ธุวสฺส ภาโว ถาวริยํ, ยถา ชนปเท ถาวริยํ ปตฺโต, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘น สกฺกา เกนจี’’ติอาทิ วุตฺตํ, อิมินา เกนจิ อกมฺปิยฏฺเฐน ชนปเท ถาวริยปฺปตฺโตติ ตปฺปุริสสมาสํ ทสฺเสติ, อิตเรน จ ทฬฺหภตฺติภาวโต ชนปโท ถาวริยปฺปตฺโต เอตสฺมินฺติ อญฺญปทตฺถสมาสํฯ ตมฺหีติ อสฺมิํ ราชินิฯ ยถา ชนปโท ตสฺมิํ ถาวริยํ ปตฺโต, ตทาวิกโรนฺโต ‘‘อนุยุตฺโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนุยุตฺโตติ นิจฺจปยุตฺโตฯ

สกมฺมนิรโตติ จกฺกวตฺติโน รชฺชกมฺเม สทา ปวตฺโต ฯ อจโล อสมฺปเวธีติ ปริยายวจนเมตํ, โจรานํ วา วิโลปนมตฺเตน อจโล, ทามริกตฺเตน อสมฺปเวธีฯ โจเรหิ วา อจโล, ปฏิราชูหิ อสมฺปเวธีฯ อนติมุทุภาเวน วา อจโล, อนติจณฺฑภาเวน อสมฺปเวธีฯ ตถา หิ อติจณฺฑสฺส รญฺโญ พลิขณฺฑาทีหิ โลกํ ปีฬยโต มนุสฺสา มชฺฌิมชนปทํ ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพตสมุทฺทตีราทีนิ นิสฺสาย ปจฺจนฺเต วาสํ กปฺเปนฺติ, อติมุทุกสฺส จ รญฺโญ โจรสาหสิกชนวิโลปปีฬิตา มนุสฺสา ปจฺจนฺตํ ปหาย ชนปทมชฺเฌ วาสํ กปฺเปนฺติ, อิติ เอวรูเป ราชินิ ชนปโท ถาวรภาวํ น ปาปุณาติฯ เอตสฺมิํ ปน ตทุภยวิรหิเต สุวณฺณตุลา วิย สมภาวปฺปตฺเต ราชินิ รชฺชํ การยมาเน ชนปโท ปาสาณปิฏฺฐิยํ ฐเปตฺวา อโยปฏฺเฏน ปริกฺขิตฺโต วิย อจโล อสมฺปเวธี ถาวริยปฺปตฺโตติฯ

เสยฺยถิทนฺติ เอโกว นิปาโต, ‘‘โส กตโม, ตํ กตมํ, สา กตมา’’ติอาทินา ยถารหํ ลิงฺควิภตฺติวจนวเสน ปโยชิยมาโนว โหติ, อิธ ตานิ กตมานีติ ปยุตฺโตติ อาห ‘‘ตสฺส เจตานี’’ติอาทิฯ จจติ จกฺกวตฺติโน ยถารุจิ อากาสาทิคมนาย ปริพฺภมตีติ จกฺกํฯ จกฺกรตนญฺหิ อนฺโตสมุฏฺฐิตวาโยธาตุวเสน รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส วจนสมนนฺตรเมว ปวตฺตติ, น จนฺทสูริยวิมานาทิ วิย พหิสมุฏฺฐิตวาโยธาตุวเสนาติ วิมานฏฺฐกถายํ (วิ. ว. อฏฺฐ. 1.ปฐมปีฐวิมานวณฺณนา) วุตฺตํฯ รติชนนฏฺเฐนาติ ปีติโสมนสฺสุปฺปาทนฏฺเฐนฯ ตญฺหิ ปสฺสนฺตสฺส, สุณนฺตสฺส จ อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ อจฺฉริยธมฺมตฺตาฯ วจนตฺถโต ปน รเมติ รติํ กโรตีติ รตนํ, รมนํ วา รตํ, ตํ เนตีติ รตนํ, รตํ วา ชเนตีติ รตนํ ช-การโลปวเสนาติปิ เนรุตฺติกาฯ สพฺพตฺถาติ หตฺถิรตนาทีสุฯ

จิตฺตีกตภาวาทินาปิ จกฺกสฺส รตนฏฺโฐ เวทิตพฺโพ, โส ปน รติชนนฏฺเฐเนว เอกสงฺคหตาย วิสุํ น คหิโตฯ กสฺมา เอกสงฺคโหติ เจ? จิตฺตีกตาทิภาวสฺสปิ รตินิมิตฺตตฺตาฯ อถ วา คนฺถพฺยาสํ ปริหริตุกาเมน จิตฺตีกตาทิภาโว น คหิโตติ เวทิตพฺพํฯ อญฺญาสุ ปน อฏฺฐกถาสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.33; สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.223; ขุ. ปา. อฏฺฐ. 6.3.ยานีธาติคาถาวณฺณนา; สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.226; มหานิ. อฏฺฐ. 156) เอวํ วุตฺตํ –

‘‘รติชนนฏฺเฐน รตนํฯ อปิจ –

จิตฺตีกตํ มหคฺฆญฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;

อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจติฯ

‘‘จกฺกรตนสฺส จ นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺฐาย อญฺญํ เทวฏฺฐานํ นาม น โหติ, สพฺเพปิ คนฺธปุปฺผาทีหิ ตสฺเสว ปูชญฺจ อภิวาทนาทีนิ จ กโรนฺตีติ จิตฺตีกตฏฺเฐน รตนํฯ จกฺกรตนสฺส จ เอตฺตกํ นาม ธนํ อคฺฆตีติ อคฺโฆ นตฺถิ, อิติ มหคฺฆฏฺเฐนปิ รตนํฯ จกฺกรตนญฺจ อญฺเญหิ โลเก วิชฺชมานรตเนหิ อสทิสนฺติ อตุลฏฺเฐน รตนํฯ ยสฺมา ปน ยสฺมิํ กปฺเป พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมิํเยว จกฺกวตฺติโน อุปฺปชฺชนฺติ, พุทฺธา จ กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ทุลฺลภทสฺสนฏฺเฐนปิ รตนํฯ ตเทตํ ชาติรูปกุลอิสฺสริยาทีหิ อโนมสฺส อุฬารสตฺตสฺเสว อุปฺปชฺชติ, น อญฺญสฺสาติ อโนมสตฺตปริโภคฏฺเฐนปิ รตนํฯ ยถา จ จกฺกรตนํ, เอวํ เสสานิปี’’ติฯ

