เมนู

3. อมฺพฏฺฐสุตฺตวณฺณนา

อทฺธานคมนวณฺณนา

[254] เอวํ สามญฺญผลสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ อมฺพฏฺฐสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺโณกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, สามญฺญผลสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส อมฺพฏฺฐสุตฺตภาวํ ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป.… โกสเลสูติ อมฺพฏฺฐสุตฺต’’นฺติ อาหฯ เอวมีทิเสสุฯ อิติสทฺโท เจตฺถ อาทิอตฺโถ, ปทตฺถวิปลฺลาสโชตโก ปน อิติสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ, อาทิสทฺทโลโป วา เอส, อุปลกฺขณนิทฺเทโส วาฯ อปุพฺพปทวณฺณนา นาม เหฏฺฐา อคฺคหิตตาย อปุพฺพสฺส ปทสฺส อตฺถวิภชนาฯ ‘‘หิตฺวา ปุนปฺปุนาคต-มตฺถํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา) หิ วุตฺตํ, ‘‘อนุปุพฺพปทวณฺณนา’’ติ กตฺถจิ ปาโฐ, โส อยุตฺโตว ฏีกาย อนุทฺธฏตฺตา, ตถา อสํวณฺณิตตฺตา จฯ

‘‘ราชกุมารา โคตฺตวเสน โกสลา นามา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.254) อาจริเยน วุตฺตํฯ อกฺขรจินฺตกา ปน วทนฺติ ‘‘โกสํ ลนฺติ คณฺหนฺติ, กุสลํ วา ปุจฺฉนฺตีติ โกสลา’’ติฯ ชนปทิโนติ ชนปทวนฺโต, ชนปทสฺส วา อิสฺสราฯ ‘‘โกสลา นาม ราชกุมารา’’ติ วุตฺเตเยว สิทฺเธปิ ‘‘ชนปทิโน’’ติ วจนํ สนฺเตสุปิ อญฺเญสุ ตํตํนามปญฺญาเตสุ ตตฺถ นิวสนฺเตสุ ชนปทิภาวโต เตสเมว นิวสนมุปาทาย ชนปทสฺสายํ สมญฺญาติ ทสฺสนตฺถํฯ ‘‘เตสํ นิวาโส’’ติ อิมินา ‘‘โกสลานํ นิวาสา โกสลา’’ติ ตทฺธิตํ ทสฺเสติฯ ‘‘เอโกปิ ชนปโท’’ติ อิมินา ปน สทฺทโตเยเวตํ ปุถุวจนํ, อตฺถโต ปเนส เอโก เอวาติ วิภาเวติฯ อปิ-สทฺโท เจตฺถ อนุคฺคเห, เตน กามํ เอโกเยเวส ชนปโท, ตถาปิ อิมินา การเณน ปุถุวจนมุปปนฺนนฺติ อนุคฺคณฺหาติฯ ยทิ เอโกว ชนปโท, กถํ ตตฺถ พหุวจนนฺติ อาห ‘‘รุฬฺหิสทฺเทนา’’ติอาทิ, รุฬฺหิสทฺทตฺตา พหุวจนมุปปนฺนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

นิสฺสิเตสุ ปยุตฺตสฺส ปุถุวจนสฺส, ปุถุภาวสฺส วา นิสฺสเย อภินิโรปนา อิธ รุฬฺหิ, เตน วุตฺตํ อาจริเยน อิธ เจว อญฺญตฺถ จ มชฺฌิมาคมฏีกาทีสุ ‘‘อกฺขรจินฺตกา หิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ ยุตฺเต วิย อีทิสลิงฺควจนานิ อิจฺฉนฺติ, อยเมตฺถ รุฬฺหิ ยถา ‘อญฺญตฺถาปิ กุรูสุ วิหรติ, องฺเคสุ วิหรตี’ติ จา’’ติฯ เกจิ ปน โกสลนามาภินิโรปนมิจฺฉนฺติ, อยุตฺตเมตํ ปุถุวจนสฺส อปฺปยุชฺชิตพฺพตฺตาฯ นามาภินิโรปนาย หิ เอกวจนมฺปิ ภวติ ยถา ‘‘สีโห คายตี’’ติฯ ตพฺพิเสสิเตปิ ชนปทสทฺเท ชาติสทฺทตฺตา เอกวจนเมวฯ เตนาห ‘‘ตสฺมิํ โกสเลสุ ชนปเท’’ติ, โกสลนามเก ตสฺมิํ ชนปเทติ อตฺโถฯ อภูตโต หิ โวหารมตฺตํ รุฬฺหิ, ภูตโตเยว อตฺโถ วินิจฺฉินิตพฺโพฯ ยถา หิ –

‘‘สนฺติ ปุตฺตา วิเทหานํ, ทีฆาวุ รฏฺฐวฑฺฒโน;

