โปกฺขรสาติวตฺถุวณฺณนา

[255] มนฺเตติ อิรุเวทาทิมนฺตสตฺเถฯ อิรุเวทาทโย หิ คุตฺตภาสิตพฺพฏฺเฐน ‘‘มนฺตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อณ-สทฺโท สทฺเทติ อาห ‘‘สชฺฌายตี’’ติฯ โลกิยา ปน วทนฺติ ‘‘พฺรหฺมุโน อปจฺจํ พฺราหฺมโณ, นาคโม, ณตฺตํ, ทีฆาที’’ติฯ กสฺมา อยเมว วจนตฺโถ วุตฺโตติ อาห ‘‘อิทเมวา’’ติอาทิฯ อถ เกสํ อิตโร วจนตฺโถติ โจทนมปเนติ ‘‘อริยา ปนา’’ติอาทินาฯ อถ วา ยํ โลกิยา วทนฺติ ‘‘พฺรหฺมุนา ชาโต พฺราหฺมโณ’’ติอาทินิรุตฺติํ, ตํ ปฏิกฺขิปิตุํ เอวํ วุตฺตํฯ ‘‘อิทเมวา’’ติ หิ อวธารเณน ตํ ปฏิกฺขิปติฯ ‘‘ชาติพฺราหฺมณาน’’นฺติ ปน อิมินา สทฺทนฺตเรน ทสฺสิเตสุ ชาติพฺราหฺมณวิสุทฺธิพฺราหฺมณวเสน ทุวิเธสุ พฺราหฺมเณสุ วิสุทฺธิพฺราหฺมณานํ นิรุตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อริยา ปนา’’ติอาทิมาหฯ พหนฺติ ปาเป พหิ กโรนฺตีติ หิ อริยา พฺราหฺมณา นิรุตฺตินเยนฯ ‘‘ตสฺส กิร กาโย เสตโปกฺขรสทิโส’’ติ อิทเมวสฺส นามลาภเหตุทสฺสนํ, เสสํ ปน ตปฺปสงฺเคน ยถาวิชฺชมานวิเสสทสฺสนเมวฯ เตนาห ‘‘อิติ นํ โปกฺขรสทิสตฺตา โปกฺขรสาตีติ สญฺชานนฺตี’’ติฯ โปกฺขเรน สทิโส กาโย ยสฺสาติ หิ โปกฺขรสาตี นิรุตฺตินเยน ฯ สาตสทฺโท วา สทิสตฺโถ, โปกฺขเรน สาโต สทิโส กาโย ตถา, โส ยสฺสาติ โปกฺขรสาตีฯ เสตโปกฺขรสทิโสติ เสตปทุมวณฺโณฯ เทวนคเรติ อาลกมนฺทาทิเทวปุเรฯ อุสฺสาปิตรชตโตรณนฺติ คมฺภีรเนมนิขาตํ อจฺจุคฺคตํ รชตมยํ อินฺทขีลํ ฯ กาฬเมฆราชีติ กทาจิ ทิสฺสมานา กาฬอพฺภเลขาฯ รชตปนาฬิกาติ รชตมยตุมฺพํฯ สุวฏฺฏิตาติ วฏฺฏภาวสฺส ยุตฺตฏฺฐาเน สุฏฺฐุ วฏฺฏุลาฯ กาฬวงฺคติลกาทีนมภาเวน สุปริสุทฺธาฯ ‘‘อราชเก’’ติอาทินาปิ โสภคฺคปฺปตฺตภาวเมว นิทสฺเสติฯ

อิทานิ อปรมฺปิ ตสฺส นามลาภเหตุํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ จ ‘‘หิมวนฺตปเทเส มหาสเร ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺตี’’ติ อิทเมวสฺส นามลาภเหตุทสฺสนํฯ เสสํ ปน ตปฺปสงฺเคน ตถาปวตฺตาการทสฺสนเมวฯ เตนาห ‘‘อิติ นํ โปกฺขเร สยิตตฺตา โปกฺขรสาตีติ สญฺชานนฺตี’’ติฯ โปกฺขเร กมเล สยตีติ หิ โปกฺขรสาตี, สาตํ วา วุจฺจติ สมสณฺฐานํ, โปกฺขเร ชาตํ สมสณฺฐานํ ตถา, ตมสฺสตฺถีติปิ โปกฺขรสาตีฯ ยํ ปน อาจริเยน วุตฺตํ ‘‘อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส กีทิโส ปุพฺพโยโค, เยน นํ ภควา อนุคฺคณฺหิตุํ ตํ ฐานํ อุปคโตติ อาหา’’ติ, (ที. นิ. ฏี. 1.255) ตเทตํ ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิวจนํ เอกเทสเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘โส ตโต มนุสฺสโลก’’นฺติอาทิวจนโต เทวโลเก นิพฺพตฺตีติ เอตฺถ อปราปรํ นิพฺพตฺติ เอว วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถารูเปน กมฺเมน นิพฺพตฺติเมว สนฺธาย ‘‘มาตุกุจฺฉิวาสํ ชิคุจฺฉิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺตี’’ติ อิมินา สํเสทโชเยว หุตฺวา นิพฺพตฺตีติ ทสฺเสติฯ น ปุปฺผตีติ น วิกสติฯ เตนาติ ตาปเสนฯ นาฬโตติ ปุปฺผทณฺฑโตฯ สุวณฺณจุณฺเณหิ ปิญฺชรํ เหมวณฺโณ ยสฺสาติ สุวณฺณจุณฺณปิญฺชโร, ตํ, สุวณฺณจุณฺเณหิ วิกิณฺณภาเวน เหมวณฺณนฺติ อตฺโถฯ ปิญฺชรสทฺโท หิ เหมวณฺณปริยาโยติ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. 1.22) วุตฺตํฯ เอส นโย ปทุมเรณุปิญฺชรนฺติ เอตฺถาปิฯ รชตพิมฺพกนฺติ รูปิยมยรูปกํฯ ปฏิชคฺคามีติ โปเสมิฯ ปารนฺติ ปริโยสานํ, นิปฺผตฺติ วา วุจฺจติ นทีสมุทฺทาทีนํ ปริโยสานภูตํ ปารํ วิยาติ กตฺวาฯ ปฏิสนฺธิปญฺญาสงฺขาเตน สภาวญาเณน ปณฺฑิโตฯ