ตตฺรายํ ตฏฺฏีกาย, อญฺญตฺถ จ วุตฺตนเยน อตฺถวิภาวนา – อิทญฺหิ ‘‘จิตฺตีกต’’นฺติอาทิวจนํ นิพฺพจนตฺถวเสน วุตฺตํ น โหติ, อถ กินฺติ เจ? โลเก ‘‘รตน’’นฺติ สมฺมตสฺส วตฺถุโน ครุกาตพฺพภาเวน วุตฺตํฯ สรูปโต ปเนตํ โลกิยมหาชเนน สมฺมตํ หิรญฺญสุวณฺณาทิกํ, จกฺกวตฺติรญฺโญ อุปฺปนฺนํ จกฺกรตนาทิกํ, กตญฺญุกตเวทิปุคฺคลาทิกํ, สพฺพุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน พุทฺธาทิสรณตฺตยญฺจ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อโห มโนหร’’นฺติ จิตฺเต กตฺตพฺพตาย จิตฺตีกตํ, สฺวายํ จิตฺตีกาโร ตสฺส ปูชนียตายาติ กตฺวา ปูชนียนฺติ อตฺถํ วทนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘วิจิตฺรกตฏฺเฐน จิตฺตีกต’’นฺติ ภณนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ อิธ จิตฺตสทฺทสฺส หทยวาจกตฺตา ‘‘จิตฺตีกตฺวา สุณาถ เม’’ติ (พุ. วํ. 1.80) อาหจฺจภาสิตปาฬิยํ วิยฯ ตถา จาหุ ‘‘ยถารหมิวณฺณาคโม ภูกเรสู’’ติฯ ‘‘ปสฺส จิตฺตีกตํ รูปํ, มณินา กุณฺฑเลน จา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.302) ปน ปุพฺเพ อวิจิตฺรํ อิทานิ วิจิตฺรํ กตนฺติ จิตฺตีกตนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพ ตตฺถ จิตฺตสทฺทสฺส วิจิตฺรวาจกตฺตาฯ มหนฺตํ วิปุลํ อปริมิตํ อคฺฆตีติ มหคฺฆํฯ นตฺถิ เอตสฺส ตุลา อุปมา, ตุลํ วา สทิสนฺติ อตุลํฯ

กทาจิเทว อุปฺปชฺชนโต ทุกฺเขน ลทฺธพฺพทสฺสนตฺตา ทุลฺลภทสฺสนํฯ อโนเมหิ อุฬารคุเณเหว สตฺเตหิ ปริภุญฺชิตพฺพโต อโนมสตฺตปริโภคํฯ

อิทานิ เนสํ จิตฺตีกตาทิอตฺถานํ สวิเสสํ จกฺกรตเน ลพฺภมานตํ ทสฺเสตฺวา อิตเรสุปิ เต อติทิสิตุํ ‘‘ยถา จ จกฺกรตน’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อญฺญํ เทวฏฺฐานํ นาม น โหติ รญฺโญ อนญฺญสาธารณิสฺสริยาทิสมฺปตฺติปฏิลาภเหตุโต, อญฺเญสํ สตฺตานํ ยถิจฺฉิตตฺถปฏิลาภเหตุโต จฯ อคฺโฆ นตฺถิ อติวิย อุฬารสมุชฺชลรตนตฺตา, อจฺฉริยพฺภุตธมฺมตาย จฯ ยทคฺเคน จ มหคฺฆํ, ตทคฺเคน อตุลํฯ สตฺตานํ ปาปชิคุจฺฉเนน วิคตกาฬโก ปุญฺญปสุตตาย มณฺฑภูโต ยาทิโส กาโล พุทฺธุปฺปาทารโห, ตาทิเส เอว จกฺกวตฺตีนมฺปิ สมฺภโวติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ กทาจิ กรหจีติ ปริยายวจนํ, ‘‘กทาจี’’ติ วา ยถาวุตฺตกาลํ สนฺธาย วุตฺตํ, ‘‘กรหจี’’ติ ชมฺพุสิริทีปสงฺขาตํ เทสํฯ เตนาห –

‘‘กาลํ ทีปญฺจ เทสญฺจ, กุลํ มาตรเมว จ;

อิเม ปญฺจ วิโลเกตฺวา, อุปฺปชฺชติ มหายโส’’ติฯ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.1.10);

อุปมาวเสน เจตํ วุตฺตํฯ อุปโมปเมยฺยานญฺจ น อจฺจนฺตเมว สทิสตา, ตสฺมา ยถา พุทฺธา กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติ, น ตถา จกฺกวตฺติโน, จกฺกวตฺติโน ปน อเนกทาปิ พุทฺธุปฺปาทกปฺเป อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอวํ สนฺเตปิ จกฺกวตฺติวตฺตปูรณสฺส ทุกฺกรภาวโต ทุลฺลภุปฺปาโทเยวาติ อิมินา ทุลฺลภุปฺปาทตาสามญฺเญน เตสํ ทุลฺลภทสฺสนตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ กามํ จกฺกรตนานุภาเวน สมิชฺฌมาโน คุโณ จกฺกวตฺติปริวารชนสาธารโณ, ตถาปิ จกฺกวตฺตี เอว นํ สามิภาเวน วิสวิตาย ปริภุญฺชตีติ วตฺตพฺพตํ อรหติ ตทตฺถเมว อุปฺปชฺชนโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตเทต’’นฺติอาทิมาหฯ ยถาวุตฺตานํ ปญฺจนฺนํ, ฉนฺนมฺปิ วา อตฺถานํ เสสรตเนสุปิ ลพฺภนโต ‘‘เอวํ เสสานิปี’’ติ วุตฺตํฯ

อิเมหิ ปน รตเนหิ ราชา จกฺกวตฺตี กิมตฺถํ ปจฺจนุโภติ, นนุ วินาปิ เตสุ เกนจิ รญฺญา จกฺกวตฺตินา ภวิตพฺพนฺติ โจทนาย ตสฺส เตหิ หถารหมตฺถปจฺจนุภวนทสฺสเนน เกนจิปิ อวินาภาวิตํ วิภาเวตุํ ‘‘อิเมสุ ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ

อชิตํ ปุรตฺถิมาทิทิสาย ขตฺติยมณฺฑลํ ชินาติ มเหสกฺขตาสํวตฺตนิยกมฺมนิสฺสนฺทภาวโตฯ ยถาสุขํ อนุวิจรติ หตฺถิรตนํ, อสฺสรตนญฺจ อภิรุหิตฺวา เตสํ อานุภาเวน อนฺโตปาตราสํเยว สมุทฺทปริยนฺตํ ปถวิํ อนุปริยายิตฺวา ราชธานิยา เอว ปจฺจาคมนโตฯ ปริณายกรตเนน วิชิตมนุรกฺขติ ตตฺถ ตตฺถ กตฺตพฺพกิจฺจสํวิทหนโตฯ อวเสเสหิ มณิรตนอิตฺถิรตนคหปติรตเนหิ อุปภุญฺชเนน ปวตฺตํ อุปโภคสุขํ อนุภวติ ยถารหํ เตหิ ตถานุภวนสิทฺธิโตฯ โส หิ มณิรตเนน โยชนปฺปมาเณ ปเทเส อนฺธการํ วิธเมตฺวา อาโลกทสฺสนาทินา สุขมนุภวติ, อิตฺถิรตเนน อติกฺกนฺตมานุสกรูปทสฺสนาทิวเสน, คหปติรตเนน อิจฺฉิติจฺฉิตมณิกนกรชตาทิธนปฏิลาภวเสน สุขมนุภวติฯ

อิทานิ สตฺติยา, สตฺติผเลน จ ยถาวุตฺตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘ปฐเมนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ติวิธา หิ สตฺติโย ‘‘สกฺโกนฺติ สมตฺเถนฺติ ราชาโน เอตายา’’ติ กตฺวาฯ ยถาหุ –

‘‘ปภาวุสฺสาหมนฺตานํ, วสา ติสฺโส หิ สตฺติโย;

ปภาโว ทณฺฑโช เตโช, ปตาโป ตุ จ โกสโชฯ

มนฺโต จ มนฺตนํ โส ตุ, จตุกฺกณฺโณ ทฺวิโคจโร;