เต รชฺชํ การยิสฺสนฺติ, มิถิลายํ ปชาปตี’’ติฯ (ชา. 2.22.276) อาทีสุ –

ตํปุตฺตสงฺขาตสฺส เอกตฺถสฺส รุฬฺหิวเสน ‘‘ปุตฺตา’’ติ พหุวจนปโยโค, ตถา อิธาปิ ตนฺนิวาสสงฺขาตสฺส เอกตฺถสฺส รุฬฺหิวเสน ‘‘โกสเลสู’’ติ พหุวจนปโยโค โหติฯ ยถา จ ‘‘ปาณํ น หญฺเญ, น จ’ทินฺนมาทิเย’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 8.42, 43, 45) ชาติวเสน พหฺวตฺถานเมกวจนปโยโค, ตถา อิธาปิ ชาติวเสน อวยวปฺปเภเทน พหฺวตฺถสฺส ‘‘ชนปเท’’ติ เอกวจนปโยโค โหติฯ วุตฺตญฺจ อาจริเยน มชฺฌิมาคมฏีกายํ ‘‘ตพฺพิเสสเนปิ ชนปทสทฺเท ชาติสทฺเท เอกวจนเมวฯ เตนาห ‘ตสฺมิํ องฺเคสุ ชนปเท’ติ’’ฯ

เอวํ รุฬฺหิวเสน พหุมฺหิ วิย วตฺตพฺเพ พหุวจนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ พหฺวตฺถวเสน พหุมฺปิ เอว วตฺตพฺเพ พหุวจนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โปราณา ปนาหู’’ติอาทิมาหฯ ปน-สทฺโท เจตฺถ วิเสสตฺถโชตโน, เตน ปุถุอตฺถวิสยตาย เอเวตํ ปุถุวจนํ, น รุฬฺหิวเสนาติ วกฺขมานํ วิเสสํ โชเตติฯ โส หิ ปเทโส ติโยชนสตปริมาณตาย พหุปฺปเภโทติ, อิมสฺมิํ ปน นเย เตสุ โกสเลสุ ชนปเทสูติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ มหาปนาทนฺติ มหาปนาทชาตก (ชา. 1.3.40, 41, 42) สุรุจิชาตเกสุ (ชา. 1.14.102 อาทโย) อาคตํ สุรุจิโน นาม วิเทหรญฺโญ ปุตฺตํ มหาปนาทนามกํ ราชกุมารํฯ นานานาฏกานีติ ภณฺฑุกณฺฑปณฺฑุกณฺฑปมุขานิ ฉสตสหสฺสานิ นานาวิธนาฏกานิ, กตฺถจิ ปน อาทิสทฺโทปิ ทิฏฺโฐ, โส ชาตกฏฺฐกถายํ น ทิสฺสติ, ยทิ จ ทิสฺสติ, เตน นฏลงฺฆกาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สิตมตฺตมฺปีติ มิหิตมตฺตมฺปิฯ

ตสฺส กิร ทิพฺพนาฏกานํ อนนฺตรภเวเยว ทิฏฺฐตฺตา มนุสฺสนาฏกานํ นจฺจํ อมนุญฺญํ อโหสิฯ นงฺคลานิปิ ฉฑฺเฑตฺวาติ กสิกมฺมปฺปหานวเสน นงฺคลานิ ปหาย, นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํฯ น หิ เกวลํ กสฺสกา เอว, อถ โข อญฺเญปิ อุภยรฏฺฐวาสิโน มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจํ ปหาย ตสฺมิํ มงฺคลฏฺฐาเน สนฺนิปติํสุฯ ตทา กิร มหาปนาทกุมารสฺส ปาสาทมงฺคลํ, ฉตฺตมงฺคลํ, อาวาหมงฺคลนฺติ ตีณิ มงฺคลานิ เอกโต อกํสุ, กาสิวิเทหรฏฺฐวาสิโนปิ ตตฺถ สนฺนิปติตฺวา อติเรกสตฺตวสฺสานิ ฉณมนุภวิํสูติ, อธุนา ปน ‘‘นงฺคลาทีนี’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส น โปราณปาโฐ ฏีกายมนุทฺธฏตฺตาฯ