อิติ กตฺตพฺเพสุ, เวเทสุ วา วิสารทปญฺญาสงฺขาเตน เวยฺยตฺติเยน พฺยตฺโตฯ อคฺคพฺราหฺมโณติ ทิสาปาโมกฺขพฺราหฺมโณฯ สิปฺปนฺติ เวทสิปฺปํ ตสฺเสว ปกรณาธิคตตฺตาฯ พฺรหฺมเทยฺยํ อทาสีติ วกฺขมานนเยน พฺรหฺมเทยฺยํ กตฺวา อทาสิฯ

‘‘อชฺฌาวสตี’’ติ เอตฺถ อธิ-สทฺโท, อา-สทฺโท จ อุปสคฺคมตฺตํ, ตโต ‘‘อุกฺกฏฺฐ’’นฺติ อิทํ อชฺฌาปุพฺพวสโยเค ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํฯ อธิ-สทฺโท วา อิสฺสริยตฺโถ, อา-สทฺโท มริยาทตฺโถ ตโต ‘‘อุกฺกฏฺฐ’’นฺติ อิทํ กมฺมปฺปวจนียโยเค ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อุกฺกฏฺฐนามเก’’ติอาทินาฯ ตเทวตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ตสฺส นครสฺส สามิโก หุตฺวา’’ติ หิ ‘‘อภิภวิตฺวา’’ติ เอตสฺสตฺถวิวรณํ, เตเนตํ ทีเปติ ‘‘สามิภาโว อภิภวน’’นฺติฯ ‘‘ยาย มริยาทายา’’ติอาทิ ปน อา-สทฺทสฺสตฺถวิวรณํ, เตเนตํ ทีเปติ ‘‘อาสทฺโท มริยาทตฺโถ, มริยาทา จ นาม ยาย ตตฺถ วสิตพฺพํ, สาเยว อปราธีนตา’’ติฯ ยาย มริยาทายาติ หิ ยาย อปราธีนตาสงฺขาตาย อนญฺญสาธารณาย อวตฺถายาติ อตฺโถฯ ‘‘อุปสคฺควเสนา’’ติอาทิ ปน ‘‘อุกฺกฏฺฐนามเก’’ติ เอตสฺสตฺถวิวรณํ, เตเนตํ ทีเปติ ‘‘สติปิ ภุมฺมวจนปฺปสงฺเค ธาตฺวตฺถานุวตฺตกวิเสสกภูเตหิ ทุวิเธหิปิ อุปสคฺเคหิ ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนเมเวตฺถ วิหิต’’นฺติฯ ‘‘ตสฺส กิรา’’ติอาทิ ปน อตฺถานุคตสมญฺญาปริทีปนํฯ วตฺถุ นาม นครมาปนารหภูมิปฺปเทโส ‘‘อารามวตฺถุ, วิหารวตฺถู’’ติอาทีสุ วิยฯ

อุกฺกาติ ทณฺฑทีปิกาฯ อคฺคเหสุนฺติ ‘‘อชฺช มงฺคลทิวโส, ตสฺมา สุนกฺขตฺตํ, ตตฺถาปิ อยํ สุขโณ มา อติกฺกมี’’ติ รตฺติวิภายนํ อนุรกฺขนฺตา, รตฺติยํ อาโลกกรณตฺถาย อุกฺกา ฐเปตฺวา อุกฺกาสุ ชลมานาสุ นครสฺส วตฺถุํ อคฺคเหสุํ, เตเนตํ ทีเปติ – อุกฺกาสุ ฐิตาติ อุกฺกฏฺฐาฯ มูลวิภุชาทิ อากติคณปกฺเขเปน, นิรุตฺตินเยน วา อุกฺกาสุ วิชฺโชตยนฺตีสุ ฐิตาติ อุกฺกฏฺฐา, ตถา อุกฺกาสุ ฐิตาสุ ฐิตา อาสีติปิ อุกฺกฏฺฐาติฯ

มชฺฌิมาคมฏฺฐกถายํ ปน เอวํ วุตฺตํ ‘‘ตญฺจ นครํ ‘มงฺคลทิวโส สุขโณ, สุนกฺขตฺตํ มา อติกฺกมี’ติ รตฺติมฺปิ อุกฺกาสุ ฐิตาสุ มาปิตตฺตา อุกฺกฏฺฐาติปิ วุจฺจติ, ทณฺฑทีปิกาสุ ชาเลตฺวา ธาริยมานาสุ มาปิตตฺตาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ, (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา) ตทปิมินา สํสนฺทติ เจว สเมติ จ นครวตฺถุปริคฺคหสฺสปิ นครมาปนปริยาปนฺนตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘ภูมิภาคสมฺปตฺติยา, อุปกรณสมฺปตฺติยา, มนุสฺสสมฺปตฺติยา จ ตํ นครํ อุกฺกฏฺฐคุณโยคโต อุกฺกฏฺฐาติ นามํ ลภตี’’ติฯ โลกิยา ปน วทนฺติ ‘‘อุกฺกา ธารียติ เอตสฺส มาปิตกาเลติ อุกฺกฏฺฐา, วณฺณวิกาโรย’’นฺติ, อิตฺถิลิงฺควเสน จายํ สมญฺญา, เตเนวิธ ปโยโค ทิสฺสติ ‘‘ยถา จ ภวํ โคตโม อุกฺกฏฺฐาย อญฺญานิ อุปาสกกุลานิ อุปสงฺกมตี’’ติ (ที. นิ. 1.299) มูลปริยายสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. 1.1) จ ‘‘เอกํ สมยํ ภควา อุกฺกฏฺฐายํ วิหรติ สุภควเน สาลราชมูเล’’ติอาทิฯ เอวเมตฺถ โหตุ อุปสคฺควเสน อุปโยควจนํ, กถํ ปเนตํ เสสปเทสุ สิยาติ อนุโยเคนาห ‘‘ตสฺส อนุปโยคตฺตา เสสปเทสู’’ติฯ ตตฺถ ตสฺสาติ อุปสคฺควเสน อุปโยคสญฺญุตฺตสฺส ‘‘อุกฺกฏฺฐ’’นฺติ ปทสฺสฯ อนุปโยคตฺตาติ วิเสสนภาเวน อนุปยุตฺตตฺตาฯ เสสปเทสูติ ‘‘สตฺตุสฺสท’’นฺติอาทีสุ สตฺตสุ ปเทสุฯ

