2. สามญฺญผลสุตฺตวณฺณนา

ราชามจฺจกถาวณฺณนา

[150] อิทานิ สามญฺญผลสุตฺตสฺส สํวณฺณนากฺกโม อนุปฺปตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ…เป.… สุตฺต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนุปุพฺพปทวณฺณนาติ อนุกฺกเมน ปทวณฺณนา, ปทํ ปทํ ปติ อนุกฺกเมน วณฺณนาติ วุตฺตํ โหติฯ ปุพฺเพ วุตฺตญฺหิ, อุตฺตานํ วา ปทมญฺญตฺร วณฺณนาปิ ‘‘อนุปุพฺพปทวณฺณนา’’ ตฺเวว วุจฺจติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘อปุพฺพปทวณฺณนา’’ติปิ ปฐนฺติ, ปุพฺเพ อวณฺณิตปทวณฺณนาติ อตฺโถฯ ทุคฺคชนปทฏฺฐานวิเสสสมฺปทาทิโยคโต ปธานภาเวน ราชูหิ คหิตฏฺเฐน เอวํนามกํ, น ปน นามมตฺเตนาติ อาห ‘‘ตญฺหี’’ติอาทิฯ นนุ มหาวคฺเค มหาโควินฺทสุตฺเต อาคโต เอส ปุโรหิโต เอว, น ราชา, กสฺมา โส ราชสทฺทวจนียภาเวน คหิโตติ? มหาโควินฺเทน ปุโรหิเตน ปริคฺคหิตมฺปิ เจตํ เรณุนา นาม มคธราเชน ปริคฺคหิตเมวาติ อตฺถสมฺภวโต เอวํ วุตฺตํ, น ปน โส ราชสทฺทวจนียภาเวน คหิโต ตสฺส ราชาภาวโตฯ มหาโควินฺทปริคฺคหิตภาวกิตฺตนญฺหิ ตทา เรณุรญฺญา ปริคฺคหิตภาวูปลกฺขณํฯ โส หิ ตสฺส สพฺพกิจฺจการโก ปุโรหิโต, อิทมฺปิ จ โลเก สมุทาจิณฺณํ ‘‘ราชกมฺมปสุเตน กตมฺปิ รญฺญา กต’’นฺติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – มนฺธาตุรญฺญา เจว มหาโควินฺทํ โพธิสตฺตํ ปุโรหิตมาณาเปตฺวา เรณุรญฺญา จ อญฺเญหิ จ ราชูหิ ปริคฺคหิตตฺตา ราชคหนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘มหาโควินฺโท’’ติ มหานุภาโว เอโก ปุราตโน ราชาติ วทนฺติฯ ปริคฺคหิตตฺตาติ ราชธานีภาเวน ปริคฺคหิตตฺตาฯ คยฺหตีติ หิ คหํ, ราชูนํ, ราชูหิ วา คหนฺติ ราชคหํฯ นครสทฺทาเปกฺขาย นปุํสกนิทฺเทโสฯ

อญฺเญเปตฺถ ปกาเรติ นครมาปเนน รญฺญา การิตสพฺพเคหตฺตา ราชคหํ, คิชฺฌกูฏาทีหิ ปญฺจหิ ปพฺพเตหิ ปริกฺขิตฺตตฺตา ปพฺพตราเชหิ ปริกฺขิตฺตเคหสทิสนฺติปิ ราชคหํ, สมฺปนฺนภวนตาย ราชมานํ เคหนฺติปิ ราชคหํ, สุสํวิหิตารกฺขตาย อนตฺถาวหิตุกาเมน อุปคตานํ ปฏิราชูนํ คหํ คหณภูตนฺติปิ ราชคหํ, ราชูหิ ทิสฺวา สมฺมา ปติฏฺฐาปิตตฺตา เตสํ คหํ เคหภูตนฺติปิ ราชคหํ, อารามรามเณยฺยตาทีหิ ราชติ, นิวาสสุขตาทินา จ สตฺเตหิ มมตฺตวเสน คยฺหติ ปริคฺคยฺหตีติปิ ราชคหนฺติ เอทิเส ปกาเรฯ นามมตฺตเมว ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ อตฺโถฯ โส ปน ปเทโส วิเสสฏฺฐานภาเวน อุฬารสตฺตปริโภโคติ อาห ‘‘ตํ ปเนต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘พุทฺธกาเล, จกฺกวตฺติกาเล จา’’ติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ อญฺญทาปิ กทาจิ สมฺภวโต, ‘‘นครํ โหตี’’ติ จ อิทํ อุปลกฺขณเมว มนุสฺสาวาสสฺเสว อสมฺภวโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เสสกาเล สุญฺญํ โหตี’’ติอาทิฯ เตสนฺติ ยกฺขานํฯ วสนวนนฺติ อาปานภูมิภูตํ อุปวนํฯ

อวิเสเสนาติ วิหารภาวสามญฺเญน, สทฺทนฺตรสนฺนิธานสิทฺธํ วิเสสปรามสนมนฺตเรนาติ อตฺโถฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ, (อ. นิ. 5.101; ปาจิ. 147; ปริ. 441) ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, (ธ. ส. 160) เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, (ที. นิ. 3.71, 308; ม. นิ. 1.77, 459, 509; 2.309, 315; 3.230; วิภ. 642) สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อนิมิตฺตํ เจโตสมาธิํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.459) สทฺทนฺตรสนฺนิธานสิทฺเธน วิเสสปรามสเนน ยถากฺกมํ อิริยาปถวิหาราทิวิเสสวิหารสมงฺคีปริทีปนํ , น เอวมิทํ, อิทํ ปน ตถา วิเสสปรามสนมนฺตเรน อญฺญตรวิหารสมงฺคีปริทีปนนฺติฯ

สติปิ จ วุตฺตนเยน อญฺญตรวิหารสมงฺคีปริทีปเน อิธ อิริยาปถสงฺขาตวิเสสวิหารสมงฺคีปริทีปนเมว สมฺภวตีติ ทสฺเสติ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทินาฯ กสฺมา ปน สทฺทนฺตรสนฺนิธานสิทฺธสฺส วิเสสปรามสนสฺสาภาเวปิ อิธ วิเสสวิหารสมงฺคีปริทีปนํ สมฺภวตีติ? วิเสสวิหารสมงฺคีปริทีปนสฺส สทฺทนฺตรสงฺขาตวิเสสวจนสฺส อภาวโต เอวฯ วิเสสวจเน หิ อสติ วิเสสมิจฺฉตา วิเสโส ปโยชิตพฺโพติฯ อปิจ อิริยาปถสมาโยคปริทีปนสฺส อตฺถโต สิทฺธตฺตา ตถาทีปนเมว สมฺภวตีติฯ กสฺมา จายมตฺโถ สิทฺโธติ? ทิพฺพวิหาราทีนมฺปิ สาธารณโตฯ กทาจิปิ หิ อิริยาปถวิหาเรน วินา น ภวติ ตมนฺตเรน อตฺตภาวปริหรณาภาวโตติฯ