มหาชนกาเย สนฺนิปติเตติ เกจิ ‘‘ปหํสนวิธิํ ทสฺเสตฺวา ราชกุมารํ หาสาเปสฺสามา’’ติ, เกจิ ‘‘ตํ กีฬนํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ เอวํ มหาชนสมูเห สนฺนิปติเตฯ อตุลมฺพาภิรุหนทารุจิตกปเวสนาทิ นานากีฬาโย ทสฺเสตฺวาฯ สกฺกเปสิโต กิร ทิพฺพนาฏโก ราชงฺคเณ อากาเส ฐตฺวา อุปฑฺฒภาคํ นาม ทสฺเสติ, เอโกว หตฺโถ, เอโก ปาโท, เอกํ อกฺขิ, เอกา ทาฐา นจฺจติ จลติ, อุปฑฺฒํ ผนฺทติ, เสสํ นิจฺจลมโหสิ, ตํ ทิสฺวา มหาปนาโท โถกํ หสิตมกาสิ, อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘โส ทิพฺพนาฏกํ ทสฺเสตฺวา หสาเปสี’’ติ วุตฺตํฯ สุหชฺชา นาม วิสฺสาสิกา ‘‘สุฏฺฐุ หทยเมเตส’’นฺติ กตฺวาฯ อาทิสทฺเทน ญาตกปริชนาทีนํ สงฺคโหฯ ตสฺมาติ ตถา วจนโตฯ ตํ กุสลนฺติ วจนํ อุปาทายาติ เอตฺถ ‘‘กจฺจิ กุสลํ? อาม กุสล’’นฺติ วจนปฏิวจนวเสน ปวตฺตกุสลวาทิตาย เต มนุสฺสา อาทิโต ‘‘กุสลา’’ติ สมญฺญํ ลภิํสุ, เตสํ กุสลานํ อิสฺสราติ ราชกุมารา โกสลา นาม ชาตา, เตสํ นิวาสฏฺฐานตาย ปน ปเทโส โกสลาติ ปุพฺเพ วุตฺตนยเมวฯ เตนาห ‘‘โส ปเทโส โกสลาติ วุจฺจตี’’ติฯ เอวํ มชฺฌิมาคมฏีกายํ อาจริเยเนว วุตฺตํฯ ตตฺรายมธิปฺปาโย สิยา – ‘‘โส ปเทโส โกสลาติ วุจฺจตี’’ติ สญฺญีสญฺญา ยถากฺกมํ เอกวจนพหุวจนวเสน วุตฺตตฺตา ปุริมนเย วิย อิธาปิ รุฬฺหิวเสเนว พหุวจนํ โหติฯ ราชกุมารานํ นามลาภเหตุมตฺตญฺเหตฺถ วิเสโสติฯ อิธ ปน อาจริเยน เอวํ วุตฺตํ โส ปเทโสติ ปเทสสามญฺญโต วุตฺตํ, วจนวิปลฺลาเสน วา, เต ปเทสาติ อตฺโถฯ

โกสลาติ วุจฺจติ กุสลา เอว โกสลาติ กตฺวา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.254) ตตฺรายมธิปฺปาโย สิยา – โส ปเทโสติ ชาติสทฺทวเสน, วจนวิปลฺลาเสน วา วุตฺตตฺตา ปุถุอตฺถวิสยตาย เอว พหุวจนํ โหติฯ ปเทสสฺส นามลาภเหตุ เหตฺถ วิเสโสติฯ ‘‘กุสล’’นฺติ หิ วจนมุปาทาย รุฬฺหินามวเสน วุตฺตนเยน โกสลา ยถา ‘‘เยวาปนกํ, นตุมฺหากวคฺโค’’ติฯ อปิจ วจนปฏิวจนวเสน ‘‘กุสล’’นฺติ วทนฺติ เอตฺถาติ โกสลาฯ วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺตีติฯ กุสลนฺติ จ อาโรคฺยํ ‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามย’’นฺติอาทีสุ (ชา. 1.15.145; ชา. 2.20.129) วิย, กจฺจิ ตุมฺหากํ อาโรคฺยํ โหตีติ อตฺโถ, เฉกํ วา ‘‘กุสลา นจฺจคีตสฺส , สิกฺขิตา จาตุริตฺถิโย’’ติอาทีสุ (ชา. 2.22.94) วิย, กจฺจิ เตสํ นาฏกานํ เฉกตา โหตีติ อตฺโถฯ

จรณํ จาริกา, จรณํ วา จาโร, โส เอว จาริกา, ตยิทํ มคฺคคมนเมว อิธาธิปฺเปตํ, น จุณฺณิกคมนมตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อทฺธานคมน’’นฺติ วุตฺตํ, ภาวนปุํสกญฺเจตํ, อทฺธานคมนสงฺขาตาย จาริกาย จรมาโนติ วุตฺตํ โหติ, อเภเทปิ วา เภทโวหาเรน วุตฺตํ ยถา ‘‘ทิวาวิหารํ นิสีที’’ติ, (ม. นิ. 1.256) อทฺธานคมนสงฺขาตํ จาริกํ จรมาโน, จรณํ กโรนฺโตติ อตฺโถฯ สพฺพตฺถโก หิ กรภูธาตูนมตฺโถติฯ ‘‘อทฺธานมคฺค’’นฺติปิ กตฺถจิ ปาโฐ, โส น สุนฺทโรฯ น หิ จาริกาสทฺโท มคฺควาจโกติฯ อิทานิ ตํ วิภาเคน ทสฺเสตฺวา อิธาธิปฺเปตํ นิยเมนฺโต ‘‘จาริกา จ นาเมสา’’ติอาทิมาหฯ สาวกานมฺปิ รุฬฺหิวเสน จาริกาย สมฺภวโต ตโต วิเสเสติ ‘‘ภควโต’’ติ อิมินาฯ ตถา หิ มชฺฌิมาคมฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘จาริกํ จรมาโนติ เอตฺถ กิญฺจาปิ อยํ จาริกา นาม มหาชนสงฺคหตฺถํ พุทฺธานํเยว ลพฺภติ, พุทฺเธ อุปาทาย ปน รุฬฺหิสทฺเทน สาวกานมฺปิ วุจฺจติ กิลญฺชาทีหิ กตพีชนีปิ ตาลวณฺฏํ วิยา’’ติฯ ทูเรปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน, อปิ-สทฺเทน วา นาติทูเรปีติ สมฺปิณฺฑนํ ตตฺถาปิ จาริกาสมฺภวโตฯ โพธเนยฺยปุคฺคลนฺติ จตุสจฺจปฏิเวธวเสน โพธนารหปุคฺคลํฯ สหสา คมนนฺติ สีฆคมนํฯ ‘‘มหากสฺสปสฺส ปจฺจุคฺคมนาทีสู’’ติ วุตฺตเมว สรูปโต ทสฺเสติ ‘‘ภควา หี’’ติอาทินาฯ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺโตติ ปฏิมุขํ คจฺฉนฺโต, ปจฺจุฏฺฐหนฺโตติ อตฺโถฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘ติํสโยชน’’นฺติ ปทมนุกฑฺฒติฯ ปกฺกุสาติ นาม คนฺธารราชาฯ