กิํ นุ ขฺวายํ สทฺทปโยโค สทฺทลกฺขณานุคโตติ โจทนมปเนติ ‘‘ตตฺถ…เป.… ปริเยสิตพฺพ’’นฺติ อิมินาฯ ตตฺถาติ อุปสคฺควเสน, อนุปโยควเสน จ อุปโยควจนนฺติ วุตฺเต ทุพฺพิเธปิ วิธาเนฯ ลกฺขณนฺติ คหณูปายญายภูตํ สทฺทลกฺขณํ, สุตฺตํ วาฯ ปริเยสิตพฺพนฺติ สทฺทสตฺเถสุ วิชฺชมานตฺตา ญาเณน คเวสิตพฺพํ, คเหตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตน หิ สทฺทลกฺขณานุคโตวายํ สทฺทปโยโคติ ทสฺเสติ, สทฺทวิทู จ อิจฺฉนฺติ ‘‘อุปอนุอธิอาอิจฺจาทิปุพฺพวสโยเค สตฺตมิยตฺเถ อุปโยควจนํ ปาปุณาติ, วิเสสิตพฺพปเท จ ยถาวิธิมนุปโยโค วิเสสนปทานํ สมานาธิกรณภูตาน’’นฺติฯ ตตฺร ยทา อธิ-สทฺโท, อา-สทฺโท จ อุปสคฺคมตฺตํ, ตทา ‘‘ตติยาสตฺตมีนญฺจา’’ติ ลกฺขเณน อชฺฌาปุพฺพวสโยเค อุปโยควจนํฯ ตถา หิ วทนฺติ ‘‘สตฺตมิยตฺเถ กาลทิสาสุ อุปานฺวชฺฌาวสโยเค, อธิปุพฺพสิฐาวสานํ ปโยเค, ตปฺปานจาเรสุ จ ทุติยาฯ กาเล ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา, เอกํ สมยํ ภควา, กญฺจิ กาลํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, อิมํ รตฺติํ จตฺตาโร มหาราชาโนฯ ทิสายํ ปุริมํ ทิสํ ธตรฏฺโฐฯ

อุปาทิปุพฺพวสโยเค คามํ อุปวสติ, คามํ อนุวสติ, คามํ อาวสติ, อคารํ อชฺฌาวสติ, อธิปุพฺพสิฐาวสานํ ปโยเค ปถวิํ อธิเสสฺสติ, คามํ อธิติฏฺฐติ, คามํ อชฺฌาวสติฯ ตปฺปานจาเรสุ นทิํ ปิวติ, คามํ จรติ อิจฺจาทีติฯ

ยทา ปน อธิ-สทฺโท อิสฺสริยตฺโถ, อา-สทฺโท จ มริยาทตฺโถ, ตทา ‘‘กมฺมปฺปวจนียยุตฺเต’’ติ ลกฺขเณน กมฺมปฺปวจนียโยเค อุปโยควจนํฯ ตถา หิ วทนฺติ ‘‘อนุอาทโย อุปสคฺคา, ธีอาทโย นิปาตา จ กมฺมปฺปวจนียสญฺญา โหนฺติ กิริยาสงฺขาตํ กมฺมํ ปวจนียํ เยสํ เต กมฺมปฺปวจนียา’’ติฯ เสสปทานํ ปน ยถาวิธิมนุปโยเค กตเรน ลกฺขเณน อุปโยควจนนฺติ? ยถาวุตฺตลกฺขเณเนวฯ ยชฺเชวํ เตสมฺปิ อาธารภาวโต นานาธารตา สิยาติ? น, พหูนมฺปิ ปทานํ นครวเสน เอกตฺถภาวโตฯ สกตฺถมตฺตญฺหิ เตสํ นานากรณนฺติฯ อญฺเญ ปน สทฺทวิทู เอวมิจฺฉนฺติ ‘‘สมานาธิกรณปทานํ ปจฺเจกํ กิริยาสมฺพนฺธเนน วิเสสิตพฺพปเทน สมานวจนตา ยถา ‘กฏํ กโรติ, วิปุลํ, ทสฺสนีย’นฺติ เอตฺถ ‘กฏํ กโรติ, วิปุลํ กโรติ, ทสฺสนียํ กโรตี’ติ ปจฺเจกํ กิริยาสมฺพนฺธเนน กมฺมตฺเถเยว ทุติยา’’ติ, ตเทตํ วิจาเรตพฺพํ วิเสสนปทานํ สมานาธิกรณานํ กิริยาสมฺพชฺฌนาภาวโตฯ ยทา หิ กิริยาสมฺพชฺฌนํ, ตทา วิเสสนเมว น โหตีติฯ

อุสฺสทตา นาเมตฺถ พหุลตาติ วุตฺตํ ‘‘พหุชน’’นฺติฯ ตํ ปน พหุลตํ ทสฺเสติ ‘‘อากิณฺณมนุสฺส’’นฺติอาทินาฯ อรญฺญาทีสุ คเหตฺวา โปเสตพฺพา โปสาวนิยา, เอเตน เตสํ ธมฺมภาวํ ทสฺเสติฯ อาวิชฺฌิตฺวาติ ปริกฺขิปิตฺวาฯ ขณิตฺวา กตา โปกฺขรณี, อาพนฺธิตฺวา กตํ ตฬากํฯ อจฺฉินฺนูทกฏฺฐาเนเยว ชลชกุสุมานิ ชาตานีติ วุตฺตํ ‘‘อุทกสฺส นิจฺจภริตาเนวา’’ติฯ อุทกสฺสาติ จ ปูรณกิริยาโยเค กรณตฺเถ สามิวจนํ ‘‘มหนฺเต มหนฺเต สาณิปสิพฺพเก การาเปตฺวา หิรญฺญสุวณฺณสฺส ปูราเปตฺวา’’ติอาทีสุ (ปารา. 34) วิยฯ สห ธญฺเญนาติ สธญฺญนฺติ นครสทฺทาเปกฺขาย นปุํสกลิงฺเคน วุตฺตํ, ยถาวากฺยํ วา อุปโยควจเนนฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ ปุพฺพณฺณาปรณฺณาทิเภทํ พหุธญฺญสนฺนิจยนฺติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ตทุภยวินิมุตฺตํ อลาพุกุมฺภณฺฑาทิสูเปยฺยํ สงฺคณฺหาติฯ