อิริยนํ ปวตฺตนํ อิริยา, กายิกกิริยา, ตสฺสา ปวตฺตนุปายภาวโต ปโถติ อิริยาปโถ, ฐานนิสชฺชาทโยฯ น หิ ฐานนิสชฺชาทิอวตฺถาหิ วินา กญฺจิ กายิกํ กิริยํ ปวตฺเตตุํ สกฺกา, ตสฺมา โส ตาย ปวตฺตนุปาโยติ วุจฺจติฯ วิหรติ ปวตฺตติ เอเตน, วิหรณมตฺตํ วา ตนฺติ วิหาโร, โส เอว วิหาโร ตถา, อตฺถโต ปเนส ฐานนิสชฺชาทิอาการปฺปวตฺโต จตุสนฺตติรูปปฺปพนฺโธวฯ ทิวิ ภโว ทิพฺโพ, ตตฺถ พหุลํ ปวตฺติยา พฺรหฺมปาริสชฺชาทิเทวโลเก ภโวติ อตฺโถ, โย วา ตตฺถ ทิพฺพานุภาโว, ตทตฺถาย สํวตฺตตีติ ทิพฺโพ, อภิญฺญาภินีหาราทิวเสน วา มหาคติกตฺตา ทิพฺโพ, โสว วิหาโร, ทิพฺพภาวาวโห วา วิหาโร ทิพฺพวิหาโร, มหคฺคตชฺฌานานิฯ เนตฺติยํ [เนตฺติ. 86 (อตฺถโต สมานํ)] ปน จตสฺโส อารุปฺปสมาปตฺติโย อาเนญฺชวิหาราติ วิสุํ วุตฺตํ, ตํ ปน เมตฺตาชฺฌานาทีนํ พฺรหฺมวิหารตา วิย ตาสํ ภาวนาวิเสสภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อฏฺฐกถาสุ ปน ทิพฺพภาวาวหสามญฺญโต ตาปิ ‘‘ทิพฺพวิหารา’’ ตฺเวว วุตฺตาฯ พฺรหฺมานํ, พฺรหฺมภูตา วา หิตูปสํหาราทิวเสน ปวตฺติยา เสฏฺฐภูตา วิหาราติ พฺรหฺมวิหารา, เมตฺตาชฺฌานาทิวเสน ปวตฺตา จตสฺโส อปฺปมญฺญาโยฯ อริยา อุตฺตมา, อนญฺญสาธารณตฺตา วา อริยานํ วิหาราติ อริยวิหารา, จตสฺโสปิ ผลสมาปตฺติโยฯ

อิธ ปน รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ, ตพฺพเสน ปวตฺตา อปฺปมญฺญาโย , จตุตฺถชฺฌานิกอคฺคผลสมาปตฺติ จ ภควโต ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาราฯ

อญฺญตรวิหารสมงฺคีปริทีปนนฺติ ตาสเมกโต อปฺปวตฺตตฺตา เอเกน วา ทฺวีหิ วา สมงฺคีภาวปริทีปนํ, ภาวโลเปนายํ ภาวปฺปธาเนน วา นิทฺเทโสฯ ภควา หิ โลภโทสโมหุสฺสนฺเน โลเก สกปฏิปตฺติยา เวเนยฺยานํ วินยนตฺถํ ตํ ตํ วิหาเร อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ตถา หิ ยทา สตฺตา กาเมสุ วิปฺปฏิปชฺชนฺติ, ตทา กิร ภควา ทิพฺเพน วิหาเรน วิหรติ เตสํ อโลภกุสลมูลุปฺปาทนตฺถํ ‘‘อปฺเปว นาม อิมํ ปฏิปตฺติํ ทิสฺวา เอตฺถ รุจิมุปฺปาเทตฺวา กาเมสุ วิรชฺเชยฺยุ’’นฺติฯ ยทา ปน อิสฺสริยตฺถํ สตฺเตสุ วิปฺปฏิปชฺชนฺติ, ตทา พฺรหฺมวิหาเรน วิหรติ เตสํ อโทสกุสลมูลุปฺปาทนตฺถํ ‘‘อปฺเปว นาม อิมํ ปฏิปตฺติํ ทิสฺวา เอตฺถ รุจิมุปฺปาเทตฺวา อโทเสน โทสํ วูปสเมยฺยุ’’นฺติฯ ยทา ปน ปพฺพชิตา ธมฺมาธิกรณํ วิวทนฺติ, ตทา อริยวิหาเรน วิหรติ เตสํ อโมหกุสลมูลุปฺปาทนตฺถํ ‘‘อปฺเปว นาม อิมํ ปฏิปตฺติํ ทิสฺวา เอตฺถ รุจิมุปฺปาเทตฺวา อโมเหน โมหํ วูปสเมยฺยุ’’นฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา อิเมหิ ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรหิ สตฺตานํ วิวิธํ หิตสุขํ หรติ, อิริยาปถวิหาเรน จ เอกํ อิริยาปถพาธนํ อญฺเญน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตํ อตฺตภาวํ หรตีติ วุตฺตํ ‘‘อญฺญตรวิหารสมงฺคีปริทีปน’’นฺติฯ

‘‘เตนา’’ติอาทิ ยถาวุตฺตสํวณฺณนาย คุณทสฺสนํ, ตสฺมาติ อตฺโถ, ยถาวุตฺตตฺถสมตฺถนํ วาฯ เตน อิริยาปถวิหาเรน วิหรตีติ สมฺพนฺโธฯ ตถา วทมาโน ปน วิหรตีติ เอตฺถ วิ-สทฺโท วิจฺเฉทนตฺถโชตโก, ‘‘หรตี’’ติ เอตสฺส จ เนติ ปวตฺเตตีติ อตฺโถติ ญาเปติ ‘‘ฐิโตปี’’ติอาทินา วิจฺเฉทนยนากาเรน วุตฺตตฺตาฯ เอวญฺหิ สติ ตตฺถ กสฺส เกน วิจฺฉินฺทนํ, กถํ กสฺส นยนนฺติ อนฺโตลีนโจทนํ สนฺธายาหฯ ‘‘โส หี’’ติอาทีติ อยมฺปิ สมฺพนฺโธ อุปปนฺโน โหติฯ ยทิปิ ภควา เอเกเนว อิริยาปเถน จิรตรํ กาลํ ปวตฺเตตุํ สกฺโกติ, ตถาปิ อุปาทินฺนกสฺส นาม สรีรสฺส อยํ สภาโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํ อิริยาปถพาธน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อปริปตนฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, อปตมานํ กตฺวาติ อตฺโถฯ

ยสฺมา ปน ภควา ยตฺถ กตฺถจิ วสนฺโต เวเนยฺยานํ ธมฺมํ เทเสนฺโต, นานาสมาปตฺตีหิ จ กาลํ วีตินาเมนฺโต วสติ, สตฺตานํ, อตฺตโน จ วิวิธํ สุขํ หรติ, ตสฺมา วิวิธํ หรตีติ วิหรตีติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

โคจรคามนิทสฺสนตฺถํ ‘‘ราชคเห’’ติ วตฺวา พุทฺธานมนุรูปนิวาสฏฺฐานทสฺสนตฺถํ ปุน ‘‘อมฺพวเน’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทมสฺสา’’ติอาทิมาหฯ อสฺสาติ ภควโตฯ ตสฺสาติ ราชคหสงฺขาตสฺส โคจรคามสฺสฯ ยสฺส สมีปวเสน ‘‘ราชคเห’’ติ ภุมฺมวจนํ ปวตฺตติ, โสปิ ตสฺส สมีปวเสน วตฺตพฺโพติ ทสฺเสติ ‘‘ราชคหสมีเป อมฺพวเน’’ติ อิมินาฯ สมีปตฺเถติ อมฺพวนสฺส สมีปตฺเถฯ เอตนฺติ ‘‘ราชคเห’’ติ วจนํฯ ภุมฺมวจนนฺติ อาธารวจนํฯ ภวนฺติ เอตฺถาติ หิ ภุมฺมํ, อาธาโร, ตเทว วจนํ ตถา, ภุมฺเม ปวตฺตํ วา วจนํ วิภตฺติ ภุมฺมวจนํ , เตน ยุตฺตํ ตถา, สตฺตมีวิภตฺติยุตฺตปทนฺติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – กามํ ภควา อมฺพวเนเยว วิหรติฯ ตสฺสมีปตฺตา ปน โคจรคามทสฺสนตฺถํ ภุมฺมวจนวเสน ‘‘ราชคเห’’ติปิ วุตฺตํ ยถา ตํ ‘‘คงฺคายํ คาโว จรนฺติ, กูเป คคฺคกุล’’นฺติ จาติฯ อเนเนว ยทิ ภควา ราชคเห วิหรติ, อถ น วตฺตพฺพํ ‘‘อมฺพวเน’’ติฯ ยทิ จ อมฺพวเน, เอวมฺปิ น วตฺตพฺพํ ‘‘ราชคเห’’ติฯ น หิ ‘‘ปาฏลิปุตฺเต ปาสาเท วสตี’’ติอาทีสุ วิย อิธ อธิกรณาธิกรณสฺส อภาวโต อธิกรณสฺส ทฺวยนิทฺเทโส ยุตฺโต สิยาติ โจทนา อนวกาสา กตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ กุมารภโต เอว โกมารภจฺโจ สกตฺถวุตฺติปจฺจเยน, นิรุตฺตินเยน วา ยถา ‘‘ภิสคฺคเมว เภสชฺช’’นฺติฯ ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา ขนฺธกปาฬิวเสน ตทตฺถํ สาเธติฯ กสฺมา จ อมฺพวนํ ชีวกสมฺพนฺธํ กตฺวา วุตฺตนฺติ อนุโยเคน มูลโต ปฏฺฐาย ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ

โทสาภิสนฺนนฺติ วาตปิตฺตาทิวเสน อุสฺสนฺนโทสํฯ วิเรเจตฺวาติ โทสปฺปโกปโต วิเวเจตฺวาฯ สิเวยฺยกํ ทุสฺสยุคนฺติ สิวิรฏฺเฐ ชาตํ มหคฺฆํ ทุสฺสยุคํฯ ทิวสสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุนฺติ เอกสฺเสว ทิวสสฺส ทฺวิวาเร วา ติวาเร วา ภาเค, ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ สามิวจนํ, เอกสฺมิํเยว ทิวเส ทฺวิวารํ วา ติวารํ วาติ อตฺโถฯ ตมฺพปฏฺฏวณฺเณนาติ ตมฺพโลหปฏฺฏวณฺเณนฯ สจีวรภตฺเตนาติ จีวเรน, ภตฺเตน จฯ ‘‘ตํ สนฺธายา’’ติ อิมินา น ภควา อมฺพวนมตฺเตเยว วิหรติ, อถ โข เอวํ กเต วิหาเรฯ

โส ปน ตทธิกรณตาย วิสุํ อธิกรณภาเวน น วุตฺโตติ สนฺธายภาสิตมตฺถํ ทสฺเสติฯ สามญฺเญ หิ สติ สนฺธายภาสิตนิทฺธารณํฯ

อฑฺเฒน เตฬส อฑฺฒเตฬสฯ ตาทิเสหิ ภิกฺขุสเตหิฯ อฑฺโฒ ปเนตฺถ สตสฺเสวฯ เยน หิ ปยุตฺโต ตพฺภาควาจโก อฑฺฒสทฺโท, โส จ โข ปณฺณาสาว, ตสฺมา ปญฺญาสาย อูนานิ เตฬส ภิกฺขุสตานีติ อตฺถํ วิญฺญาเปตุํ ‘‘อฑฺฒสเตนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฑฺฒเมว สตํ สตสฺส วา อฑฺฒํ ตถาฯ

ราชตีติ อตฺตโน อิสฺสริยสมฺปตฺติยา ทิพฺพติ โสภติ จฯ รญฺเชตีติ ทานาทินา, สสฺสเมธาทินา จ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ รเมติ, อตฺตนิ วา ราคํ กโรตีติ อตฺโถฯ จ-สทฺโท เจตฺถ วิกปฺปนตฺโถฯ ชนปทวาจิโน ปุถุวจนปรตฺตา ‘‘มคธาน’’นฺติ วุตฺตํ, ชนปฺปทาปเทเสน วา ตพฺพาสิกานํ คหิตตฺตาฯ รญฺโญติ ปิตุ พิมฺพิสารรญฺโญฯ สสติ หิํสตีติ สตฺตุ, เวรี, อชาโตเยว สตฺตุ อชาตสตฺตุฯ ‘‘เนมิตฺตเกหิ นิทฺทิฏฺโฐ’’ติ วจเนน จ อชาตสฺส ตสฺส สตฺตุภาโว น ตาว โหติ, สตฺตุภาวสฺส ปน ตถา นิทฺทิฏฺฐตฺตา เอวํ โวหรียตีติ ทสฺเสติฯ อชาตสฺเสว ปน ตสฺส ‘‘รญฺโญ โลหิตํ ปิเวยฺย’’นฺติ เทวิยา โทหฬสฺส ปวตฺตตฺตา อชาโตเยเวส รญฺโญ สตฺตูติปิ วทนฺติฯ

‘‘ตสฺมิ’’นฺติอาทินา ตทตฺถํ วิวรติ, สมตฺเถติ จฯ โทหโฬติ อภิลาโสฯ ภาริเยติ ครุเก, อญฺเญสํ อสกฺกุเณยฺเย วาฯ อสกฺโกนฺตีติ อสกฺกุณมานาฯ อกเถนฺตีติ อกถยมานา สมานาฯ นิพนฺธิตฺวาติ วจสา พนฺธิตฺวาฯ สุวณฺณสตฺถเกนาติ สุวณฺณมเยน สตฺถเกน, ฆนสุวณฺณกเตนาติ อตฺโถฯ อโยมยญฺหิ รญฺโญ สรีรํ อุปเนตุํ อยุตฺตนฺติ วทนฺติฯ สุวณฺณปริกฺขเตน วา อโยมยสตฺเถนาติ อตฺเถปิ อยเมวาธิปฺปาโยฯ พาหุํ ผาลาเปตฺวาติ โลหิตสิราเวธวเสน พาหุํ ผาลาเปตฺวาฯ เกวลสฺส โลหิตสฺส คพฺภินิยา ทุชฺชีรภาวโต อุทเกน สมฺภินฺทิตฺวา ปาเยสิฯ หญฺญิสฺสตีติ หญฺญิสฺสเต, อายติํ หนียเตติ อตฺโถฯ เนมิตฺตกานํ วจนํ ตถํ วา สิยา, วิตถํ วาติ อธิปฺปาเยน ‘‘ปุตฺโตติ วา ธีตาติ วา น ปญฺญายตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อตฺตโน’’ติอาทินา อญฺญมฺปิ การณํ ทสฺเสตฺวา นิวาเรสิฯ รญฺโญ ภาโว รชฺชํ, รชฺชสฺส สมีเป ปวตฺตตีติ โอปรชฺชํ, ฐานนฺตรํฯ

มหาติ มหตีฯ สมาเส วิย หิ วากฺเยปิ มหนฺตสทฺทสฺส มหาเทโสฯ ธุราติ คณสฺส ธุรภูตา, โธรยฺหา เชฏฺฐกาติ อตฺโถฯ ธุรํ นีหรามีติ คณธุรมาวหามิ, คณพนฺธิยํ นิพฺพตฺเตสฺสามีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘โส น สกฺกา’’ติอาทินา ปุน จินฺตนาการํ ทสฺเสติฯ อิทฺธิปาฏิหาริเยนาติ อหิเมขลิกกุมารวณฺณวิกุพฺพนิทฺธินาฯ เตนาติ อปฺปายุกภาเวนฯ หีติ นิปาตมตฺตํฯ เตน หีติ วา อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กุมารํ…เป.… อุยฺโยเชสี’’ติฯ พุทฺโธ ภวิสฺสามีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อิทมตฺโถ, อิมินา ขนฺธเก อาคตนเยนาติ อตฺโถฯ ปุพฺเพ โขติอาทีหิปิ ขนฺธกปาฬิเยว (จูฬว. 339)ฯ