มหากปฺปิโน นาม กุกฺกุฏวตีราชาฯ ธนิโย นาม โกรณฺฑเสฏฺฐิปุตฺโต โคโปฯ

เอวํ ธมฺมครุตากิตฺตนมุเขน มหากสฺสปปจฺจุคฺคมนาทีนิ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.154) เอกเทเสน ทสฺเสตฺวา อิทานิ วนวาสิติสฺสสามเณรสฺส วตฺถุํ วิตฺถาเรตฺวา จาริกํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกทิวส’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ โก ปเนส ติสฺสสามเณโร นาม? สาวตฺถิยํ ธมฺมเสนาปติโน อุปฏฺฐากกุเล ชาโต มหาปุญฺโญ ‘‘ปิณฺฑปาตทายกติสฺโส, กมฺพลทายกติสฺโส’’ติ จ ปุพฺเพ ลทฺธนาโม ปจฺฉา ‘‘วนวาสิติสฺโส’’ติ ปากโฏ ขีณาสวสามเณโรฯ วิตฺถาโร ธมฺมปเท (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.74 วนวาสีติสฺสสามเณรวตฺถุ)ฯ อากาสคามีหิ สทฺธิํ อากาเสเนว คนฺตุกาโม ภควา ‘‘ฉฬภิญฺญานํ อาโรเจหี’’ติ อโวจฯ ตสฺสาติ ติสฺสสามเณรสฺสฯ นฺติ ภควนฺตํ สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆน จีวรํ ปารุปนฺตํฯ โน เถโร โน โอรมตฺตโก วตาติ สมฺพนฺโธ, คุเณน ลามกปฺปมาณิโก โน โหตีติ อตฺโถฯ

อตฺตโน ปตฺตาสเนติ ภิกฺขูนํ อาสนปริยนฺเตฯ เตสํ คามิกานํ ทานปฏิสํยุตฺตํ มงฺคลํ วตฺวาฯ กสฺมา ปน สเทวกสฺส โลกสฺส มคฺคเทสโกปิ สมาโน ภควา เอวมาหาติ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘ภควา กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มคฺคเทสโกติ นิพฺพานมคฺคสฺส, สุคติมคฺคสฺส วา เทสโกฯ

ตายาติ อรญฺญสญฺญายฯ สงฺฆกมฺมวเสน สิชฺฌมานาปิ อุปสมฺปทา สตฺถุ อาณาวเสน สิชฺฌนโต ‘‘พุทฺธทายชฺชํ เต ทสฺสามี’’ติ วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ อปเร ปน ‘‘อปริปุณฺณวีสติวสฺสสฺเสว ตสฺส อุปสมฺปทํ อนุชานนฺโต สตฺถา ‘พุทฺธทายชฺชํ เต ทสฺสามี’ติ อโวจา’’ติ วทนฺติฯ ธมฺมเสนาปตินา อุปชฺฌาเยน อุปสมฺปาเทตฺวา, ตโตเยเวส ธมฺมเสนาปติโน สทฺธิวิหาริโกติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺโตฯ ธมฺมปทฏฺฐกถายํ ปน ธมฺมเสนาปติอาทิเถรานํ จตฺตาลีสภิกฺขุสหสฺสปริวารานํ อตฺตโน อตฺตโน ปริวาเรหิ สทฺธิํ ปจฺเจกํ คมนํ, ภควโต จ เอกกสฺเสว คมนํ ขุทฺทกภาณกานํ มเตน วุตฺตํ, อิธ, ปน มชฺฌิมาคมฏฺฐกถายญฺจ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.65) อญฺญถา คมนํ ทีฆภาณกมชฺฌิมภาณกานํ มเตนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อยนฺติ มหากสฺสปาทีนมตฺถาย จาริกาฯ ยํ ปน อนุคฺคณฺหนฺตสฺส ภควโต คมนํ, อยํ อตุริตจาริกา นามาติ สมฺพนฺโธฯ