เตนายมตฺโถ วิญฺญายติ – นยิธ ธญฺญสทฺโท สาลิอาทิธญฺญวิเสสวาจโก, โปสเน สาธุตฺตมตฺเตน ปน นิรวเสสปุพฺพณฺณาปรณฺณสูเปยฺยวาจโก, วิรูเปกเสสวเสน วา ปยุตฺโตติฯ เอตฺตาวตาติ ยถาวุตฺตปทตฺตเยนฯ ราชลีลายาติ ราชูนํ วิลาเสนฯ สมิทฺธิยา อุปโภคปริโภคสมฺปุณฺณภาเวน สมฺปตฺติ สมิทฺธิสมฺปตฺติฯ

‘‘ราชโภคฺค’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เกน ทินฺน’’นฺติ อวสฺสํ ปุจฺฉิตพฺพโต เอวํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เกนา’’ติอาทินาฯ รญฺญา วิย ภุญฺชิตพฺพนฺติ วา ราชโภคฺคนฺติ อฏฺฐกถาโต อปโร นโยฯ ยาว ปุตฺตนตฺตปนตฺตปรมฺปรา กุลสนฺตกภาเวน ราชโต ลทฺธตฺตา ‘‘รญฺโญ ทายภูต’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ธมฺมทายาทา เม ภิกฺขเว ภวถา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.29) วิย จ ทายสทฺโท ทายชฺชปริยาโยติ อาห ‘‘ทายชฺชนฺติ อตฺโถ’’ติฯ กถํ ทินฺนตฺตา พฺรหฺมเทยฺยํ นามาติ โจทนํ ปริหรติ ‘‘ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา’’ติอาทินาฯ ราชนีหาเรน ปริภุญฺชิตพฺพโต หิ อุทฺธํ ปริโภคลาภสฺส พฺรหฺมเทยฺยตา นาม นตฺถิ, อิทญฺจ ตถา ทินฺนเมว, ตสฺมา พฺรหฺมเทยฺยํ นามาติ วุตฺตํ โหติฯ เฉชฺชเภชฺชนฺติ สรีรทณฺฑธนทณฺฑาทิเภทํ ทณฺฑมาหฯ นทีติตฺถปพฺพตาทีสูติ นทีติตฺถปพฺพตปาทคามทฺวารอฏวิมุขาทีสุฯ เสตจฺฉตฺตคฺคหเณน เสสราชกกุธภณฺฑมฺปิ คหิตํ ตปฺปมุขตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘รญฺญา ภุญฺชิตพฺพ’’นฺเตฺวว วุตฺเต อิธาธิปฺเปตตฺโถ น ปากโฏติ หุตฺวา-สทฺทคฺคหณํ กตํฯ ตญฺหิ โส ราชกุลโต อสมุทาคโตปิ ราชา หุตฺวา ภุญฺชิตุํ ลภตีติ อยมิธาธิปฺเปโต อตฺโถฯ ทาตพฺพนฺติ ทายํ, ‘‘ราชทาย’’นฺติ อิมินาว รญฺญา ทินฺนภาเว สิทฺเธ ‘‘รญฺญา ปเสนทินา โกสเลน ทินฺน’’นฺติ ปุน จ วจนํ กิมตฺถิยนฺติ อาห ‘‘ทายกราชทีปนตฺถ’’นฺติอาทิฯ อสุเกน รญฺญา ทินฺนนฺติ ทายกราชสฺส อทีปิตตฺตา เอวํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ จ ปฐมนเย ‘‘ราชโภคฺค’’นฺติ ปเท ปุจฺฉาสมฺภวโต อิทํ วุตฺตํ, ทุติยนเย ปน ‘‘ราชทาย’’นฺติ ปเทติ อยมฺปิ วิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺถ อติพหุลตาย ปุรโต ฐปโนกาสาภาวโต ปสฺเสนปิ โอทนสูปพฺยญฺชนาทิ ทียติ เอตสฺสาติ ปเสนทิ, อลุตฺตสมาสวเสนฯ โส หิ ราชา ตณฺฑุลโทณสฺส โอทนมฺปิ ตทุปิเยน สูปพฺยญฺชเนน ภุญฺชติฯ ตถา หิ นํ ภุตฺตปาตราสกาเล สตฺถุ สนฺติกมาคนฺตฺวา อิโต จิโต จ สมฺปริวตฺตนฺตํ นิทฺทาย อภิภุยฺยมานํ อุชุกํ นิสีทิตุมสกฺโกนฺตํ ภควา –

‘‘มิทฺธี ยทา โหติ มหคฺฆโส จ,

นิทฺทายิตา สมฺปริวตฺตสายี;

มหาวราโหว นิวาปวุฏฺโฐ,

ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท’’ติฯ (ธ. ป. 325; เนตฺติ. 26, 90);

อิมาย คาถาย โอวทิฯ ภาคิเนยฺยญฺจ โส สุทสฺสนํ นาม มาณวํ –

‘‘มนุชสฺส สทา สตีมโต,

มตฺตํ ชานโต ลทฺธโภชเน;