โปตฺถนิยนฺติ ฉุริกํฯ ยํ ‘‘นขร’’นฺติปิ วุจฺจติ, ทิวา ทิวเสติ (ที. นิ. ฏี. 1.150) ทิวสสฺสปิ ทิวาฯ สามฺยตฺเถ เหตํ ภุมฺมวจนํ ‘‘ทิวา ทิวสสฺสา’’ติ อญฺญตฺถ ทสฺสนโตฯ ทิวสฺส ทิวเสติปิ วฏฺฏติ อการนฺตสฺสปิ ทิวสทฺทสฺส วิชฺชมานตฺตาฯ เนปาติกมฺปิ ทิวาสทฺทมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู, มชฺฌนฺหิกเวลายนฺติ อตฺโถฯ สา หิ ทิวสสฺส วิเสโส ทิวโสติฯ ‘‘ภีโต’’ติอาทิ ปริยาโย, กายถมฺภเนน วา ภีโตฯ หทยมํสจลเนน อุพฺพิคฺโคฯ ‘‘ชาเนยฺยุํ วา, มา วา’’ติ ปริสงฺกาย อุสฺสงฺกีฯ ญาเต สติ อตฺตโน อาคจฺฉมานภยวเสน อุตฺรสฺโตฯ วุตฺตปฺปการนฺติ เทวทตฺเตน วุตฺตาการํ วิปฺปการนฺติ อปการํ อนุปการํ, วิปรีตกิจฺจํ วาฯ สพฺเพ ภิกฺขูติ เทวทตฺตปริสํ สนฺธายาหฯ

อจฺฉินฺทิตฺวาติ อปนยนวเสน วิลุมฺปิตฺวาฯ รชฺเชนาติ วิชิเตนฯ เอกสฺส รญฺโญ อาณาปวตฺติฏฺฐานํ ‘‘รชฺช’’นฺติ หิ วุตฺตํ, ราชภาเวน วาฯ

มนโส อตฺโถ อิจฺฉา มโนรโถ ร-การาคมํ, ต-การโลปญฺจ กตฺวา, จิตฺตสฺส วา นานารมฺมเณสุ วิพฺภมกรณโต มนโส รโถ อิว มโนรโถ, มโน เอว รโถ วิยาติ วา มโนรโถติปิ เนรุตฺติกา วทนฺติฯ สุกิจฺจการิมฺหีติ สุกิจฺจการี อมฺหิฯ อวมานนฺติ อวมญฺญนํ อนาทรํฯ มูลฆจฺจนฺติ ชีวิตา โวโรปนํ สนฺธายาห, ภาวนปุํสกเมตํฯ ราชกุลานํ กิร สตฺเถน ฆาตนํ ราชูนมนาจิณฺณํ, ตสฺมา โส ‘‘นนุ ภนฺเต’’ติอาทิมาหฯ ตาปนเคหํ นาม อุณฺหคหาปนเคหํ, ตํ ปน ธูเมเนว อจฺฉินฺนาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ธูมฆร’’นฺติฯ กมฺมกรณตฺถายาติ ตาปน กมฺมกรณตฺถเมวฯ

เกนจิ ฉาทิตตฺตา อุจฺโจ องฺโคติ อุจฺจงฺโค , ยสฺส กสฺสจิ คหณตฺถํ ปฏิจฺฉนฺโน อุนฺนตงฺโคติ อิธ อธิปฺเปโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุจฺจงฺคํ กตฺวา ปวิสิตุํ มา เทถา’’ติฯ ‘‘อุจฺฉงฺเค กตฺวา’’ติปิ ปาโฐ, เอวํ สติ มชฺฌิมงฺโคว, อุจฺฉงฺเค กิญฺจิ คเหตพฺพํ กตฺวาติ อตฺโถฯ โมฬิยนฺติ จูฬายํ ‘‘เฉตฺวาน โมฬิํ วรคนฺธวาสิต’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.1; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.55; อป. อฏฺฐ. 1.อวิทูเรนิทานกถา; พุ. วํ. อฏฺฐ. 27.อวิทูเรนิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.อวิทูเรนิทานกถา) วิยฯ เตนาห ‘‘โมฬิํ พนฺธิตฺวา’’ติฯ จตุมธุเรนาติ สปฺปิสกฺกรมธุนาฬิเกรสฺเนหสงฺขาเตหิ จตูหิ มธุเรหิ อภิสงฺขตปานวิเสเสนาติ วทนฺติ, ตํ มหาธมฺมสมาทานสุตฺตปาฬิยา (ม. นิ. 1.473) น สเมติฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘ทธิ จ มธุ จ สปฺปิ จ ผาณิตญฺจ เอกชฺฌํ สํสฏฺฐ’’นฺติ, (ม. นิ. 1.485) ตทฏฺฐกถายญฺจ วุตฺตํ ‘‘ทธิ จ มธุ จาติ สุปริสุทฺธํ ทธิ จ สุมธุรํ มธุ จฯ เอกชฺฌํ สํสฏฺฐนฺติ เอกโต กตฺวา มิสฺสิตํ อาลุฬิตํฯ ตสฺส ตนฺติ ตสฺส ตํ จตุมธุรเภสชฺชํ ปิวโต’’ติ ‘‘อตฺตุปกฺกเมน มรณํ น ยุตฺต’’นฺติ มนสิ กตฺวา ราชา ตสฺสา สรีรํ เลหิตฺวา ยาเปติฯ น หิ อริยา อตฺตานํ วินิปาเตนฺติฯ

มคฺคผลสุเขนาติ มคฺคผลสุขวตา, โสตาปตฺติมคฺคผลสุขูปสญฺหิเตน จงฺกเมน ยาเปตีติ อตฺโถฯ หาเรสฺสามีติ อปเนสฺสามิฯ วีตจฺจิเตหีติ วิคตอจฺจิเตหิ ชาลวิคเตหิ สุทฺธงฺคาเรหิฯ เกนจิ สญฺญตฺโตติ เกนจิ สมฺมา ญาปิโต, โอวทิโตติ วุตฺตํ โหติฯ มสฺสุกรณตฺถายาติ มสฺสุวิโสธนตฺถายฯ มนํ กโรถาติ ยถา รญฺโญ มนํ โหติ, ตถา กโรถฯ ปุพฺเพติ ปุริมภเวฯ เจติยงฺคเณติ คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชนฏฺฐานภูเต เจติยสฺส ภูมิตเลฯ นิสชฺชนตฺถายาติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิสีทนตฺถายฯ ปญฺญตฺตกฏสารกนฺติ ปญฺญเปตพฺพอุตฺตมกิลญฺชํฯ ตถาวิโธ กิลญฺโช หิ ‘‘กฏสารโก’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส กมฺมทฺวยสฺสฯ ตํ ปน มโนปโทสวเสเนว เตน กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาห –

‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺฐา มโนมยา;

มนสา เจ ปทุฏฺเฐน, ภาสติ วา กโรติ วา;

ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติฯ (ธ. ป. 1; เนตฺติ. 90);

ปริจารโกติ สหายโกฯ อเภเทปิ เภทมิว โวหาโร โลเก ปากโฏติ วุตฺตํ ‘‘ยกฺโข หุตฺวา นิพฺพตฺตี’’ติฯ

เอกายปิ หิ อุปฺปาทกิริยาย อิธ เภทโวหาโร, ปฏิสนฺธิวเสน หุตฺวา, ปวตฺติวเสน นิพฺพตฺตีติ วา ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ, ปฏิสนฺธิวเสน วา ปวตฺตนสงฺขาตํ สาติสยนิพฺพตฺตนํ ญาเปตุํ เอกาเยว กิริยา ปททฺวเยน วุตฺตาฯ ตถาวจนญฺหิ ปฏิสนฺธิวเสน นิพฺพตฺตเนเยว ทิสฺสติ ‘‘มกฺกฏโก นาม เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.5) กณฺฏโก นาม…เป.… นิพฺพตฺติ, (ชา. อฏฺฐ. 1.อวิทูเรนิทานกถา) มณฺฑูโก นาม…เป.… นิพฺพตฺตี’’ติอาทีสุ วิยฯ ทฺวินฺนํ วา ปทานํ ภาวตฺถมเปกฺขิตฺวา ‘‘ยกฺโข’’ติอาทีสุ สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ กตํ ปุริมาย ปจฺฉิมวิเสสนโต, ปริจารกสฺส…เป.… ยกฺขสฺส ภาเวน นิพฺพตฺตีติ อตฺโถ, เหตฺวตฺเถ วา เอตฺถ ตฺวา-สทฺโท ยกฺขสฺส ภาวโต ปวตฺตนเหตูติฯ อสฺส ปน รญฺโญ มหาปุญฺญสฺสปิ สมานสฺส ตตฺถ พหุลํ นิพฺพตฺตปุพฺพตาย จิรปริจิตนิกนฺติ วเสน ตตฺเถว นิพฺพตฺติ เวทิตพฺพาฯ