อิมํ ปน จาริกนฺติ อตุริตจาริกํฯ มหามณฺฑลนฺติ มชฺฌิมเทสปริยาปนฺเนเนว พาหิริเมน ปมาเณน ปริจฺฉินฺนตฺตา มหนฺตตรํ มณฺฑลํฯ มชฺฌิมมณฺฑลนฺติ อิตเรสํ อุภินฺนํ เวมชฺเฌ ปวตฺตํ มณฺฑลํฯ อนฺโตมณฺฑลนฺติ อิตเรหิ ขุทฺทกํ มณฺฑลํ, อิตเรสํ วา อนฺโตคธตฺตา อนฺติมํ มณฺฑลํ, อพฺภนฺตริมํ มณฺฑลนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กิํ ปนิเมสํ ปมาณนฺติ อาห ‘‘กตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ นวโยชนสติกตา มชฺฌิมเทสปริยาปนฺนวเสเนว คเหตพฺพา ตโต ปรํ อตุริตจาริกาย อคมนโตฯ ตทุตฺตริ หิ ตุริตจาริกาย เอว ตถาคโต คจฺฉติ, น อตุริตจาริกายฯ ปวาเรตฺวาว จาริกาจรณํ พุทฺธาจิณฺณนฺติ วุตฺตํ ‘‘มหาปวารณาย ปวาเรตฺวา’’ติอาทิฯ ปาฏิปททิวเสติ ปฐมกตฺติกปุณฺณมิยา อนนฺตเร ปาฏิปทวเสฯ สมนฺตาติ คตคตฏฺฐานสฺส จตูสุ ปสฺเสสุ สมนฺตโตฯ มหาชนกายสฺส สนฺนิปตนโต ปุริมํ ปุริมํ อาคตา นิมนฺเตตุํ ลภนฺติฯ ตถา สนฺนิปตนเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อิตเรสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมถวิปสฺสนา ตรุณา โหนฺตีติ เอตฺถ สมถสฺส ตรุณภาโว อุปจารสมาธิวเสน, วิปสฺสนาย ปน สงฺขารปริจฺเฉทญาณํ, กงฺขาวิตรณญาณํ, สมฺมสนญาณํ, มคฺคามคฺคญาณนฺติ จตุนฺนํ ญาณานํ วเสน เวทิตพฺโพฯ ตรุณวิปสฺสนาติ หิ เตสํ จตุนฺนํ ญาณานมธิวจนํฯ ปวารณาสงฺคหํ ทตฺวาติ อนุมติทานวเสน ทตฺวาฯ กตฺติกปุณฺณมายนฺติ ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมิยํฯ ‘‘มิคสิรสฺส ปฐมปาฏิปททิวเส’’ติ อิทํ มชฺฌิมเทสโวหารวเสน มิคสิรมาสสฺส ปฐมํ ปาฏิปททิวสํ สนฺธาย วุตฺตํ, เอตรหิ ปวตฺตโวหารวเสน ปน ปจฺฉิมกตฺติกมาสสฺส กาฬปกฺขปาฏิปททิวโส เวทิตพฺโพฯ

อญฺเญนปิ การเณนาติ ภิกฺขูนํ สมถวิปสฺสนาตรุณภาวโต อญฺเญนปิ มชฺฌิมมณฺฑเล เวเนยฺยานํ ญาณปริปากาทิการเณนฯ จตุมาสนฺติ อาสฬฺหีปุณฺณมิยา ปาฏิปทโต ยาว ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมี, ตาว จตุมาสํฯ ‘‘สมนฺตา โยชนสต’’นฺติอาทินา วุตฺตนเยเนวฯ วสนํ วสฺสํ, วสนกิริยา, วุตฺถํ วสิตํ วสฺสมสฺสาติ วุตฺถวสฺโส, ตสฺสฯ ตถาคเตน วิเนตพฺพตฺตา ‘‘ภควโต เวเนยฺยสตฺตา’’ติ สามินิทฺเทโส วุตฺโต, กตฺตุนิทฺเทโส วา เอสฯ เวเนยฺยสตฺตาติ จ จริตานุรูปํ วิเนตพฺพสตฺตาฯ อินฺทฺริยปริปากํ อาคมยมาโนติ สทฺธาทิอินฺทฺริยานํ วิมุตฺติปริปาจนภาเวน ปริปกฺกํ ปฏิมาเนนฺโตฯ

ผุสฺสมาฆผคฺคุณจิตฺตมาสานํ อญฺญตรมาสสฺส ปฐมทิวเส นิกฺขมนโต มาสนิยโม เอตฺถ น กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘เอกมาสํ วา ทฺวิติจตุมาสํ วา ตตฺเถว วสิตฺวา’’ติฯ ตตฺเถวาติ วสฺสูปคมนฏฺฐาเน เอวฯ ‘‘สตฺตหิ วา’’ติอาทิ ‘‘เอกมาสํ วา’’ติอาทินา ยถากฺกมํ โยเชตพฺพํ – ยทิ อปรมฺปิ เอกมาสํ ตตฺเถว วสติ, สตฺตหิ มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปติฯ ยทิ ทฺวิมาสํ ฉหิ, ยทิ ติมาสํ ปญฺจหิ, ยทิ จตุมาสํ ตตฺเถว วสติ, จตูหิ มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปตีติฯ กสฺมา ปน จาริกาคมนนฺติ อาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘อิตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อติเรกํ ชราทุพฺพโล พาฬฺหชิณฺโณฯ เต กทา ปสฺสิสฺสนฺติ, น ปสฺสิสฺสนฺติ เอวฯ โลกานุกมฺปกายาติ โลกานุกมฺปกาย เอวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘น จีวราทิเหตู’’ติฯ