ติโคจโร ตุ ฉกฺกณฺโณ, รหสฺสํ คุยฺหมุจฺจเต’’ติฯ

ตตฺถ วีริยพลํ อุสฺสาหสตฺติฯ ปฐเมน จสฺส จกฺกรตเนน ตทนุโยโค ปริปุณฺโณ โหติฯ กสฺมาติ เจ? เตน อุสฺสาหสตฺติยา ปวตฺเตตพฺพสฺส อปฺปฏิหตาณาจกฺกภาวสฺส สิทฺธิโตฯ ปญฺญาพลํ มนฺตสตฺติฯ ปจฺฉิเมน จสฺส ปริณายกรตเนน ตทนุโยโคฯ กสฺมาติ เจ ? ตสฺส สพฺพราชกิจฺเจสุ กุสลภาเวน มนฺตสตฺติยา วิย อวิรชฺฌนปโยคตฺตาฯ ทมเนน, ธเนน จ ปภุตฺตํ ปภูสตฺติฯ หตฺถิอสฺสคหปติรตเนหิ จสฺส ตทนุโยโค ปริปุณฺโณ โหติฯ กสฺมาติ เจ? หตฺถิอสฺสรตนานํ มหานุภาวตาย, คหปติรตนโต ปฏิลทฺธโกสสมฺปตฺติยา จ ปภาวสตฺติยา วิย ปภาวสมิทฺธิสิทฺธิโตฯ อิตฺถิมณิรตเนหิ ติวิธสตฺติโยคผลํ ปริปุณฺณํ โหตีติ สมฺพนฺโธ, ยถาวุตฺตาหิ ติวิธาหิ สตฺตีหิ ปยุชฺชนโต ยํ ผลํ ลทฺธพฺพํฯ

ตํ สพฺพํ เตหิ ปริปุณฺณํ โหตีติ อตฺโถฯ กสฺมาติ เจ? เตเหว อุปโภคสุขสฺส สิชฺฌนโตฯ

ทุวิธสุขวเสนปิ ยถาวุตฺตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘โส อิตฺถิมณิรตเนหี’’ติอาทิ กถิตํฯ โภคสุขนฺติ สมีเป กตฺวา ปริโภควเสน ปวตฺตสุขํฯ เสเสหีติ ตทวเสเสหิ จกฺกาทิปญฺจรตเนหิฯ อปจฺจตฺถิกตาวเสน ปวตฺตสุขํ อิสฺสริยสุขํฯ อิทานิ เตสํ สมฺปนฺนเหตุวเสนปิ เกนจิ อวินาภาวิตเมว วิภาเวตุํ ‘‘วิเสสโต’’ติอาทิมาหฯ อโทสกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวนาติ อโทสสงฺขาเตน กุสลมูเลน สหชาตาทิปจฺจยวเสน อุปฺปาทิตกมฺมสฺส อานุภาเวน สมฺปชฺชนฺติ โสมฺมตรรตนชาติกตฺตาฯ กมฺมผลญฺหิ เยภุยฺเยน กมฺมสริกฺขกํฯ มชฺฌิมานิ มณิอิตฺถิคหปติรตนานิ อโลภกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวน สมฺปชฺชนฺติ อุฬารธนสฺส, อุฬารธนปฏิลาภการณสฺส จ ปริจฺจาคสมฺปทาเหตุกตฺตาฯ ปจฺฉิมํ ปริณายกรตนํ อโมหกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวน สมฺปชฺชติ มหาปญฺเญเนว จกฺกวตฺติราชกิจฺจสฺส ปริเนตพฺพตฺตา, มหาปญฺญภาวสฺส จ อโมหกุสลมูลชนิตกมฺมนิสฺสนฺทภาวโตฯ โพชฺฌงฺคสํยุตฺเตติ มหาวคฺเค ทุติเย โพชฺฌงฺคสํยุตฺเต (สํ. นิ. 5.223)ฯ รตนสุตฺตสฺสาติ ตตฺถ ปญฺจมวคฺเค สงฺคีตสฺส ทุติยสฺส รตนสุตฺตสฺส (สํ. นิ. 5.223)ฯ อุปเทโส นาม สวิเสสํ สตฺตนฺนํ รตนานํ วิจารณวเสน ปวตฺโต นโยฯ

สรณโต ปฏิปกฺขวิธมนโต สูรา สตฺติวนฺโต, นิพฺภยาวหาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อภีรุกชาติกา’’ติฯ อสุเร วิชินิตฺวา ฐิตตฺตา สกฺโก เทวานมินฺโท ธีโร นาม, ตสฺส เสนงฺคภาวโต เทวปุตฺโต ‘‘องฺค’’นฺติ วุจฺจติ, ธีรสฺส องฺคํ, ตสฺส รูปมิว รูปํ เยสํ เต ธีรงฺครูปา, เตน วุตฺตํ ‘‘เทวปุตฺตสทิสกายา’’ติฯ เอเกติ สารสมาสนามกา อาจริยา, ตทกฺขมนฺโต อาห ‘‘อยํ ปเนตฺถา’’ติอาทิฯ สภาโวติ สภาวภูโต อตฺโถฯ อุตฺตมสูราติ อุตฺตมโยธาฯ สูรสทฺโท หิ อิธ โยธตฺโถฯ เอวญฺหิ ปุริมนยโต อิมสฺส วิเสสตา โหติ, ‘‘อุตฺตมตฺโถ สูรสทฺโท’’ติปิ วทนฺติ, ‘‘อุตฺตมา สูรา วุจฺจนฺตี’’ติปิ หิ ปาโฐ ทิสฺสติฯ วีรานนฺติ วีริยวนฺตานํฯ องฺคนฺติ การณํ ‘‘องฺคียติ ญายติ ผลเมเตนา’’ติ กตฺวาฯ

เยน วีริเยน ‘‘ธีรา’’ติ วุจฺจนฺติ, ตเทว ธีรงฺคํ นามาติ อาห ‘‘วีริยนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ รูปนฺติ สรีรํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘วีริยมยสรีรา วิยา’’ติฯ วีริยเมว วีริยมยํ ยถา ‘‘ทานมย’’นฺติ, (ที. นิ. 3.305; อิติวุ. 60; เนตฺติ. 34) ตสฺมา วีริยสงฺขาตสรีรา วิยาติ อตฺโถฯ วีริยํ ปน น เอกนฺตรูปนฺติ วิย-สทฺทคฺคหณํ กตํฯ อปิจ ธีรงฺเคน นิพฺพตฺตํ ธีรงฺคนฺติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘วีริยมยสรีรา วิยา’’ติ วุตฺตํ, เอวมฺปิ วีริยโต รูปํ น เอกนฺตํ นิพฺพตฺตนฺติ วิย-สทฺเทน ทสฺเสติฯ อถ วา รูปํ สรีรภูตํ ธีรงฺคํ วีริยเมเตสนฺติ โยเชตพฺพํ, ตถาปิ วีริยํ นาม กิญฺจิ สวิคฺคหํ น โหตีติ ทีเปติ ‘‘วีริยมยสรีรา วิยา’’ติ อิมินา, อิธาปิ มยสทฺโท สกตฺเถเยว ทฏฺฐพฺโพ, ตสฺมา สวิคฺคหวีริยสทิสาติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สวิคฺคหํ เจ วีริยํ นาม สิยา, เต จสฺส ปุตฺตา ตํสทิสาเยว ภเวยฺยุนฺติ อยเมว จตฺโถ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. 1.258) อนุมโตฯ มหาปทานฏฺฐกถายํ ปน เอวํ วุตฺตํ ‘‘ธีรงฺคํ รูปเมเตสนฺติ ธีรงฺครูปา, วีริยชาติกา วีริยสภาวา วีริยมยา อกิลาสุโน อเหสุํ, ทิวสมฺปิ ยุชฺฌนฺตา น กิลมนฺตีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ, (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.34) ตเทตํ รูปสทฺทสฺส สภาวตฺถตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิธ เจว อญฺญตฺถ กตฺถจิ ‘‘ธิตงฺครูปา’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติฯ วีริยตฺโถปิ หิ ธิติสทฺโท โหติ ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ทิฏฺฐํ โส อติวตฺตตี’’ติอาทีสุ (ชา. 1.1.57) ธิติสทฺโท วิยฯ กตฺถจิ ปน ‘‘วีรงฺค’’นฺติ ปาโฐว ทิฏฺโฐฯ ยถา รุจฺจติ, ตถา คเหตพฺพํฯ