ตนุกสฺส ภวนฺติ เวทนา,

สณิกํ ชีรติ อายุปาลย’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.24) –

อิมํ คาถํ ภควโต สนฺติเก อุคฺคหาเปตฺวา อตฺตโน ภุญฺชนฺตสฺส โอสานปิณฺฑกาเล เทวสิกํ ภณาเปติ, โส อปเรน สมเยน ตสฺสา คาถาย อตฺถํ สลฺลกฺเขตฺวา ปุนปฺปุนํ โอสานปิณฺฑปริหรเณน นาฬิโกทนมตฺตาย สณฺฐหิตฺวา ตนุสรีโร พลวา สุขปฺปตฺโต อโหสีติฯ อุทานฏฺฐกถายํ (อุทา. อฏฺฐ. 12) ปน เอวํ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจามิตฺตํ ปรเสนํ ชินาตีติ ปเสนที’’ติฯ สทฺทวิทูปิ หิ ช-การสฺส ท-กาเร อิทมุทาหรนฺติฯ โส หิ อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ อชาตสตฺตุราชานํ, ปญฺจโจรสตาทีนิ จ อวรุทฺธกานิ ชินาตีติฯ โกสลรฏฺฐสฺสาธิปติภาวโต โกสโล, ตสฺมา โกสลาธิปตินา ปเสนทิ นามเกน รญฺญา ทินฺนนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ นิสฺสฏฺฐปริจฺจตฺตตาสงฺขาเตน ปุน อคฺคเหตพฺพภาเวเนว ทินฺนตฺตา อิธ พฺรหฺมเทยฺยํ นาม, น ตุ ปุริมนเย วิย ราชสงฺเขเปน ปริภุญฺชิตพฺพภาเวน ทินฺนตฺตาติ อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ นิสฺสฏฺฐํ หุตฺวา, นิสฺสฏฺฐภาเวน วา ปริจฺจตฺตํ นิสฺสฏฺฐปริจฺจตฺตํ, มุตฺตจาควเสน จชิตนฺติ อตฺโถฯ

สวนํ อุปลพฺโภติ ทสฺเสติ ‘‘อุปลภี’’ติ อิมินา, โส จายมุปลพฺโภ สวนวเสเนว ชานนนฺติ วุตฺตํ ‘‘โสตทฺวารสมฺปตฺตวจนนิคฺโฆสานุสาเรน อญฺญาสี’’ติฯ

โสตทฺวารานุสารวิญฺญาณวีถิวเสน ชานนเมว หิ อิธ สวนํ เตเนว ‘‘สมโณ ขลุ โภ โคตโม’’ติอาทินา วุตฺตสฺสตฺถสฺส อธิคตตฺตา, น ปน โสตทฺวารวีถิวเสน สุตมตฺตํ เตน ตทตฺถสฺส อนธิคตตฺตาฯ อวธารณผลตฺตา สทฺทปโยคสฺส สพฺพมฺปิ วากฺยํ อนฺโตคธาวธารณํฯ ตสฺมา ตทตฺถโชตกสทฺเทน วินาปิ อญฺญตฺถาโปหนวเสน อสฺโสสิ เอว, นาสฺส โกจิ สวนนฺตราโย อโหสีติ อยมตฺโถ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘ปทปูรณมตฺเต นิปาโต’’ติ, อนฺโตคธาวธารเณปิ จ สพฺพสฺมิํ วากฺเย นีตตฺถโต อวธารณตฺถํ โข-สทฺทคฺคหณํ ‘‘เอวา’’ติ สามตฺถิยา สาติสยํ เอตทตฺถสฺส วิญฺญายมานตฺตาติ ปฐมวิกปฺโป วุตฺโต, นีตตฺถโต อวธารเณน โก อตฺโถ เอกนฺติโก กโต, อวธาริโต จาติ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ อถ ปทปูรณมตฺเตน โข-สทฺเทน กิํ ปโยชนนฺติ โจทนมปเนติ ‘‘ปทปูรเณนา’’ติอาทินา, อกฺขรสมูหปทสฺส, ปทสมูหวากฺยสฺส จ สิลิฏฺฐตาปโยชนมตฺตเมวาติ อตฺโถฯ ‘‘อสฺโสสี’’ติ หิทํ ปทํ โข-สทฺเท คหิเต เตน ผุลฺลิตํ มณฺฑิตํ วิภูสิตํ วิย โหนฺตํ ปูริตํ นาม โหติ, เตน จ ปุริมปจฺฉิมปทานิ สุขุจฺจารณวเสน สิลิฏฺฐานิ โหนฺติ, น ตสฺมิํ อคฺคหิเต, ตสฺมา ปทปูรณมตฺตมฺปิ ปทพฺยญฺชนสิลิฏฺฐตาปโยชนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ มตฺตสทฺโท เจตฺถ วิเสสนิวตฺติอตฺโถ, เตนสฺส อนตฺถนฺตรทีปนตา ทสฺสิตา, เอว-สทฺเทน ปน ปทพฺยญฺชนสิลิฏฺฐตาย เอกนฺติกตาฯ

‘‘สมโณ ขลู’’ติอาทิ ยถาสุตตฺถนิทสฺสนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อิทานี’’ติอาทินาฯ สมิตปาปตฺตาติ เอตฺถ อจฺจนฺตํ อนวเสสโต สวาสนํ สมิตปาปตฺตาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอวญฺหิ พาหิรกวีตราคเสกฺขาเสกฺขปาปสมนโต ภควโต ปาปสมนํ ยถารหํ วิเสสิตํ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ภควา จ อนุตฺตเรน อริยมคฺเคน สมิตปาโป’’ติฯ ตเทวตฺถํ นิทฺเทสปาเฐน สาเธตุํ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิมาหฯ อสฺสาติ อเนน ภิกฺขุนา, ภควตา วาฯ สมิตาติ สมาปิตา, สมภาวํ วา อาปาทยิตา, อสฺส วา สมฺปทานภูตสฺส สนฺตา โหนฺตีติ อตฺโถฯ อตฺถานุคตา จายํ ภควติ สมญฺญาติ วุตฺตํ ‘‘ภควา จา’’ติอาทิฯ เตนาติ ตถา สมิตปาปตฺตาฯ ยถาภูตํ ปวตฺโต ยถาภุจฺจํ, ตเทว คุโณ, เตน อธิคตํ ตถาฯ

‘‘ขลู’’ติ อิทํ เนปาติกํ ขลุปจฺฉาภตฺติกปเท (มิ. ป. 4.1.8) วิย, น นามํ, อเนกตฺถตฺตา จ นิปาตานํ อนุสฺสวนตฺโถว อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโต’’ติ, ปรมฺปรสวนญฺเจตฺถ อนุสฺสวนํฯ พฺราหฺมณชาติสมุทาคตนฺติ พฺราหฺมณชาติยา อาคตํ, ชาติสิทฺธนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อาลปนมตฺตนฺติ ปิยาลปนวจนมตฺตํ, น ตทุตฺตริ อตฺถปริทีปนํฯ ปิยสมุทาหารา เหเต ‘‘โภ’’ติ วา ‘‘อาวุโส’’ติ วา ‘‘เทวานํ ปิยา’’ติ วาฯ ธมฺมปเท พฺราหฺมณวตฺถุปาเฐน, (ธ. ป. 315 อาทโย) สุตฺตนิปาเต จ วาเสฏฺฐสุตฺตปเทน พฺราหฺมณชาติสมุทาคตาลปนภาวํ สมตฺเถตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิมาหฯ

ตตฺรายมตฺโถ – สเจ ราคาทิกิญฺจเนหิ สกิญฺจโน อสฺส, โส อามนฺตนาทีสุ ‘‘โภ โภ’’ติ วทนฺโต หุตฺวา วิจรณโต โภวาทีเยว นาม โหติ, น พฺราหฺมโณฯ ‘‘อกิญฺจนํ อนาทานํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติ (ธ. ป. 396, สุ. นิ. 625) เสสคาถาปทํฯ ตตฺถ ราคาทโย สตฺเต กิญฺจนฺติ มทฺทนฺติ ปลิพุทฺธนฺตีติ กิญฺจนานิฯ มนุสฺสา กิร โคเณหิ ขลํ มทฺทาเปนฺตา ‘‘กิญฺเจหิ กปิล, กิญฺเจหิ กาฬกา’’ติ วทนฺติ, ตสฺมา กิญฺจนสทฺโท มทฺทนตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยถาห นิทฺเทเส ‘‘อกิญฺจนนฺติ ราคกิญฺจนํ, โทส, โมห, มาน, ทิฏฺฐิ, กิเลสกิญฺจนํ, ทุจฺจริตกิญฺจนํ, ยสฺเสเต กิญฺจนา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อกิญฺจโน’’ติ (จูฬนิ. 28, 32, 60, 63)ฯ โคตโมติ โคตฺตวเสน ปริกิตฺตนํ, ยํ ‘‘อาทิจฺจโคตฺต’’นฺติปิ โลเก วทนฺติ, สกฺยปุตฺโตติ ปน ชาติวเสน สากิโยติ จ ตสฺเสว เววจนํฯ วุตฺตญฺเหตํ ปพฺพชฺชาสุตฺเต –

‘‘อาทิจฺจา นาม โคตฺเตน, สากิยา นาม ชาติยา;

ตมฺหา กุลา ปพฺพชิโตมฺหิ, น กาเม อภิปตฺถย’’นฺติฯ (สุ. นิ. 425);

ตถา จาห ‘‘โคตโมติ ภควนฺตํ โคตฺตวเสน ปริกิตฺเตตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ คํ ตายตีติ โคตฺตํ, ‘‘โคตโม’’ติ ปวตฺตมานํ อภิธานํ, พุทฺธิญฺจ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ อตฺโถฯ ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น วตฺตติ, เอวํ อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตน, ตสฺมา โส โคตฺตสงฺขาโต อตฺโถ ตานิ รกฺขตีติ วุจฺจติ, โค-สทฺโท เจตฺถ อภิธาเน, พุทฺธิยญฺจ วตฺตติฯ ตถา หิ วทนฺติ –

‘‘โค โคเณ เจนฺทฺริเย ภุมฺยํ, วจเน เจว พุทฺธิยํ;

อาทิจฺเจ รสฺมิยญฺเจว, ปานีเยปิ จ วตฺตเต;

เตสุ อตฺเถสุ โคเณ ถี, ปุมา จ อิตเร ปุมา’’ติฯ

ตตฺถ ‘‘โคสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, โคปญฺจโม’’ติอาทีสุ โคสทฺโท โคเณ วตฺตติฯ ‘‘โคจโร’’ติอาทีสุ อินฺทฺริเยฯ ‘‘โครกฺข’’นฺติอาทีสุ ภูมิยํฯ ตถา หิ สุตฺตนิปาตฏฺฐกถาย วาเสฏฺฐสุตฺตสํวณฺณนายํ วุตฺตํ ‘‘โครกฺขนฺติ เขตฺตรกฺขํ, กสิกมฺมนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปถวี หิ ‘โค’ติ วุจฺจติ, ตปฺปเภโท จ ‘‘เขตฺต’’นฺติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.619-626)ฯ ‘‘โคตฺตํ นาม ทฺเว โคตฺตานิ หีนญฺจ โคตฺตํ, อุกฺกฏฺฐญฺจ โคตฺต’’นฺติอาทีสุ (ปาจิ. 15) วจเน, พุทฺธิยญฺจ วตฺตติฯ ‘‘โคโคตฺตํ โคตมํ นเม’’ติ โปราณกวิรจนาย อาทิจฺเจ, อาทิจฺจพนฺธุํ โคตมํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ นมามีติ หิ อตฺโถ, ‘‘อุณฺหคู’’ติอาทีสุ รสฺมิยํ, อุณฺหา คาโว รสฺมิโย เอตสฺสาติ หิ อุณฺหคุ, สูริโยฯ ‘‘โคสีตจนฺทน’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. ฏี. 1.49) ปานีเย , โคสงฺขาตํ ปานียํ วิย สีตํ, ตเทว จนฺทนํ ตถาฯ ตสฺมิญฺหิ อุทฺธนโต อุทฺธริตปกฺกุถิตเตลสฺมิํ ปกฺขิตฺเต ตงฺขณญฺเญว ตํ เตลํ สีตลํ โหตีติฯ เอเตสุ ปน อตฺเถสุ โคเณ วตฺตมาโน โค-สทฺโท ยถารหํ อิตฺถิลิงฺโค เจว ปุลฺลิงฺโค จ, เสเสสุ ปน ปุลฺลิงฺโคเยวฯ

กิํ ปเนตํ โคตฺตํ นามาติ? อญฺญกุลปรมฺปราย อสาธารณํ ตสฺส กุลสฺส อาทิปุริสสมุทาคตํ ตํกุลปริยาปนฺนสาธารณํ สามญฺญรูปนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สาธารณเมว หิ อิทํ ตํกุลปริยาปนฺนานํ สาธารณโต จ สามญฺญรูปํฯ ตถา หิ ตํกุเล ชาตา สุทฺโธทนมหาราชาทโยปิ ‘‘โคตโม’’ ตฺเวว วุจฺจนฺติ, เตเนว ภควา อตฺตโน ปิตรํ สุทฺโธทนมหาราชานํ ‘‘อติกฺกนฺตวรา โข โคตม ตถาคตา’’ติ (มหาว. 105) อโวจ, เวสฺสวโณปิ มหาราชา ภควนฺตํ ‘‘วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ, พุทฺธํ วนฺทาม โคตม’’นฺติ, (ที. นิ. 3.288) อายสฺมาปิ วงฺคีโส อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ‘‘สาธุ นิพฺพาปนํ พฺรูหิ, อนุกมฺปาย โคตมา’’ติ (สํ. นิ. 1.212)ฯ อิธ ปน ภควนฺตเมวฯ เตนาห ‘‘ภควนฺตํ โคตฺตวเสน ปริกิตฺเตตี’’ติฯ ตสฺมาติ ยถาวุตฺตมตฺถตฺตยํ ปจฺจามสติฯ