ชงฺฆวิหารวเสนาติ ชงฺฆาหิ วิจรณวเสน, ชงฺฆาหิ วิจริตฺวา ตตฺถ ตตฺถ กติปาหํ นิวสนวเสน วาฯ สพฺพิริยาปถสาธารณญฺหิ วิหารวจนํฯ สรีรผาสุกตฺถายาติ เอกสฺมิํเยว ฐาเน นิพทฺธวาสวเสน อุสฺสนฺนธาตุกสฺส สรีรสฺส วิจรเณน ผาสุภาวตฺถายฯ อฏฺฐุปฺปตฺติกาลาภิกงฺขนตฺถายาติ อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺต (อ. นิ. 7.72) มฆเทวชาตกาทิ (ชา. 1.1.9) เทสนานํ วิย ธมฺมเทสนาย อภิกงฺขิตพฺพอฏฺฐุปฺปตฺติกาลตฺถาย, อฏฺฐุปฺปตฺติกาลสฺส วา อภิกงฺขนตฺถาย, อฏฺฐุปฺปตฺติกาเล ธมฺมเทสนตฺถายาติ วุตฺตํ โหติฯ สิกฺขาปทปญฺญาปนตฺถายาติ สุราปานสิกฺขาปทาทิ (ปาจิ. 327, 328, 329) ปญฺญาปเน วิย สิกฺขาปทานํ ปญฺญาปนตฺถายฯ โพธนตฺถายาติ องฺคุลิมาลาทโย (ม. นิ. 2.347) วิย โพธเนยฺยสตฺเต จตุสจฺจโพธนตฺถายฯ มหตาติ มหติยาฯ กญฺจิ, กติปเย วา ปุคฺคเล อุทฺทิสฺส จาริกา นิพทฺธจาริกาฯ ตทญฺญา สมฺพหุเล อุทฺทิสฺส คามนิคมนครปฏิปาฏิยา จาริกา อนิพทฺธจาริกาฯ เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ยํ จรตีติ กิริยาปรามสนํฯ

‘‘เอสา อิธ อธิปฺเปตา’’ติ วุตฺตเมว วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตทา กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทสสหสฺสิโลกธาตุยาติ ชาติกฺเขตฺตภูตํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กสฺมาติ เจ? ตตฺเถว ภพฺพสตฺตานํ สมฺภวโตฯ

ตตฺถ หิ สตฺเต ภพฺเพ ปริปกฺกินฺทฺริเย ปสฺสิตุํ พุทฺธญาณํ อภินีหริตฺวา ฐิโต ภควา ญาณชาลํ ปตฺถรตีติ วุจฺจติ, อิทญฺจ เทวพฺรหฺมานํ วเสน วุตฺตํฯ มนุสฺสา ปน อิมสฺมิํเยว จกฺกวาเฬ, อิมสฺมิํเยว จ สปริวาเร ชมฺพุทีเป โพธเนยฺยา โหนฺติฯ โพธเนยฺยพนฺธเวติ โพธเนยฺยสตฺตสงฺขาเต ภควโต พนฺธเวฯ โคตฺตาทิสมฺพนฺธา วิย หิ สจฺจปฏิเวธสมฺพนฺธา เวเนยฺยา ภควโต พนฺธวา นามาติฯ โคจรภาวูปคมนํ สนฺธาย ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณชาลสฺส อนฺโต ปวิฏฺโฐ’’ติ วุตฺตํฯ ภควา กิร มหากรุณาสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ‘‘เย สตฺตา ภพฺพา ปริปกฺกญาณา, เต มยฺหํ ญาณสฺส อุปฏฺฐหนฺตู’’ติ จิตฺตํ อธิฏฺฐาย สมนฺนาหรติ, ตสฺส สหสมนฺนาหารา เอโก วา ทฺเว วา สมฺพหุลา วา ตทา วินยูปคา เวเนยฺยา ญาณสฺส อาปาถมาคจฺฉนฺติ, อยเมตฺถ พุทฺธานุภาโวฯ เอวมาปาถคตานํ ปน เนสํ อุปนิสฺสยํ ปุพฺพจริยํ, ปุพฺพเหตุํ, สมฺปติ วตฺตมานญฺจ ปฏิปตฺติํ โอโลเกติฯ เวเนยฺยสตฺตปริคฺคณฺหนตฺถญฺหิ สมนฺนาหาเร กเต ปฐมํ เนสํ เวเนยฺยภาเวน อุปฏฺฐานํ โหติ, อถ ‘‘กิํ นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ สรณคมนาทิวเสน กญฺจิ นิปฺผตฺติํ วีมํสมาโน ปุพฺพูปนิสฺสยาทีนิ โอโลเกติฯ เตนาห ‘‘อถ ภควา’’ติอาทิฯ โสติ อมฺพฏฺโฐฯ วาทปฏิวาทํ กตฺวาติ ‘‘เอวํ นุ เต อมฺพฏฺฐา’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.262) มยา วุตฺตวจนสฺส ‘‘เย จ โข เต โภ โคตม มุณฺฑกา สมณกา’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.263) ปฏิวจนํ ทตฺวา, อสพฺภิวากฺยนฺติ อสปฺปุริสวาจํ, ติกฺขตฺตุํ อิพฺภวาทนิปาตนวเสน นานปฺปการํ สาธุสภาวาย วาจาย วตฺตุมยุตฺตํ วากฺยํ วกฺขตีติ วุตฺตํ โหติฯ นิพฺพิเสวนนฺติ วิคตตุทนํ, มานทปฺปวเสน อปคตปรินิปฺผนฺทนนฺติ อตฺโถฯ