นนุ จ รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ปฏิเสนา นาม นตฺถิ, ย’มสฺส ปุตฺตา ปมทฺเทยฺยุํ, อถ กสฺมา ‘‘ปรเสนปฺปมทฺทนา’’ติ วุตฺตนฺติ โจทนํ โสเธนฺโต ‘‘สเจ’’ติอาทิมาห, ปรเสนา โหตุ วา, มา วา, ‘‘สเจ ปน ภเวยฺยา’’ติ ปริกปฺปนามตฺเตน เตสํ เอวมานุภาวตํ ทสฺเสตุํ ตถา วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย, ‘‘ปรเสนปฺปมทฺทนา’’ติ วุตฺเตปิ ปรเสนํ ปมทฺทิตุํ สมตฺถาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ ปกรณโตปิ อตฺถนฺตรสฺส วิญฺญายมานตฺตา, ยถา ‘‘สิกฺขมาเนน ภิกฺขเว ภิกฺขุนา อญฺญาตพฺพํ ปริปุจฺฉิตพฺพํ ปริปญฺหิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. 434) เอตสฺส ปทภาชนีเย (ปาจิ. 436) ‘‘สิกฺขิตุกาเมนา’’ติ อตฺถคฺคหณนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ ปริมทฺทิตุํ สมตฺถา’’ติ วุตฺตํฯ

น หิ เต ปรเสนํ ปมทฺทนฺตา ติฏฺฐนฺติ, อถ โข ปมทฺทนสมตฺถา เอว โหนฺติ ฯ เอวมญฺญตฺรปิ ยถารหํฯ ปรเสนํ ปมทฺทนาย สมตฺเถนฺตีติ ปรเสนปฺปมทฺทนาติ อตฺถํ ทสฺเสตีติปิ วทนฺติฯ

ปุพฺเพ กตูปจิตสฺส เอตรหิ วิปจฺจมานกสฺส ปุญฺญธมฺมสฺส จิรตรํ วิปจฺจิตุํ ปจฺจยภูตํ จกฺกวตฺติวตฺตสมุทาคตํ ปโยคสมฺปตฺติสงฺขาตํ ธมฺมํ ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺเมนา’’ติ ปทสฺส ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพติอาทินา ปญฺจสีลธมฺเมนา’’ติ อตฺถมาหฯ อยญฺหิ อตฺโถ ‘‘เย โข ปนานนฺท ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปฏิราชาโน, เต ราชานํ มหาสุทสฺสนํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาหํสุ ‘เอหิ โข มหาราช, สฺวาคตํ เต มหาราช, สกํ เต มหาราช, อนุสาส มหาราชา’ติฯ ราชา มหาสุทสฺสโน เอวมาห ‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ, อทินฺนํ น อาทาตพฺพํ, กาเมสุ มิจฺฉา น จริตพฺพา, มุสา น ภณิตพฺพา, มชฺชํ น ปาตพฺพํ, ยถาภุตฺตญฺจ ภุญฺชถา’ติฯ เย โข ปนานนฺท ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปฏิราชาโน, เต รญฺโญ มหาสุทสฺสนสฺส อนุยนฺตา อเหสุ’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 2.244) อาคตํ รญฺโญ โอวาทธมฺมํ สนฺธาย วุตฺโตฯ เอวญฺหิ ‘‘อทณฺเฑน อสตฺเถนา’’ติ อิทมฺปิ วิเสสนวจนํ สุสมตฺถิตํ โหติฯ อญฺญาสุปิ สุตฺตนิปาตฏฺฐกถาทีสุ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 226; ขุ. ปา. อฏฺฐ. 6.3; ที. นิ. อฏฺฐ. 2.33; สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.223) อยเมวตฺโถ วุตฺโตฯ

มหาปทานฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อทณฺเฑนาติ เย กตาปราเธ สตฺเต สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ คณฺหนฺติ, เต ธนทณฺเฑน รชฺชํ กาเรนฺติ นาม, เย เฉชฺชเภชฺชํ อนุสาสนฺติ, เต สตฺถทณฺเฑนฯ อยํ ปน ทุวิธมฺปิ ทณฺฑํ ปหาย อทณฺเฑน อชฺฌาวสติฯ อสตฺเถนาติ เย เอกโตธาราทินา สตฺเถน ปรํ วิเหสนฺติ, เต สตฺเถน รชฺชํ กาเรนฺติ นามฯ อยํ ปน สตฺเถน ขุทฺทกมกฺขิกายปิ ปิวนมตฺตํ โลหิตํ กสฺสจิ อนุปฺปาเทตฺวา ธมฺเมเนว, ‘เอหิ โข มหาราชา’ติ เอวํ ปฏิราชูหิ สมฺปฏิจฺฉิตาคมโน วุตฺตปฺปการํ ปถวิํ อภิวิชินิตฺวา อชฺฌาวสติ อภิภวิตฺวา สามี หุตฺวา วสตีติ อตฺโถ’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.34) วุตฺตํ, ตเทตํ ‘‘ธมฺเมนา’’ติ ปทสฺส ‘‘ปุพฺเพ กตูปจิเตน เอตรหิ วิปจฺจมานเกน เยน เกนจิ ปุญฺญธมฺเมนา’’ติ อตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

เตเนว หิ ‘‘ธมฺเมน ปฏิราชูหิ สมฺปฏิจฺฉิตาคมโน วุตฺตปฺปการํ ปถวิํ อภิวิชินิตฺวา อชฺฌาวสตี’’ติฯ อาจริเยนปิ (ที. นิ. ฏี. 1.258) วุตฺตํ ธมฺเมนาติ กตูปจิเตน อตฺตโน ปุญฺญธมฺเมนฯ เตน หิ สญฺโจทิตา ปถวิยํ สพฺพราชาโน ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ‘‘สฺวาคตํ เต มหาราชา’’ติอาทีนิ วตฺวา อตฺตโน รชฺชํ รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส นิยฺยาเตนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โส อิมํ ปถวิํ สาครปริยนฺตํ อทณฺเฑน อสตฺเถน ธมฺเมน อภิวิชิย อชฺฌาวสตี’’ติ, เตนปิ ยถาวุตฺตเมวตฺถํ ทสฺเสติ, ตสฺมา อุภยถาปิ เอตฺถ อตฺโถ ยุตฺโต เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ จกฺกวตฺติวตฺตปูรณาทิปโยคสมฺปตฺติมนฺตเรน หิ ปุพฺเพ กตูปจิตกมฺเมเนว เอวมชฺฌาวสนํ น สมฺภวติ, ตถา ปุพฺเพ กตูปจิตกมฺมมนฺตเรน จกฺกวตฺติวตฺตปูรณาทิปโยคสมฺปตฺติยา เอวาติฯ