ตํ ทิวสเมวาติ รญฺโญ มรณทิวเสเยวฯ โขเภตฺวาติ ปุตฺตสฺเนหสฺส พลวภาวโต, ตํสหชาตปีติ เวคสฺส จ สวิปฺผารตาย ตํ สมุฏฺฐานรูปธมฺเมหิ ผรณวเสน สกลสรีรํ อาโลเฬตฺวาฯ เตนาห ‘‘อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ อฏฺฐาสี’’ติฯ ปิตุคุณนฺติ ปิตุโน อตฺตนิ สิเนหคุณํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มยิ ชาเตปี’’ติอาทิฯ วิสฺสชฺเชถ วิสฺสชฺเชถาติ ตุริตวเสน, โสกวเสน จ วุตฺตํฯ

อนุฏฺฐุภิตฺวาติ อฉฑฺเฑตฺวาฯ

นาฬาคิริหตฺถิํ มุญฺจาเปตฺวาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ปการตฺโถ, เตน ‘‘อภิมารกปุริสเปเสนาทิปฺปกาเรนา’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการตฺตยํ ปจฺจามสติ, กตฺถจิ ปน โส น ทิฏฺโฐฯ ปญฺจ วตฺถูนีติ ‘‘สาธุ ภนฺเต ภิกฺขู ยาวชีวํ อารญฺญิกา อสฺสู’’ติอาทินา (ปารา. 409; จูฬว. 343) วินเย วุตฺตานิ ปญฺจ วตฺถูนิฯ ยาจิตฺวาติ เอตฺถ ยาจนํ วิย กตฺวาติ อตฺโถฯ น หิ โส ปฏิปชฺชิตุกาโม ยาจตีติ อยมตฺโถ วินเย (ปารา. อฏฺฐ. 2.410) วุตฺโตเยวฯ สญฺญาเปสฺสามีติ จินฺเตตฺวา สงฺฆเภทํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ อิทญฺจ ตสฺส อนิกฺขิตฺตธุรตาทสฺสนวเสน วุตฺตํ, โส ปน อกเตปิ สงฺฆเภเท เตหิ สญฺญาเปติเยวฯ อุณฺหโลหิตนฺติ พลวโสกสมุฏฺฐิตํ อุณฺหภูตํ โลหิตํฯ มหานิรเยติ อวีจินิรเยฯ วิตฺถารกถานโยติ อชาตสตฺตุปสาทนาทิวเสน วิตฺถารโต วตฺตพฺพาย กถาย นยมตฺตํฯ

กสฺมา ปเนตฺถ สา น วุตฺตา, นนุ สงฺคีติกถา วิย ขนฺธเก (จูฬว. 343) อาคตาปิ สา วตฺตพฺพาติ โจทนาย อาห ‘‘อาคตตฺตา ปน สพฺพํ น วุตฺต’’นฺติ, ขนฺธเก อาคตตฺตา, กิญฺจิมตฺตสฺส จ วจนกฺกมสฺส วุตฺตตฺตา น เอตฺถ โกจิ วิโรโธติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ ยถานุสนฺธินา นิคมนํฯ

โกสลรญฺโญติ ปเสนทิโกสลสฺส ปิตุ มหาโกสลรญฺโญฯ นนุ วิเทหสฺส รญฺโญ ธีตา เวเทหีติ อตฺโถ สมฺภวตีติ โจทนมปเนติ ‘‘น วิเทหรญฺโญ’’ติ อิมินาฯ อถ เกนฏฺเฐนาติ อาห ‘‘ปณฺฑิตาธิวจนเมต’’นฺติ, ปณฺฑิตเววจนํ, ปณฺฑิตนามนฺติ วา อตฺโถฯ อยํ ปน ปทตฺโถ เกน นิพฺพจเนนาติ วุตฺตํ ‘‘ตตฺราย’’นฺติอาทิฯ วิทนฺตีติ ชานนฺติฯ เวเทนาติ กรณภูเตน ญาเณนฯ ‘‘อีหตี’’ติ เอตสฺส ปวตฺตตีติปิ อตฺโถ ฏีกายํ วุตฺโตฯ เวเทหีติ อิธ นทาทิคโณติ อาห ‘‘เวเทหิยา’’ติฯ

โสเยว อโห ตทโห, สตฺตมีวจเนน ปน ‘‘ตทหู’’ติ ปทสิทฺธิฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ทิวเสฯ อุปสทฺเทน วิสิฏฺโฐ วสสทฺโท อุปวสเนเยว, น วสนมตฺเต, อุปวสนญฺจ สมาทานเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สีเลนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ สีเลนาติ สาสเน อริยุโปสถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อนสเนนาติ อภุญฺชนมตฺตสงฺขาตํ พาหิรุโปสถํฯ วา-สทฺโท เจตฺถ อนิยมตฺโถ, เตน เอกจฺจํ มโนทุจฺจริตํ, ทุสฺสีลฺยาทิญฺจ สงฺคณฺหาติฯ ตถา หิ โคปาลกุโปสโถ อภิชฺฌาสหคตสฺส จิตฺตสฺส วเสน วุตฺโต, นิคณฺฐุโปสโถ โมสวชฺชาทิวเสนฯ ยถาห วิสาขุโปสเถ ‘‘โส เตน อภิชฺฌาสหคเตน เจตสา ทิวสํ อตินาเมตี’’ติ, (อ. นิ. 3.71) ‘‘อิติ ยสฺมิํ สมเย สจฺเจ สมาทเปตพฺพา, มุสาวาเท ตสฺมิํ สมเย สมาทเปตี’’ติ (อ. นิ. 3.71) จ อาทิฯ

เอวํ อธิปฺเปตตฺถานุรูปํ นิพฺพจนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถุทฺธารวเสน นิพฺพจนานุรูปํ อธิปฺเปตตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถาติ อุโปสถสทฺเทฯ สมานสทฺทวจนียานํ อเนกปฺปเภทานํ อตฺถานมุทฺธรณํ อตฺถุทฺธาโร สมานสทฺทวจนีเยสุ วา อตฺเถสุ อธิปฺเปตสฺเสว อตฺถสฺส อุทฺธรณํ อตฺถุทฺธาโรติปิ วฏฺฏติฯ อเนกตฺถทสฺสนญฺหิ อธิปฺเปตตฺถสฺส อุทฺธรณตฺถเมวฯ