เอตฺถ จ ‘‘สมโณ’’ติ อิมินา สริกฺขกชเนหิ ภควโต พหุมตภาโว ทสฺสิโต ตพฺพิสยสมิตปาปตาปริกิตฺตนโต, ‘‘โคตโม’’ติ อิมินา โลกิยชเนหิ ตพฺพิสยอุฬารโคตฺตสมฺภูตตาปริกิตฺตนโตฯ

สกฺยสฺส สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺโต สกฺยปุตฺโต, อิมินา ปน อุจฺจากุลปริทีปนํ อุทิโตทิตวิปุลขตฺติยกุลสมฺภูตตาปริกิตฺตนโตฯ สพฺพขตฺติยานญฺหิ อาทิภูตมหาสมฺมตมหาราชโต ปฏฺฐาย อสมฺภินฺนํ อุฬารตมํ สกฺยราชกุลํฯ ยถาห –

‘‘มหาสมฺมตราชสฺส, วํสโช หิ มหามุนิ;

กปฺปาทิสฺมิญฺหิ ราชาสิ, มหาสมฺมตนามโก’’ติฯ (มหาวํเส ทุติยปริจฺเฉเท ปฐมคาถา);

กถํ สทฺธาปพฺพชิตภาวปริทีปนนฺติ อาห ‘‘เกนจี’’ติอาทิฯ ปริชิยนํ ปริหายนํ ปาริชุญฺญํ, ปริชิรตีติ วา ปริชิณฺโณ, ตสฺส ภาโว ปาริชุญฺญํ, เตนฯ ญาติปาริชุญฺญโภคปาริชุญฺญาทินา เกนจิ ปาริชุญฺเญน ปริหานิยา อนภิภูโต อนชฺโฌตฺถโฏ หุตฺวา ปพฺพชิโตติ อตฺโถฯ ตเทว ปริยายนฺตเรน วิภาเวตุํ ‘‘อปริกฺขีณํเยว ตํ กุลํ ปหายา’’ติ วุตฺตํฯ อปริกฺขีณนฺติ หิ ญาติปาริชุญฺญโภคปาริชุญฺญาทินา เกนจิ ปาริชุญฺเญน อปริกฺขยํฯ สทฺธาย ปพฺพชิโตติ สทฺธาย เอว ปพฺพชิโตฯ เอวญฺหิ ‘‘เกนจี’’ติอาทินา นิวตฺติตวจนํ สูปปนฺนํ โหติฯ นนุ จ ‘‘สกฺยกุลา ปพฺพชิโต’’ติ อิทํ อุจฺจากุลา ปพฺพชิตภาวปริทีปนเมว สิยา ตทตฺถสฺเสว วิญฺญายมานตฺตา, น สทฺธาปพฺพชิตภาวปริทีปนํ ตทตฺถสฺส อวิญฺญายมานตฺตาติ? น โข ปเนวํ ทฏฺฐพฺพํ มหนฺตํ ญาติปริวฏฺฏํ, มหนฺตญฺจ โภคกฺขนฺธํ ปหาย สทฺธาปพฺพชิตภาวสฺส อตฺถโต สิทฺธตฺตาฯ ตถา หิ โลกนาถสฺส อภิชาติยํ ตสฺส กุลสฺส น กิญฺจิ ปาริชุญฺญํ, อถ โข วุฑฺฒิเยว, ตโต ตสฺส สมิทฺธตมภาโว โลเก ปากโฏ ปญฺญาโต โหติ, ตสฺมา ‘‘สกฺยกุลา ปพฺพชิโต’’ติ เอตฺตเกเยว วุตฺเต ตถา สมิทฺธตมํ กุลํ ปหาย สทฺธาปพฺพชิตภาโว สิทฺโธเยวาติ, อิมํ ปริหารํ ‘‘เกนจิ ปาริชุญฺเญนา’’ติอาทินา วิภาเวตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตโต ปรนฺติ ‘‘โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน’’ติอาทิวจนํฯ

‘‘สาธุ ธมฺมรุจิ ราชา, สาธุ ปญฺญาณวา นโร;

สาธุ มิตฺตานมทุพฺโภ, ปาปสฺสากรณํ สุข’’นฺติฯ อาทีสุ –

วิย สาธุสทฺโท อิธ สุนฺทรตฺโถติ อาห ‘‘สุนฺทรํ โข ปนา’’ติฯ โขติ อวธารณตฺเถ นิปาโต, ปนาติ ปกฺขนฺตรตฺเถฯ เอวํ สาตฺถกตาวิญฺญาปนตฺถญฺหิ สํวณฺณนายเมเตสํ คหณํฯ สุนฺทรนฺติ จ ภทฺทกํ, ภทฺทกตา จ ปสฺสนฺตานํ หิตสุขาวหภาเวนาติ วุตฺตํ ‘‘อตฺถาวหํ สุขาวห’’นฺติฯ อตฺโถ เจตฺถ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถวเสน ติวิธํ หิตํ สุขมฺปิ ตเถว ติวิธํ สุขํฯ