เอวํ เอกํ นิปฺผตฺติํ กเถตฺวา ทุติยํ นิปฺผตฺติํ กเถตุํ ยเทตํ ‘‘สเจ โข ปนา’’ติอาทิวจนํ วุตฺตํ, ตตฺถ อนุตฺตานมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อรหํ…เป.… วิวฏฺฏจฺฉโทติ เอตฺถา’’ติอาทิมาห ฯ ยสฺมา ราคาทโย สตฺต ปาปธมฺมา โลเก อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปชฺชมานา จ เต สตฺตสนฺตานํ ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา กุสลปฺปวตฺติํ นิวาเรนฺติ, ตสฺมา เต อิธ ฉทสทฺเทน วุตฺตาติ ทสฺเสติ ‘‘ราคโทสา’’ติอาทินาฯ ทุจฺจริตนฺติ มิจฺฉาทิฏฺฐิโต อญฺเญน มโนทุจฺจริเตน สห ตีณิ ทุจฺจริตานิ, มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปน วิเสเสน สตฺตานํ ฉทนโต, ปรมสาวชฺชตฺตา จ วิสุํ คหิตาฯ วุตฺตญฺจ ‘‘สพฺเพ เต อิเมเหว ทฺวาสฏฺฐิยา วตฺถูหิ อนฺโตชาลีกตา, เอตฺถ สิตาว อุมฺมุชฺชมานา อุมฺมุชฺชนฺตี’’ติอาทิ (ที. นิ. 1.146)ฯ ตถา มุยฺหนฏฺเฐน โมโห, อวิทิตกรณฏฺเฐน อวิชฺชาติ ปวตฺติอาการเภเทน อญฺญาณเมว ทฺวิธา วุตฺตํฯ ตถา หิสฺส ทฺวิธาปิ ฉทนตฺโถ กถิโต ‘‘อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ โมโห สหเต นร’’นฺติ, (มหานิ. 5, 156, 195) ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตี’’ติ (สุ. นิ. 1039; จูฬนิ. ปารายนวคฺค.2) จฯ เอวํ ราคโทสาทีนมฺปิ ฉทนตฺโถ วตฺตพฺโพฯ มหาปทานฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.33) ปน ราคโทสโมหมานทิฏฺฐิกิเลสตณฺหาวเสน สตฺต ปาปธมฺมา คหิตาฯ ตตฺร รญฺชนฏฺเฐน ราโค, ตณฺหายนฏฺเฐน ตณฺหาติ ปวตฺติอาการเภเทน โลโภ เอว ทฺวิธา วุตฺโตฯ ตถา หิสฺส ทฺวิธาปิ ฉทนตฺโถ เอกนฺติโกวฯ

ยถาห ‘‘อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ ราโค สหเต นร’’นฺติ, ‘‘กามนฺธา ชาลสญฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตา’’ติ (อุทา. 94) จ, กิเลสคฺคหเณน จ วุตฺตาวสิฏฺฐา วิจิกิจฺฉาทโย วุตฺตาฯ

สตฺตหิ ปฏิจฺฉนฺเนติ เหตุคพฺภวจนํ, สตฺตหิ ปาปธมฺเมหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา กิเลสวเสน อนฺธกาเร โลเกติ อตฺโถฯ ตํ ฉทนนฺติ สตฺตปาปธมฺมสงฺขาตํ ฉทนํฯ วิวฏฺเฏตฺวาติ วิวฏฺฏํ กตฺวา วิคเมตฺวาฯ ตเทว ปริยายนฺตเรน วุตฺตํ ‘‘สมนฺตโต สญฺชาตาโลโก หุตฺวา’’ติฯ กิเลสฉทนวิคโม เอว หิ อาโลโก, เอเตน วิวฏฺฏยิตพฺโพ วิคเมตพฺโพติ วิวฏฺโฏ, ฉาเทติ ปฏิจฺฉาเทตีติ ฉโท, วิวฏฺโฏ ฉโท อเนนาติ วิวฏฺฏจฺฉทา, วิวฏฺฏจฺฉโท วาติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ อยญฺหิ วิวฏฺฏจฺฉทสทฺโท ทฬฺหธมฺมปจฺจกฺขธมฺมสทฺทาทโย วิย ปุลฺลิงฺควเสน อาการนฺโต, โอการนฺโต จ โหติฯ ตถา หิ มหาปทานฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘ราคโทสโมหมานทิฏฺฐิกิเลสตณฺหาสงฺขาตํ ฉทนํ อาวรณํ วิวฏํ วิทฺธํสิตํ วิวฏกํ เอเตนาติ วิวฏจฺฉโท, ‘วิวฏฺฏจฺฉทา’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถ’’ติ, (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.33) ตสฺสา ลีนตฺถปฺปกาสนิยมฺปิ วุตฺตํ ‘‘วิวฏฺฏจฺฉทาติ โอการสฺส อาการํ กตฺวา นิทฺเทโส’’ติฯ สทฺทวิทู ปน ‘‘อาธนฺวาทิโตติ ลกฺขเณน สมาสนฺตคเตหิ ธนุสทฺทาทีหิ กฺวจิ อาปจฺจโย’’ติ วตฺวา ‘‘กณฺฑิวธนฺวา, ปจฺจกฺขธมฺมา, วิวฏฺฏจฺฉทา’’ติ ปโยคมุทาหรนฺติฯ

กสฺมา ปทตฺตยเมตํ วุตฺตนฺติ อนุโยคํ เหตาลงฺการนเยน ปริหรนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาห, ตตฺถาติ จ ตีสุ ปเทสูติ อตฺโถฯ ปูชาวิเสสํ ปฏิคฺคณฺหิตุํ อรหตีติ อรหนฺติ อตฺเถน ปูชารหตา วุตฺตาฯ ยสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา ปูชารหตาติ ตสฺสา ปูชารหตาย เหตุ วุตฺโตฯ สวาสนสพฺพกิเลสปฺปหานปุพฺพกตฺตา พุทฺธภาวสฺส พุทฺธตฺตเหตุภูตา วิวฏฺฏจฺฉทตา วุตฺตาฯ กมฺมาทิวเสน ติวิธํ วฏฺฏญฺจ ราคาทิวเสน สตฺตวิโธ ฉโท จ วฏฺฏจฺฉทา, วฏฺฏจฺฉเทหิ วิคโต, วิคตา วา วฏฺฏจฺฉทา ยสฺสาติ วิวฏฺฏจฺฉโท, วิวฏฺฏจฺฉทา วา, ทฺวนฺทปุพฺพโค ปน วิ-สทฺโท อุภยตฺถ โยเชตพฺโพติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิวฏฺโฏ จ วิจฺฉโท จา’’ติ วุตฺตํฯ