นนุ จ ‘‘อตฺถมตฺตํ ปติ สทฺทา อภินิวิสนฺตี’’ติอาทินา อตฺถุทฺธาเร โจทนา, โสธนา จ เหฏฺฐา วุตฺตาเยวฯ อปิจ วิเสสสทฺทสฺส อวาจกภาวโต ปาติโมกฺขุทฺเทสาทิวิสโยปิ อุโปสถสทฺโท สามญฺญรูโป เอว, อถ กสฺมา ปาติโมกฺขุทฺเทสาทิวิเสสวิสโย วุตฺโตติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปนตฺโถ ตาทิสํ สทฺทสามญฺญมนาทิยิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ สมฺภวตฺถทสฺสนวเสเนว วุตฺโตติ, เอวํ สพฺพตฺถฯ สีลทิฏฺฐิวเสน (สีลสุทฺธิวเสน ที. นิ. ฏี. 1.150) อุเปเตหิ สมคฺเคหิ วสียติ น อุฏฺฐียตีติ อุโปสโถ, ปาติโมกฺขุทฺเทโสฯ สมาทานวเสน, อธิฏฺฐานวเสน วา อุเปจฺจ อริยวาสาทิอตฺถาย วสิตพฺโพ อาวสิตพฺโพติ อุโปสโถ, สีลํฯ อนสนาทิวเสน อุเปจฺจ วสิตพฺโพ อนุวสิตพฺโพติ อุโปสโถ, วตสมาทานสงฺขาโต อุปวาโสฯ นวมหตฺถิกุลปริยาปนฺเน หตฺถินาเค กิญฺจิ กิริยมนเปกฺขิตฺวา ตํกุลสมฺภูตตามตฺตํ ปติ รุฬฺหิวเสเนว อุโปสโถติ สมญฺญา, ตสฺมา ตตฺถ นามปญฺญตฺติ เวทิตพฺพาฯ อรโย อุปคนฺตฺวา อุเสติ ทาเหตีติ อุโปสโถ, อุสสทฺโท ทาเหติปิ สทฺทวิทู วทนฺติฯ ทิวเส ปน อุโปสถ สทฺทปวตฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตาเยวฯ ‘‘สุทฺธสฺส เว สทาผคฺคู’’ติอาทีสุ สุทฺธสฺสาติ สพฺพโส กิเลสมลาภาเวน ปริสุทฺธสฺสฯ เวติ นิปาตมตฺตํ, พฺยตฺตนฺติ วา อตฺโถฯ สทาติ นิจฺจกาลมฺปิฯ ผคฺคูติ ผคฺคุณีนกฺขตฺตเมว ยุตฺตํ ภวติ, นิรุตฺตินเยน เจตสฺส สิทฺธิฯ ยสฺส หิ สุนฺทริกภารทฺวาชสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส ผคฺคุณมาเส อุตฺตรผคฺคุณียุตฺตทิวเส ติตฺถนฺหานํ กโรนฺตสฺส สํวจฺฉรมฺปิ กตปาปปวาหนํ โหตีติ ลทฺธิฯ ตโต ตํ วิเวเจตุํ อิทํ มชฺฌิมาคมาวเร มูลปณฺณาสเก วตฺถสุตฺเต ภควตา วุตฺตํฯ สุทฺธสฺสุโปสโถ สทาติ ยถาวุตฺตกิเลสมลสุทฺธิยา ปริสุทฺธสฺส อุโปสถงฺคานิ, วตสมาทานานิ จ อสมาทิยโตปิ นิจฺจกาลํ อุโปสถวาโส เอว ภวตีติ อตฺโถฯ ‘‘น ภิกฺขเว’’ติอาทีสุ ‘‘อภิกฺขุโก อาวาโส น คนฺตพฺโพ’’ติ นีหริตฺวา สมฺพนฺโธฯ อุปวสิตพฺพทิวโสติ อุปวสนกรณทิวโส, อธิกรเณ วา ตพฺพสทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ เอวญฺหิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตนิพฺพจเนน สเมติฯ อนฺโตคธาวธารเณน, อญฺญตฺถาโปหเนน จ นิวารณํ สนฺธาย ‘‘เสสทฺวยนิวารณตฺถ’’นฺติ วุตฺตํฯ

‘‘ปนฺนรเส’’ติ ปทมารพฺภ ทิวสวเสน ยถาวุตฺตนิพฺพจนํ กตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตเนว วุตฺต’’นฺติอาทิมาหฯ ปญฺจทสนฺนํ ติถีนํ ปูรณวเสน ‘‘ปนฺนรโส’’ติ หิ ทิวโส วุตฺโตฯ

‘‘ตานิ เอตฺถ สนฺตี’’ติ เอตฺตเกเยว วุตฺเต นนฺเวตานิ อญฺญตฺถาปิ สนฺตีติ โจทนา สิยาติ ตํ นิวาเรตุํ ‘‘ตทา กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อเนน พหุโส, อติสยโต วา เอตฺถ ตทฺธิตวิสโย ปยุตฺโตติ ทสฺเสติฯ จาตุมาสี, จาตุมาสินีติ จ ปจฺจยวิเสเสน อิตฺถิลิงฺเคเยว ปริยายวจนํฯ ปริโยสานภูตาติ จ ปูรณภาวเมว สนฺธาย วทติ ตาย สเหว จตุมาสปริปุณฺณภาวโตฯ อิธาติ ปาฬิยํฯ ตีหิ อากาเรหิ ปูเรตีติ ปุณฺณาติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘มาสปุณฺณตายา’’ติอาทินาฯ ตตฺถ ตทา กตฺติกมาสสฺส ปุณฺณตาย มาสปุณฺณตาฯ ปุริมปุณฺณมิโต หิ ปฏฺฐาย ยาว อปรา ปุณฺณมี, ตาว เอโก มาโสติ ตตฺถ โวหาโรฯ วสฺสานสฺส อุตุโน ปุณฺณตาย อุตุปุณฺณตาฯ กตฺติกมาสลกฺขิตสฺส สํวจฺฉรสฺส ปุณฺณตาย สํวจฺฉรปุณฺณตาฯ ปุริมกตฺติกมาสโต ปภุติ ยาว อปรกตฺติกมาโส, ตาว เอโก กตฺติกสํวจฺฉโรติ เอวํ สํวจฺฉรปุณฺณตายาติ วุตฺตํ โหติฯ โลกิกานํ มเตน ปน มาสวเสน สํวจฺฉรสมญฺญา ลกฺขิตาฯ ตถา จ ลกฺขณํ ครุสงฺกนฺติวเสนฯ วุตฺตญฺหิ โชติสตฺเถ –

‘‘นกฺขตฺเตน สโหทย-มตฺถํ ยาติ สูรมนฺติ;

ตสฺส สงฺกํ ตตฺร วตฺตพฺพํ, วสฺสํ มาสกเมเนวา’’ติฯ

มินียติ ทิวโส เอเตนาติ มาฯ ตสฺส หิ คติยา ทิวโส มินิตพฺโพ ‘‘ปาฏิปโท ทุติยา, ตติยา’’ติอาทินาฯ เอตฺถ ปุณฺโณติ เอติสฺสา รตฺติยา สพฺพกลาปาริปูริยา ปุณฺโณฯ จนฺทสฺส หิ โสฬสโม ภาโค ‘‘กลา’’ติ วุจฺจติ, ตทา จ จนฺโท สพฺพาสมฺปิ โสฬสนฺนํ กลานํ วเสน ปริปุณฺโณ หุตฺวา ทิสฺสติฯ เอตฺถ จ ‘‘ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส’’ติ ปทานิ ทิวสวเสน วุตฺตานิ, ‘‘โกมุทิยา’’ติอาทีนิ ตเทกเทสรตฺติวเสนฯ

กสฺมา ปน ราชา อมจฺจปริวุโต นิสินฺโน, น เอกโกวาติ โจทนาย โสธนาเลสํ ทสฺเสตุํ ปาฬิปทตฺถเมว อวตฺวา ‘‘เอวรูปายา’’ติอาทีนิปิ วทติฯ เอเตหิ จายํ โสธนาเลโส ทสฺสิโต ‘‘เอวํ รุจิยมานาย รตฺติยา ตทา ปวตฺตตฺตา ตถา ปริวุโต นิสินฺโน’’ติฯ