อวสริตพฺพนฺติ อุปคนฺตพฺพํฯ ตสฺส คามสฺส อิทํ นามมตฺตํ, กิเมตฺถ อตฺถปริเยสนายาติ วุตฺตํ ‘‘อิชฺฌานงฺคลนฺติปิ ปาโฐ’’ติฯ ‘‘เยน ทิสาภาเคนา’’ติ กรณนิทฺเทสานุรูปํ กรณตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เตน อวสรี’’ติ อิมินาฯ ‘‘ยสฺมิํ ปเทเส’’ติ ปน ภุมฺมนิทฺเทสานุรูปํ ‘‘ตํ วา อวสรี’’ติ วุตฺตํฯ ตทุภยเมวตฺถํ วิวรติ ‘‘เตน ทิสาภาเคนา’’ติอาทินาฯ คโตติ อุปคโต, อคมาสีติ อตฺโถฯ ปุน คโตติ สมฺปตฺโต, สมฺปาปุณีติ อตฺโถฯ ‘‘อิจฺฉานงฺคเล’’ติ อิทํ ตทา ภควโต โคจรคามนิทสฺสนํ, สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมํ

‘‘อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑ’’ติ อิทํ ปน นิวาสฏฺฐานทสฺสนํ, นิปฺปริยายโต อธิกรเณ เจตํ ภุมฺมนฺติ ตทุภยมฺปิ ปทํ วิเสสตฺถทสฺสเนน วิวรนฺโต ‘‘อิจฺฉานงฺคลํ อุปนิสฺสายา’’ติอาทิมาห ‘‘สีลขนฺธาวาร’’นฺติอาทิ วุตฺตนเยน เวเนยฺยหิตสมเปกฺขนวเสเนว ภควโต วิหารทสฺสนํฯ ตตฺถ ธมฺมราชสฺส ภควโต สพฺพโส อธมฺมนิคฺคณฺหนปรา เอว ปฏิปตฺติ, สา จ สีลสมาธิปญฺญาวเสนาติ สีลาทิตฺตยสฺเสว คหณํฯ สีลขนฺธาวารนฺติ จกฺกวตฺติรญฺโญ ทารุอิฏฺฐกาทิกตํ ขนฺธาวารสทิสํ สีลสงฺขาตํ ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา วิหรตีติ สมฺพนฺโธฯ ทารุกฺขนฺธาทีหิ อาสมนฺตโต วรนฺติ ปริกฺขิปนฺติ เอตฺถาติ หิ ขนฺธาวาโร อ-การสฺส ทีฆํ กตฺวา, ราชูนํ อจิรนิวาสฏฺฐานํฯ ตตฺถ ปน ภควโต อจิรนิวสนกิริยาสมฺพนฺธมตฺเตน ภยนิวารณฏฺเฐน ตํสทิสตาย สีลมฺปิ ตถา วุจฺจติฯ สมาธิโกนฺตนฺติ สมฺมาสมาธิสงฺขาตํ มงฺคลสตฺติํฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณปทนฺติ สพฺพญฺญุตญฺญาณสงฺขาตํ ชยมนฺตปทํฯ ปริวตฺตยมาโนติ ปริชปฺปมาโนฯ ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณสร’’นฺติปิ ปาโฐ, สพฺพญฺญุตญฺญาณวชิรคฺคสรํ อปราปรํ สมฺปริวตฺตมาโนติ อตฺโถฯ ยถาภิรุจิเตน วิหาเรนาติ สพฺพวิหารสาธารณทสฺสนํ, ทิพฺพวิหาราทีสุ เยน เยน อตฺตนา อภิรุจิเตน วิหาเรน วิหรตีติ อตฺโถฯ