เอวมฺปิ วทนฺติ ‘‘วิวฏฺโฏ จ โส วิจฺฉโท จาติ วิวฏฺฏจฺฉโท, อุตฺตรปเท ปุพฺพปทโลโปติ อตฺถํ ทสฺเสตี’’ติฯ ‘‘อรหํ วฏฺฏาภาเวนา’’ติ อิทํ กิเลเสหิ อารกตฺตา, กิเลสารีนํ สํสารจกฺกสฺสารานญฺจ หตตฺตา, ปาปกรเณ จ รหาภาวาติ อตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อิทญฺหิ ผเลน เหตานุมานทสฺสนํ – ยถา ตํ ธูเมน อคฺคิสฺส, อุทโกเฆน อุปริ วุฏฺฐิยา, เอเตน จ อตฺเถน อรหภาโว เหตุ, วฏฺฏาภาโว ผลนฺติ อยํ อาจริยมติฯ ‘‘ปจฺจยาทีนํ, ปูชาวิเสสสฺส จ อรหตฺตา’’ติ ปน เหตุนา ผลานุมานทสฺสนมฺปิ สิยา ยถา ตํ อคฺคินา ธูมสฺส, อุปริ วุฏฺฐิยา อุทโกฆสฺสฯ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฉทนาภาเวนา’’ติ อิทํ ปน เหตุนา ผลานุมานทสฺสนํ สวาสนสพฺพกิเลสจฺฉทนาภาวปุพฺพกตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺธภาวสฺสฯ อรหตฺตมคฺเคน หิ วิจฺฉทตา, สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สมฺมาสมฺพุทฺธภาโวฯ ‘‘วิวฏฺโฏ จ วิจฺฉโท จา’’ติ อิทํ เหตุทฺวยํฯ กามญฺจ อาจริยมติยา ผเลน เหตุอนุมานทสฺสเน วิวฏฺฏตา ผลเมว โหติ, เหตุอนุมานทสฺสนสฺส, ปน ตถาญาณสฺส จ เหตุภาวโต เหตุเยว นามาติ เวทิตพฺพํฯ

เอวํ ปทตฺตยวจเน เหตาลงฺการนเยน ปโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ จตุเวสารชฺชวเสนปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทุติเยนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทุติเยน เวสารชฺเชนาติ ‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว ตถาคตสฺส เวสารชฺชานิ, เยหิ เวสารชฺเชหิ สมนฺนาคโต ตถาคโต อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตี’’ติอาทินา (อ. นิ. 4.8; ม. นิ. 1.150) ภควตา วุตฺตกฺกเมน ทุติยภูเตน ‘‘ขีณาสวสฺส เต ปฏิชานโต ‘อิเม อาสวา อปริกฺขีณา’ติ, ตตฺร วต มํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมิํ สห ธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ ภิกฺขเว น สมนุปสฺสามิ, เอตมหํ ภิกฺขเว นิมิตฺตํ อสมนุปสฺสนฺโต เขมปฺปตฺโต อภยปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต วิหรามี’’ติ ปริทีปิเตน เวสารชฺเชนฯ ปุริมสิทฺธีติ ปุริมสฺส ‘‘อรห’’นฺติ ปทสฺส อตฺถสิทฺธิ อรหตฺตสิทฺธิ, ทุติยเวสารชฺชสฺส ตทตฺถภาวโต เตน เวสารชฺเชน ตทตฺถสิทฺธีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ขีณาสวสฺส เต ปฏิชานโต ‘อิเม อาสวา อปริกฺขีณา’ ติ’’อาทินา วุตฺตเมว หิ ทุติยเวสารชฺชํ ‘‘กิเลเสหิ อารกตฺตา’’ติอาทินา วุตฺโต ‘‘อรห’’นฺติ ปทสฺส อตฺโถติ ฯ

ตโต จ วิญฺญายติ ‘‘ยถา ทุติเยน เวสารชฺเชน ปุริมสิทฺธิ, เอวํ ปุริเมนปิ อตฺเถน ทุติยเวสารชฺชสิทฺธี’’ติฯ เอวญฺจ กตฺวา อิมินา นเยน จตุเวสารชฺชวเสน ปทตฺตยวจเน ปโยชนทสฺสนํ อุปปนฺนํ โหติฯ อิตรถา หิ กิญฺจิปโยชนาภาวโต อิทํเยว วจนํ อิธ อวตฺตพฺพํ สิยาติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

ปฐเมนาติ วุตฺตนเยน ปฐมภูเตน ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต ‘อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา’ติ, ตตฺร…เป.… วิหรามี’’ติ ปริทีปิเตน เวสารชฺเชนฯ ทุติยสิทฺธีติ ทุติยสฺส ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ ปทสฺส อตฺถสิทฺธิ พุทฺธตฺตสิทฺธิ ตสฺส ตทตฺถภาวโตฯ ตติยจตุตฺเถหีติ วุตฺตนเยเนว ตติยจตุตฺถภูเตหิ ‘‘เย โข ปน เต อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา, เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายาติ, ตตฺร…เป.… วิหรามี’’ติ จ ‘‘ยสฺส โข ปน เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, โส น นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ, ตตฺร…เป.… วิหรามี’’ติ (อ. นิ. 4.8; ม. นิ. 1.150) จ ปริทีปิเตหิ เวสารชฺเชหิฯ ตติยสิทฺธีติ ตติยสฺส ‘‘วิวฏฺฏจฺฉทา’’ติ ปทสฺส อตฺถสิทฺธิ วิวฏฺฏจฺฉทตฺถสิทฺธิ เตหิ ตสฺส ปากฏภาวโตติ อตฺโถฯ ‘‘ยาถาวโต อนฺตรายิกนิยฺยานิกธมฺมาปเทเสน หิ สตฺถุ วิวฏฺฏจฺฉทภาโว โลเก ปากโฏ อโหสี’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.258) อาจริเยน วุตฺตํ, วิวฏฺฏจฺฉทภาเวเนว อนฺตรายิกนิยฺยานิกธมฺมเทสนาสิทฺธิโต ‘‘ตติเยน ตติยจตุตฺถสิทฺธี’’ติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ

เอวํ ปทตฺตยวจเน จตุเวสารชฺชวเสน ปโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ จกฺขุตฺตยวเสนปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุริมญฺจา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ จ-สทฺโท อุปนฺยาสตฺโถฯ ปุริมํ ‘‘อรห’’นฺติ ปทํ ภควโต เหฏฺฐิมมคฺคผลตฺตยญาณสงฺขาตํ ธมฺมจกฺขุํ สาเธติ กิเลสารีนํ, สํสารจกฺกสฺส อรานญฺจ หตภาวทีปนโตฯ ทุติยํ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ ปทํ อาสยานุสยอินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณสงฺขาตํ พุทฺธจกฺขุํ สาเธติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺเสว ตํสมฺภวโตฯ ตเทตญฺหิ ญาณทฺวยํ สาวกปจฺเจกพุทฺธานํ น สมฺภวติฯ ตติยํ ‘‘วิวฏฺฏจฺฉทา’’ติ ปทํ สพฺพญฺญุตญฺญาณสงฺขาตํ สมนฺตจกฺขุํ สาเธติ สวาสนสพฺพกิเลสปฺปหานทีปนโตฯ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ หิ วตฺวา ‘‘วิวฏฺฏจฺฉทา’’ติ วจนํ สมฺมาสมฺพุทฺธภาวาย สวาสนสพฺพกิเลสปฺปหานํ วิภาเวตีติฯ

‘‘อหํ โข ปน ตาต อมฺพฏฺฐ มนฺตานํ ทาตา’’ติ อิทํ อปฺปธานํ, ‘‘ตฺวํ มนฺตานํ ปฏิคฺคเหตา’’ติ อิทเมว ปธานํ สมุตฺเตชนาวจนนฺติ สนฺธาย ‘‘ตฺวํ มนฺตานํ ปฏิคฺคเหตาติ อิมินา’สฺส มนฺเตสุ สูรภาวํ ชเนตี’’ติ วุตฺตํ, ลกฺขณวิภาวเน วิสทญาณตาสงฺขาตํ สูรภาวํ ชเนตีติ อตฺโถฯ