ตถารูปานนฺติ ตาทิสานํ, อยํ สทฺทโต อตฺโถฯ อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘เอวรูปาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ยาทิเสหิ จ คุเณหิ ภควา สมนฺนาคโต จตุปฺปมาณิกสฺส โลกสฺส สพฺพกาลมฺปิ-อจฺจนฺตาย-สทฺธาย-ปสาทนีโย เตสํ ยถาภูตสภาวตฺตา, ตาทิเสหิ คุเณหิ สมนฺนาคตภาวํ สนฺธาย ‘‘ตถารูปานํ อรหต’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถารูโป’’ติอาทิมาหฯ ลทฺธสทฺธานนฺติ ลทฺธสทฺทหานํ, ปรชนสฺส สทฺธํ ปฏิลภนฺตานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ลทฺธสทฺทานนฺติ วา ปฏิลทฺธกิตฺติสทฺทานํ, เอเตน ‘‘อรหต’’นฺติ ปทสฺส อรหนฺตานนฺติ อตฺโถ, อรหนฺตสมญฺญาย จ ปากฏภาโว ทสฺสิโต, อปิจ ‘‘ยถารูโป โส ภวํ โคตโม’’ติ อิมินา ‘‘ตถารูปาน’’นฺติ ปทสฺส อนิยมวเสน อตฺถํ ทสฺเสตฺวา สรูปนิยมวเสนปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาภุจฺจคุณาธิคเมน โลเก อรหนฺโตติ ลทฺธสทฺธาน’’นฺติ วุตฺตํ, อิทมฺปิ หิ ‘‘ตถารูปาน’’นฺติ ปทสฺเสว อตฺถทสฺสนํ, อยเมว จ นโย อาจริเยหิ อธิปฺเปโต อิธ ฏีกายํ, (ที. นิ. ฏี. 1.255) สารตฺถทีปนิยญฺจ ตเถว วุตฺตตฺตาฯ ‘‘ยถารูปา เต ภวนฺโต อรหนฺโต’’ติ อวตฺวา ‘‘ยถารูโป โส ภวํ โคตโม’’ติ วจนํ ภควติเยว ครุคารววเสน ‘‘ตถารูปานํ อรหต’’นฺติ ปุถุวจนนิทฺทิฏฺฐภาววิญฺญาปนตฺถํ ฯ อตฺตนิ, ครูสุ จ หิ พหุวจนํ อิจฺฉนฺติ สทฺทวิทูฯ ‘‘ยถาภุจฺจ…เป.… อรหต’’นฺติ อิมินา จ ธมฺมปฺปมาณานํ, ลูขปฺปมาณานญฺจ สตฺตานํ ภควโต ปสาทาวหตํ ยถารุตโต ทสฺเสติ อรหนฺตภาวสฺส เตสญฺเญว ยถารหํ วิสยตฺตา, ตํทสฺสเนน ปน อิตเรสมฺปิ รูปปฺปมาณโฆสปฺปมาณานํ ปสาทาวหตา ทสฺสิตาเยว ตทวินาภาวโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปสาทโสมฺมานีติ ปสนฺนานิ, สีตลานิ จ, ปสาทวเสน วา สีตลานิ, อเนน ปสนฺนมนตํ ทสฺเสติฯ

‘‘ทสฺสน’’นฺติ วุตฺเตปิ ตทุตฺตริ กตฺตพฺพตาสมฺภวโต อยํ สมฺภาวนตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตี’’ติฯ อิตรถา หิ ‘‘ทสฺสนญฺเญว สาธุ, น ตทุตฺตริ กรณ’’นฺติ อนธิปฺเปตตฺโถ อาปชฺชติ, สมฺภาวนตฺโถ เจตฺถ ปิ-สทฺโท, อปิ-สทฺโท วา ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ ‘‘พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตี’’ติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ‘‘อพฺภุคฺคโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺธมุปคโต, ตสฺมา อยํ ‘‘สาธุ โหตี’’ติ อิธ อิติ-สทฺโท ‘‘พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาตี อมฺพฏฺฐํ มาณวํ อามนฺเตสี’’ติ อิมินา สมฺพชฺฌิตพฺโพ, ‘‘อชฺฌาสยํ กตฺวา’’ติ จ ปาฐเสโส ตทตฺถสฺส วิญฺญายมานตฺตาฯ ยสฺส หิ อตฺโถ วิญฺญายติ, สทฺโท น ปยุชฺชติ, โส ‘‘ปาฐเสโส’’ติ วุจฺจติ, อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตีติ เอวํ อชฺฌาสยํ กตฺวา’’ติฯ มูลปณฺณาสเก จูฬสีหนาทสุตฺตฏฺฐกถาย (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.144) อาคตํ โกสิยสกุณวตฺถุ เจตฺถ กเถตพฺพํฯ

อมฺพฏฺฐมาณวกถาวณฺณนา

[256] ‘‘อชฺฌายโก’’ติ อิทํ ปฐมปกติยา ครหาวจนเมว, ทุติยปกติยา ปสํสาวจนํ กตฺวา โวหรนฺติ ยถา ตํ ‘‘ปุริโส นโร’’ติ ทสฺเสตุํ อคฺคญฺญสุตฺตปท (ที. นิ. 3.132) มุทาหฏํฯ ตตฺถ อิเมติ ฌายกนาเมน สมญฺญิตา ชนาฯ น ฌายนฺตีติ ปณฺณกุฏีสุ ฌานํ น อปฺเปนฺติ น นิปฺผาเทนฺติ, คามนิคมสามนฺตํ โอสริตฺวา เวทคนฺเถ กโรนฺตาว อจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ ตํ ปเนเตสํ พฺราหฺมณฌายกสงฺขาตํ ปฐมทุติยนามํ อุปาทาย ตติยเมว ชาตนฺติ อาห ‘‘อชฺฌายกาตฺเวว ตติยํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺต’’นฺติ, อกฺขรนฺติ จ นิรุตฺติ สมญฺญาฯ สา หิ ตสฺมิํเยว นิรุฬฺหภาเวน อญฺญตฺถ อสญฺจรณโต ‘‘อกฺขร’’นฺติ วุจฺจติฯ มนฺเต ปริวตฺเตตีติ เวเท สชฺฌายติ, ปริยาปุณาตีติ อตฺโถฯ อิธ หิ อธิอาปุพฺพอิ-สทฺทวเสน ปทสนฺธิ, อิตรตฺถ ปน เฌ-สทฺทวเสนฯ มนฺเต ธาเรตีติ ยถาอธีเต มนฺเต อสมฺมูฬฺเห กตฺวา หทเย ฐเปติฯ

อาถพฺพณเวโท ปรูปฆาตกรตฺตา สาธูนมปริโภโคติ กตฺวา ‘‘อิรุเวทยชุเวทสามเวทาน’’นฺติ วุตฺตํฯ