โธวิยมานทิสาภาคายาติ เอตฺถาปิ วิยสทฺโท โยเชตพฺโพฯ รชตวิมานนิจฺฉริเตหีติ รชตวิมานโต นิกฺขนฺเตหิ, รชตวิมานปฺปภาย วา วิปฺผุริเตหิฯ ‘‘วิสโร’’ติ อิทํ มุตฺตาวฬิอาทีนมฺปิ วิเสสนปทํฯ อพฺภํ ธูโม รโช ราหูติ อิเม จตฺตาโร อุปกฺกิเลสา ปาฬินเยน (อ. นิ. 4.50; ปาจิ. 447)ฯ ราชามจฺเจหีติ ราชกุลสมุทาคเตหิ อมจฺเจหิฯ อถ วา อนุยุตฺตกราชูหิ เจว อมจฺเจหิ จาติ อตฺโถฯ กญฺจนาสเนติ สีหาสเนฯ ‘‘รญฺญํ ตุ เหมมาสนํ, สีหาสนมโถ วาฬพีชนิตฺถี จ จามร’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ กสฺมา นิสินฺโนติ นิสีทนมตฺเต โจทนาฯ เอต นฺติ กนฺทนํ, ปโพธนํ วาฯ อิตีติ อิมินา เหตุนาฯ นกฺขตฺต นฺติ กตฺติกานกฺขตฺตฉณํฯ สมฺมา โฆสิตพฺพํ เอตรหิ นกฺขตฺตนฺติ สงฺฆุฏฺฐํฯ ปญฺจวณฺณกุสุเมหิ ลาเชน, ปุณฺณฆเฏหิ จ ปฏิมณฺฑิตํ ฆเรสุ ทฺวารํ ยสฺส ตเทตํ นครํ ปญฺจ…เป.… ทฺวารํฯ ธโช วโฏฯ ปฏาโก ปฏฺโฏติ สีหฬิยา วทนฺติฯ ตทา กิร ปทีปุชฺชลนสีเสน กตนกฺขตฺตํฯ ตถา หิ อุมฺมาทนฺติชาตกาทีสุปิ (ชา. 2.18.57) กตฺติกมาเส เอวเมว วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘สมุชฺชลิตทีปมาลาลงฺกตสพฺพทิสาภาค’’นฺติฯ วีถิ นาม รถิกา มหามคฺโคฯ รจฺฉา นาม อนิพฺพิทฺธา ขุทฺทกมคฺโคฯ ตตฺถ ตตฺถ นิสินฺนวเสน สมานภาเคน ปาฏิเยกฺกํ นกฺขตฺตกีฬํ อนุภวมาเนน สมภิกิณฺณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ มหาอฏฺฐกถายํ เอวํ วตฺวาปิ ตตฺเถว อิติ สนฺนิฏฺฐานํ กตนฺติ อตฺโถฯ

อุทานํ อุทาหาโรติ อตฺถโต เอกํฯ มานนฺติ มานปตฺตํ กตฺตุภูตํฯ ฉฑฺฑนวเสน อวเสโกฯ โสตวเสน โอโฆฯ ปีติวจนนฺติ ปีติสมุฏฺฐานวจนํ กมฺมภูตํฯ หทยนฺติ จิตฺตํ กตฺตุภูตํฯ คเหตุนฺติ พหิ อนิจฺฉรณวเสน คณฺหิตุํ, หทยนฺโตเยว ฐเปตุํ น สกฺโกตีติ อธิปฺปาโยฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อธิกํ หุตฺวา’’ติอาทิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ วจนํ ปฏิคฺคาหก นิรเปกฺขํ เกวลํ อุฬาราย ปีติยา วเสน สรสโต สหสาว มุขโต นิจฺฉรติ, ตเทวิธ ‘‘อุทาน’’นฺติ อธิปฺเปตนฺติฯ

โทเสหิ อิตา คตา อปคตาติ โทสินา ต-การสฺส น-การํ กตฺวา ยถา ‘‘กิเลเส ชิโต วิชิตาวีติ ชิโน’’ติ อาห ‘‘โทสาปคตา’’ติฯ

ยทิปิ สุตฺเต วุตฺตํ ‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขเว จนฺทิมสูริยานํ อุปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺฐา จนฺทิมสูริยา น ตปนฺติ น ภาสนฺติ น วิโรจนฺติฯ กตเม จตฺตาโร? อพฺภา ภิกฺขเว…เป.… มหิกาฯ ธูโม รโชฯ ราหุ ภิกฺขเว จนฺทิมสูริยานํ อุปกฺกิเลโส’’ติ, (จูฬว. 447) ตถาปิ ตติยุปกฺกิเลสสฺส ปเภททสฺสน วเสน อฏฺฐกถานเยน ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺจหิ อุปกฺกิเลเสหี’’ติ วุตฺตํฯ อยมตฺโถ จ รมณียาทิสทฺทโยคโต ญายตีติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ อนีย-สทฺโทปิ พหุลา กตฺวตฺถาภิธายโก ยถา ‘‘นิยฺยานิกา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 96) ทสฺเสติ ‘‘รมยตี’’ติ อิมินาฯ ชุณฺหาวเสน รตฺติยา สุรูปตฺตมาห ‘‘วุตฺตโทสวิมุตฺตายา’’ติอาทินาฯ อพฺภาทโย เจตฺถ วุตฺตโทสาฯ อยญฺจ เหตุ ‘‘ทสฺสิตุํ ยุตฺตา’’ติ เอตฺถาปิ สมฺพชฺฌิตพฺโพฯ เตน การเณน, อุตุสมฺปตฺติยา จ ปาสาทิกตา ทฏฺฐพฺพาฯ อีทิสาย รตฺติยา ยุตฺโต ทิวโส มาโส อุตุ สํวจฺฉโรติ เอวํ ทิวสมาสาทีนํ ลกฺขณา สลฺลกฺขณุปายา ภวิตุํ ยุตฺตา, ตสฺมา ลกฺขิตพฺพาติ ลกฺขณิยา, สา เอว ลกฺขญฺญา ย-วโต ณ-การสฺส ญ-การาเทสวเสน ยถา ‘‘โปกฺขรญฺโญ สุมาปิตา’’ติ อาห ‘‘ทิวสมาสาทีน’’นฺติอาทิฯ

‘‘ยํ โน ปยิรุปาสโต จิตฺตํ ปสีเทยฺยา’’ติ วจนโต สมณํ วา พฺราหฺมณํ วาติ เอตฺถ ปรมตฺถสมโณ, ปรมตฺถพฺราหฺมโณ จ อธิปฺเปโต, น ปน ปพฺพชฺชามตฺตสมโณ, น จ ชาติมตฺตพฺราหฺมโณติ วุตฺตํ ‘‘สมิตปาปตายา’’ติอาทิฯ พหติ ปาเป พหิ กโรตีติ พฺราหฺมโณ นิรุตฺตินเยนฯ พหุวจเน วตฺตพฺเพ เอกวจนํ, เอกวจเน วา วตฺตพฺเพ พหุวจนํ วจนพฺยตฺตโย วจนวิปลฺลาโสติ อตฺโถฯ อิธ ปน ‘‘ปยิรุปาสต’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปยิรุปาสโต’’ติ วุตฺตตฺตา พหุวจเน วตฺตพฺเพ เอกวจนวเสน วจนพฺยตฺตโย ทสฺสิโตฯ อตฺตนิ, ครุฏฺฐานิเย จ หิ เอกสฺมิมฺปิ พหุวจนปฺปโยโค นิรุฬฺโหฯ ปยิรุปาสโตติ จ วณฺณวิปริยายนิทฺเทโส เอส ยถา ‘‘ปยิรุทาหาสี’’ติฯ อยญฺหิ พหุลํ ทิฏฺฐปโยโค, ยทิทํ ปริสทฺเท ย-การปเร วณฺณวิปริยาโยฯ ตถา หิ อกฺขรจินฺตกา วทนฺติ ‘‘ปริยาทีนํ รยาทิวณฺณสฺส ยราทีหิ วิปริยาโย’’ติฯ ยนฺติ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วาฯ อิมินา สพฺเพนปิ วจเนนาติ ‘‘รมณียา วตา’’ติอาทิวจเนนฯ

โอภาสนิมิตฺตกมฺมนฺติ โอภาสภูตํ นิมิตฺตกมฺมํ , ปริพฺยตฺตํ นิมิตฺตกรณนฺติ อตฺโถฯ มหาปราธตายาติ มหาโทสตายฯ