[259] เอวํ โภติ เอตฺถ เอวํ-สทฺโท วจนสมฺปฏิจฺฉเน นิปาโต, วจนสมฺปฏิจฺฉนญฺเจตฺถ ตถา มยํ ตํ ภวนฺตํ โคตมํ เวทิสฺสาม, ตฺวํ มนฺตานํ ปฏิคฺคเหตาติ จ เอวํ ปวตฺตสฺส โปกฺขรสาติโน วจนสฺส สมฺปฏิคฺคโหฯ ‘‘ตสฺสตฺโถ’’ติอาทินาปิ หิ ตเทวตฺถํ ทสฺเสติฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส ปฏิสฺสุตฺวา’’ติ, ตํ ปเนส อาจริยสฺส สมุตฺเตชนาย ลกฺขเณสุ วิคตสมฺโมหภาเวน พุทฺธมนฺเต สมฺปสฺสมานตฺตา วทตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โสปี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ตายาติ ตาย ยถาวุตฺตาย สมุตฺเตชนายา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.259) อาจริเยน วุตฺตํ, อธุนา ปน โปตฺถเกสุ ‘‘ตาย อาจริยกถายา’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติฯ อตฺถโต เจส อวิรุทฺโธเยวฯ มนฺเตสุ สติสมุปฺปาทิกา หิ กถา สมุตฺเตชนาติฯ

อยานภูมินฺติ ยานสฺส อภูมิํ, ยาเนน ยาตุมสกฺกุเณยฺยฏฺฐานภูตํ, ทฺวารโกฏฺฐกสมีปํ คนฺตฺวาติ อตฺโถฯ

อวิเสเสน วุตฺตสฺสปิ วจนสฺส อตฺโถ อฏฺฐกถาปมาณโต วิเสเสน คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ฐิตมชฺฌนฺหิกสมเย’’ติฯ สพฺเพสมาจิณฺณวเสน ปฐมนยํ วตฺวา ปธานิกานเมว อาเวณิกาจิณฺณวเสน ทุติยนโย วุตฺโตฯ ทิวาปธานิกาติ ทิวาปธานานุยุญฺชนกา, ทิวสภาเค สมณธมฺมกรณตฺถํ เต เอวํ จงฺกมนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘ตาทิสานญฺหี’’ติอาทิฯ ‘‘ปริเวณโต ปริเวณมาคจฺฉนฺโต ปปญฺโจ โหติ, ปุจฺฉิตฺวาว ปวิสิสฺสามี’’ติ อมฺพฏฺฐสฺส ตทุปสงฺกมนาธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต ‘‘โส กิรา’’ติอาทิมาหฯ

[260] อภิญฺญาตกุเล ชาโต อภิญฺญาตโกลญฺโญฯ กามญฺจ วกฺขมานนเยน ปุพฺเพ อมฺพฏฺฐกุลมปญฺญาตํ, ตทา ปน ปญฺญาตนฺติ อาห ‘‘ตทา กิรา’’ติอาทิฯ รูปชาติมนฺตกุลาปเทเสหีติ ‘‘อยมีทิโส’’ติ อปทิสนเหตุภูเตหิ จตูหิ รูปชาติมนฺตกุเลหิฯ

เยน เต ภิกฺขู จินฺตยิํสุ, ตทธิปฺปายํ อาวิ กาตุํ ‘‘โย หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อวิเสสโต วุตฺตมฺปิ วิเสสโต วิญฺญายมานตฺถํ สนฺธาย ภาสิตวจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘คนฺธกุฏิํ สนฺธายา’’ติ อิมินาฯ เอวมีทิเสสุฯ

อตุริโตติ อเวคายนฺโต, ‘‘อตุรนฺโต’’ติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ กถํ ปวิสนฺโต อตรมาโน ปวิสติ นามาติ อาห ‘‘สณิก’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ปทปฺปมาณฏฺฐาเนติ ทฺวินฺนํ ปทานํ อนฺตเร มุฏฺฐิรตนปมาณฏฺฐาเนฯ สินฺทุวาโร นาม เอโก ปุปฺผูปครุกฺโข, ยสฺส เสตํ ปุปฺผํ โหติ, โย ‘‘นิคฺคุณฺฑี’’ ติปิ วุจฺจติฯ ปมุขนฺติ คนฺธกุฏิคพฺภปมุขํฯ ‘‘กุญฺจิกจฺฉิทฺทสมีเป’’ติ วุตฺตวจนํ สมตฺเถตุํ ‘‘ทฺวารํ กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[261] ‘‘ทานํ ททมาเนหี’’ติ อิมินา ปารมิตานุภาเวน สยเมว ทฺวารวิวรณํ ทสฺเสติฯ

ภควตา สทฺธิํ สมฺโมทิํสูติ เอตฺถ สมตฺเถน สํ-สทฺเทน วิญฺญายมานํ ภควโต เตหิ สทฺธิํ ปฐมํ ปวตฺตโมทตาสงฺขาตํ เนยฺยตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา’’ติอาทิมาหฯ ภควาปิ หิ ‘‘กจฺจิ โภ มาณวา ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนีย’’นฺติอาทีนิ ปุจฺฉนฺโต เตหิ มาณเวหิ สทฺธิํ ปุพฺพภาสิตาย ปฐมญฺเญว ปวตฺตโมโท อโหสิฯ สมปฺปวตฺตโมทาติ ภควโต ตทนุกรเณน สมํ ปวตฺตสํสนฺทนาฯ ตทตฺถํ สห อุปมาย ทสฺเสตุํ ‘‘สีโตทกํ วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปรมนิพฺพุตกิเลสทรถตาย ภควโต สีโตทกสทิสตา, อนิพฺพุตกิเลสทรถตาย จ มาณวานํ อุณฺโหทกสทิสตา ทฏฺฐพฺพาฯ สมฺโมทิตนฺติ สํสนฺทิตํฯ มุทสทฺโท เหตฺถ สํสนฺทเนเยว, น ปาโมชฺเช, เอวญฺหิ ยถาวุตฺตอุปมาวจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เอกีภาว’’นฺติ, สมฺโมทนกิริยาย สมานตํ เอกรูปตนฺติ อตฺโถฯ

ขมนียนฺติ ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวารํ สรีรยนฺตํ ทุกฺขพหุลตาย สภาวโต ทุสฺสหํ กจฺจิ ขมิตุํ สกฺกุเณยฺย’’นฺติ ปุจฺฉนฺติ, ยาปนียนฺติ อาหาราทิปจฺจยปฏิพทฺธวุตฺติกํ จิรปฺปพนฺธสงฺขาตาย ยาปนาย กจฺจิ ยาเปตุํ สกฺกุเณยฺยํ, สีสโรคาทิอาพาธาภาเวน กจฺจิ อปฺปาพาธํ, ทุกฺขชีวิกาภาเวน กจฺจิ อปฺปาตงฺกํ, ตํตํกิจฺจกรเณ อุฏฺฐานสุขตาย กจฺจิ ลหุฏฺฐานํ, ตทนุรูปพลโยคโต กจฺจิ พลํ, สุขวิหารผลสพฺภาเวน กจฺจิผาสุวิหาโร อตฺถีติ สพฺพตฺถ กจฺจิ-สทฺทํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