โปกฺขรสาติวตฺถุวณฺณนา

[255] มนฺเตติ อิรุเวทาทิมนฺตสตฺเถฯ อิรุเวทาทโย หิ คุตฺตภาสิตพฺพฏฺเฐน ‘‘มนฺตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อณ-สทฺโท สทฺเทติ อาห ‘‘สชฺฌายตี’’ติฯ โลกิยา ปน วทนฺติ ‘‘พฺรหฺมุโน อปจฺจํ พฺราหฺมโณ, นาคโม, ณตฺตํ, ทีฆาที’’ติฯ กสฺมา อยเมว วจนตฺโถ วุตฺโตติ อาห ‘‘อิทเมวา’’ติอาทิฯ อถ เกสํ อิตโร วจนตฺโถติ โจทนมปเนติ ‘‘อริยา ปนา’’ติอาทินาฯ อถ วา ยํ โลกิยา วทนฺติ ‘‘พฺรหฺมุนา ชาโต พฺราหฺมโณ’’ติอาทินิรุตฺติํ, ตํ ปฏิกฺขิปิตุํ เอวํ วุตฺตํฯ ‘‘อิทเมวา’’ติ หิ อวธารเณน ตํ ปฏิกฺขิปติฯ ‘‘ชาติพฺราหฺมณาน’’นฺติ ปน อิมินา สทฺทนฺตเรน ทสฺสิเตสุ ชาติพฺราหฺมณวิสุทฺธิพฺราหฺมณวเสน ทุวิเธสุ พฺราหฺมเณสุ วิสุทฺธิพฺราหฺมณานํ นิรุตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อริยา ปนา’’ติอาทิมาหฯ พหนฺติ ปาเป พหิ กโรนฺตีติ หิ อริยา พฺราหฺมณา นิรุตฺตินเยนฯ ‘‘ตสฺส กิร กาโย เสตโปกฺขรสทิโส’’ติ อิทเมวสฺส นามลาภเหตุทสฺสนํ, เสสํ ปน ตปฺปสงฺเคน ยถาวิชฺชมานวิเสสทสฺสนเมวฯ เตนาห ‘‘อิติ นํ โปกฺขรสทิสตฺตา โปกฺขรสาตีติ สญฺชานนฺตี’’ติฯ โปกฺขเรน สทิโส กาโย ยสฺสาติ หิ โปกฺขรสาตี นิรุตฺตินเยน ฯ สาตสทฺโท วา สทิสตฺโถ, โปกฺขเรน สาโต สทิโส กาโย ตถา, โส ยสฺสาติ โปกฺขรสาตีฯ เสตโปกฺขรสทิโสติ เสตปทุมวณฺโณฯ เทวนคเรติ อาลกมนฺทาทิเทวปุเรฯ อุสฺสาปิตรชตโตรณนฺติ คมฺภีรเนมนิขาตํ อจฺจุคฺคตํ รชตมยํ อินฺทขีลํ กาฬเมฆราชีติ กทาจิ ทิสฺสมานา กาฬอพฺภเลขาฯ รชตปนาฬิกาติ รชตมยตุมฺพํฯ สุวฏฺฏิตาติ วฏฺฏภาวสฺส ยุตฺตฏฺฐาเน สุฏฺฐุ วฏฺฏุลาฯ กาฬวงฺคติลกาทีนมภาเวน สุปริสุทฺธาฯ ‘‘อราชเก’’ติอาทินาปิ โสภคฺคปฺปตฺตภาวเมว นิทสฺเสติฯ

อิทานิ อปรมฺปิ ตสฺส นามลาภเหตุํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ จ ‘‘หิมวนฺตปเทเส มหาสเร ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺตี’’ติ อิทเมวสฺส นามลาภเหตุทสฺสนํฯ เสสํ ปน ตปฺปสงฺเคน ตถาปวตฺตาการทสฺสนเมวฯ เตนาห ‘‘อิติ นํ โปกฺขเร สยิตตฺตา โปกฺขรสาตีติ สญฺชานนฺตี’’ติฯ โปกฺขเร กมเล สยตีติ หิ โปกฺขรสาตี, สาตํ วา วุจฺจติ สมสณฺฐานํ, โปกฺขเร ชาตํ สมสณฺฐานํ ตถา, ตมสฺสตฺถีติปิ โปกฺขรสาตีฯ ยํ ปน อาจริเยน วุตฺตํ ‘‘อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส กีทิโส ปุพฺพโยโค, เยน นํ ภควา อนุคฺคณฺหิตุํ ตํ ฐานํ อุปคโตติ อาหา’’ติ, (ที. นิ. ฏี. 1.255) ตเทตํ ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิวจนํ เอกเทสเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘โส ตโต มนุสฺสโลก’’นฺติอาทิวจนโต เทวโลเก นิพฺพตฺตีติ เอตฺถ อปราปรํ นิพฺพตฺติ เอว วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถารูเปน กมฺเมน นิพฺพตฺติเมว สนฺธาย ‘‘มาตุกุจฺฉิวาสํ ชิคุจฺฉิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺตี’’ติ อิมินา สํเสทโชเยว หุตฺวา นิพฺพตฺตีติ ทสฺเสติฯ น ปุปฺผตีติ น วิกสติฯ เตนาติ ตาปเสนฯ นาฬโตติ ปุปฺผทณฺฑโตฯ สุวณฺณจุณฺเณหิ ปิญฺชรํ เหมวณฺโณ ยสฺสาติ สุวณฺณจุณฺณปิญฺชโร, ตํ, สุวณฺณจุณฺเณหิ วิกิณฺณภาเวน เหมวณฺณนฺติ อตฺโถฯ ปิญฺชรสทฺโท หิ เหมวณฺณปริยาโยติ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. 1.22) วุตฺตํฯ เอส นโย ปทุมเรณุปิญฺชรนฺติ เอตฺถาปิฯ รชตพิมฺพกนฺติ รูปิยมยรูปกํฯ ปฏิชคฺคามีติ โปเสมิฯ ปารนฺติ ปริโยสานํ, นิปฺผตฺติ วา วุจฺจติ นทีสมุทฺทาทีนํ ปริโยสานภูตํ ปารํ วิยาติ กตฺวาฯ ปฏิสนฺธิปญฺญาสงฺขาเตน สภาวญาเณน ปณฺฑิโตฯ