พลปฺปตฺตา ปีติ ปีติเยวฯ ตรุณา ปีติ ปาโมชฺชํฯ สมฺโมทนํ ชเนติ กโรตีติ สมฺโมทนิกํ, ตเทว สมฺโมทนิยํ ก-การสฺส ย-การํ กตฺวาฯ สมฺโมเทตพฺพโต สมฺโมทนียนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘สมฺโมทิตุํ ยุตฺตภาวโต’’ติ อิมินาฯ เอวํ อาจริเยหิ วุตฺตํฯ สมฺโมทิตุํ อรหตีติ สมฺโมทนิกํ, ตเทว สมฺโมทนิยํ ยถาวุตฺตนเยนาติ อิมมตฺถมฺปิ ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘สาเรตุ’’นฺติ เอตสฺส ‘‘นิรนฺตรํ ปวตฺเตตุ’’นฺติ อตฺถวจนํฯ สริตพฺพภาวโตติ อนุสฺสริตพฺพภาวโตฯ ‘‘สาเรตุํ อรหตี’’ติ อตฺเถ ยถาปทํ ทีเฆน ‘‘สารณีย’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘สริตพฺพ’’นฺติ อตฺเถ ปน ‘‘สรณีย’’นฺติ วตฺตพฺเพ ทีฆํ กตฺวา ‘‘สารณีย’’นฺติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ สทฺทโต อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถมตฺตโต ทสฺเสตุํ ‘‘สุยฺยมานสุขโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สุยฺยมานสุขโตติ อาปาถมธุรตฺตมาห, อนุสฺสริยมานสุขโตติ วิมทฺทรมณียตฺตํฯ พฺยญฺชนปริสุทฺธตายาติ สภาวนิรุตฺติภาเวน ตสฺสา กถาย วจนจาตุริยํ, อตฺถปริสุทฺธตายาติ อตฺถสฺส นิรุปกฺกิเลสตฺตํฯ อเนเกหิ ปริยาเยหีติ อเนเกหิ การเณหิฯ

อปสาเทสฺสามีติ มงฺกุํ กริสฺสามิฯ อุโภสุ ขนฺเธสุ สาฏกํ อาสชฺเชตฺวา กณฺเฐ โอลมฺพนํ สนฺธาย ‘‘กณฺเฐ โอลมฺพิตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ทุสฺสกณฺณํ คเหตฺวาติ นิวตฺถสาฏกสฺส โกฏิํ เอเกน หตฺเถน คเหตฺวาฯ จงฺกมิตุมารุหนํ สนฺธาย ‘‘จงฺกมํ อภิรุหิตฺวา’’ติ อาหฯ ธาตุสมตาติ รสาทิธาตูนํ สมาวตฺถตา, อโรคตาติ อตฺโถฯ ปาสาทิกตฺถนฺติ ปสาทชนนตฺถํ ‘‘คตคตฏฺฐาเน’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ‘‘ปาสาทิกตฺตา’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺสตฺโถ – องฺคปจฺจงฺคานํ ปสาทาวหตฺตาติ, ‘‘อุปฺปนฺนพหุมานา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ อุปฺปณฺฑนกถนฺติ อวหสิตพฺพตายุตฺตกถํฯ ‘‘อนาจารภาวสารณีย’’นฺติ ตสฺส วิเสสนํ, อนาจารภาเวน สารณียํ ‘‘อนาจาโร วตาย’’นฺติ สริตพฺพกนฺติ อตฺโถฯ

[262] กาตุํ ทุกฺกรมสกฺกุเณยฺยํ กิจฺจมยํ อารภีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภวคฺคํ คเหตุกาโม วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อสกฺกุเณยฺยญฺเหตํ สเทวเกนปิ โลเกน, ยทิทํ ภควโต อปสาทนํฯ เตนาห ‘‘อฏฺฐาเน วายมตี’’ติฯ

หนฺท เตน สทฺธิํ มนฺเตมีติ เอวํ อฏฺฐาเน วายมนฺโตปิ อยํ พาโล ‘‘มยิ กิญฺจิ อกเถนฺเต มยา สทฺธิํ อุตฺตริ กเถตุมฺปิ น วิสหตี’’ติ มานเมว ปคฺคณฺหิสฺสติ, กเถนฺเต ปน กถาปสงฺเคนสฺส ชาติโคตฺเต วิภาวิเต มานนิคฺคโห ภวิสฺสติ, ‘‘หนฺท เตน สทฺธิํ มนฺเตมี’’ติ ภควา อมฺพฏฺฐํ มาณวํ เอตทโวจาติ อตฺโถฯ อาจารสมาจารสิกฺขาปเนน อาจริยา, เตสํ ปน อาจริยานํ ปกฏฺฐา อาจริยาติ ปาจริยา ยถา ‘‘ปปิตามโห’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาจริเยหิ จ เตสํ อาจริเยหิ จา’’ติ วุตฺตํฯ

ปฐมอิพฺภวาทวณฺณนา

[263] กิญฺจาปิ ‘‘สยาโน วา’’ติอาทิวจนํ น วตฺตพฺพํ, มานวเสน ปน ยุคคฺคาหํ กโรนฺโต วทตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กามํ ตีสู’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตีสุ อิริยาปเถสูติ ฐานคมนนิสชฺชาสุฯ เตสฺเวว หิ อาจริเยน สทฺธิํ สลฺลปิตุมรหติ, น ตุ สยเน ครุกรณียานํ สยานานมฺปิ สมฺมุขา ครุกาเรหิ สยนสฺส อกตฺตพฺพภาวโตฯ กถาสลฺลาปนฺติ กถาวเสน ยุคคฺคาหกรณตฺถํ สลฺลปนํฯ สยาเนน หิ อาจริเยน สทฺธิํ สยานสฺส กถา นาม อาจาโร น โหติ, ตถาเปตํ อิตเรหิ สทิสํ กตฺวา กถนํ อิธ กถาสลฺลาโปฯ

ยํ ปเนตํ ‘‘สยาโน วา หิ โภ โคตม พฺราหฺมโณ สยาเนน พฺราหฺมเณน สทฺธิํ สลฺลปิตุมรหตี’’ติ วุตฺตสฺส สลฺลาปสฺส อนาจารภาววิภาวนํ สตฺถารา อมฺพฏฺเฐน สทฺธิํ กเถนฺเตน กตํ, ตํ ปาฬิวเสน สงฺคีติมนารุฬฺหมฺปิ อครหิตาย อาจริยปรมฺปราย ยาวชฺชตนา สมาภตนฺติ ‘‘เย จ โข เต โภ โคตมา’’ติอาทิกาย อุปริปาฬิยา สมฺพนฺธภาเวน ทสฺเสนฺโต ‘‘ตโต กิรา’’ติอาทิมาหฯ โครูปนฺติ โค นูน รูปกวเสน วุตฺตตฺตา, รูปสทฺทสฺส จ ตพฺภาววุตฺติโตฯ ยทิ อหีเฬนฺโต ภเวยฺย, ‘‘มุณฺฑา สมณา’’ติ วเทยฺย, หีเฬนฺโต ปน ครหตฺเถน ก-สทฺเทน ปทํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘มุณฺฑกา สมณกา’’ติ วทตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘มุณฺเฑ มุณฺฑา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิพฺภาติ คหปติกาติ อตฺถมตฺตวจนํ, สทฺทโต ปน อิภสฺส ปโยโค อิโภ อุตฺตรปทโลเปน, ตํ อิภํ อรหนฺตีติ อิพฺภา ทฺวิตฺตํ กตฺวาฯ