‘‘เตน หี’’ติอาทิ ตทตฺถวิวรณํฯ เทวทตฺโต จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท สมุจฺจยวเสน อตฺถุปนยเน, เตน ยถา ราชา อชาตสตฺตุ อตฺตโน ปิตุ อริยสาวกสฺส สตฺถุ อุปฏฺฐากสฺส ฆาตเนน มหาปราโธ, เอวํ ภควโต มหานตฺถกรสฺส เทวทตฺตสฺส อปสฺสยภาเวนาปีติ อิมมตฺถํ อุปเนติฯ ตสฺส ปิฏฺฐิฉายายาติ โวหารมตฺตํ, ตสฺส ชีวกสฺส ปิฏฺฐิอปสฺสเยน, ตํ ปมุขํ กตฺวา อปสฺสายาติ วุตฺตํ โหติฯ วิกฺเขปปจฺเฉทนตฺถนฺติ วกฺขมานาย อตฺตโน กถาย อุปฺปชฺชนกวิกฺเขปสฺส ปจฺฉินฺทนตฺถํ, อนุปฺปชฺชนตฺถนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ตสฺสํ หี’’ติอาทิฯ อสิกฺขิตานนฺติ กายวจีสํยมเน วิคตสิกฺขานํฯ กุลูปเกติ กุลมุปคเต สตฺถาเรฯ คหิตาสารตายาติ คเหตพฺพคุณสารวิคตตายฯ นิพฺพิกฺเขปนฺติ อญฺเญสมปนยนวิรหิตํฯ

ภทฺทนฺติ อวสฺสยสมฺปนฺนตาย สุนฺทรํฯ

[151] อยญฺจตฺโถ อิมาย ปาฬิจฺฉายาย อธิคโต, อิมมตฺถเมว วา อนฺโตคธํ กตฺวา ปาฬิยเมวํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เตนาหา’’ติอาทินาฯ อสตฺถาปิ สมาโน สตฺถา ปฏิญฺญาโต เยนาติ สตฺถุปฏิญฺญาโต, ตสฺส อพุทฺธสฺสาปิ สมานสฺส พุทฺธปฏิญฺญาตสฺส ‘‘อหเมโก โลเก อตฺถธมฺมานุสาสโก’’ติ อาจริยปฏิญฺญาตภาวํ วา สนฺธาย เอวํ วุตฺตํฯ ‘‘โส กิรา’’ติอาทินา อนุสฺสุติมตฺตํ ปติ โปราณฏฺฐกถานโยว กิรสทฺเทน วุตฺโตฯ เอส นโย ปรโต มกฺขลิปทนิพฺพจเนปิ ฯ เอกูนทาสสตํ ปูรยมาโนติ เอเกนูนทาสสตํ อตฺตนา สทฺธิํ อนูนทาสสตํ กตฺวา ปูรยมาโนฯ เอวํ ชายมาโน เจส มงฺคลทาโส ชาโตฯ ชาตรูเปเนวาติ มาตุกุจฺฉิโต วิชาตเวเสเนว, ยถา วา สตฺตา อนิวตฺถา อปารุตา ชายนฺติ, ตถา ชาตรูเปเนวฯ อุปสงฺกมนฺตีติ อุปคตา ภชนฺตา โหนฺติฯ ตเทว ปพฺพชฺชํ อคฺคเหสีติ ตเทว นคฺครูปํ ‘‘อยเมว ปพฺพชฺชา นาม สิยา’’ติ ปพฺพชฺชํ กตฺวา อคฺคเหสิฯ ปพฺพชิํสูติ ตํ ปพฺพชิตมนุปพฺพชิํสุฯ

‘‘ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต’’ติ เอเตน ปพฺพชิตสมูหตามตฺเตน สงฺโฆ, น นิยฺยานิกทิฏฺฐิวิสุทฺธสีลสามญฺญวเสน สํหตตฺตาติ ทสฺเสติฯ

อสฺส อตฺถีติ อสฺส สตฺถุปฏิญฺญาตสฺส ปริวารภาเวน อตฺถิฯ ‘‘สงฺฆี คณี’’ติ เจทํ ปริยายวจนํ, สงฺเกตมตฺตโต นานนฺติ อาห ‘‘สฺเววา’’ติอาทิฯ สฺเววาติ จ ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต เอวฯ เกจิ ปน ‘‘ปพฺพชิตสมูหวเสน สงฺฆี, คหฏฺฐสมูหวเสน คณี’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ คเณ เอว โลเก สงฺฆ-สทฺทสฺส นิรุฬฺหตฺตาฯ อเจลกวตจริยาทิ อตฺตนา ปริกปฺปิตมตฺตํ อาจาโรฯ ปญฺญาโต ปากโฏ สงฺฆีอาทิภาเวนฯ อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐติ อตฺถโต เอกํฯ ตตฺถ ลพฺภมานาปฺปิจฺฉตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปิจฺฉตาย วตฺถมฺปิ น นิวาเสตี’’ติ วุตฺตํฯ น หิ ตสฺมิํ สาสนิเก วิย สนฺตคุณนิคฺคูหณลกฺขณา อปฺปิจฺฉตา ลพฺภติฯ ยโสติ กิตฺติสทฺโทฯ ตรนฺติ เอเตน สํสาโรฆนฺติ เอวํ สมฺมตตาย ลทฺธิ ติตฺถํ นาม ‘‘สาธู’’ติ สมฺมโต, น จ สาธูหิ สมฺมโตติ อตฺถมาห ‘‘อย’’นฺติอาทินาฯ น หิ ตสฺส สาธูหิ สมฺมตตา ลพฺภติฯ สุนฺทโร สปฺปุริโสติ ทฺวิธา อตฺโถฯ อสฺสุตวโตติ อสฺสุตาริยธมฺมสฺส, กตฺตุตฺเถ เจตํ สามิวจนํฯ ‘‘อิมานิ เม วตสมาทานานิ เอตฺตกํ กาลํ สุจิณฺณานี’’ติ พหู รตฺติโย ชานาติฯ ตา ปนสฺส รตฺติโย จิรกาลภูตาติ กตฺวา ‘‘จิรํ ปพฺพชิตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ, อนฺตตฺถอญฺญปทตฺถสมาโส เจส ยถา ‘‘มาสชาโต’’ติฯ อถ ตสฺส ปททฺวยสฺส โก วิเสโสติ เจ? จิรปพฺพชิตคฺคหเณนสฺส พุทฺธิสีลตา, รตฺตญฺญูคหเณน ตตฺถ สมฺปชานตา ทสฺสิตา, อยเมตสฺส วิเสโสติฯ กิํ ปน อตฺถํ สนฺธาย โส อมจฺโจ อาหาติ วุตฺตํ ‘‘อจิรปพฺพชิตสฺสา’’ติอาทิฯ โอกปฺปนียาติ สทฺทหนียาฯ อทฺธานนฺติ ทีฆกาลํฯ กิตฺตโก ปน โสติ อาห ‘‘ทฺเว ตโย ราชปริวฏฺเฏ’’ติ, ทฺวินฺนํ, ติณฺณํ วา ราชูนํ รชฺชานุสาสนปฏิปาฏิโยติ อตฺโถฯ ‘‘อทฺธคโต’’ติ วตฺวาปิ ปุน กตํ วยคฺคหณํ โอสานวยาเปกฺขํ ปททฺวยสฺส อตฺถวิเสสสมฺภวโตติ ทสฺเสติ ‘‘ปจฺฉิมวย’’นฺติ อิมินาฯ อุภยนฺติ ‘‘อทฺธคโต, วโยอนุปฺปตฺโต’’ติ ปททฺวยํฯ

กาชโร นาม เอโก รุกฺขวิเสโส, โย ‘‘ปณฺณกรุกฺโข’’ติปิ วุจฺจติฯ ทิสฺวา วิย อนตฺตมโนติ สมฺพนฺโธฯ ปุพฺเพ ปิตรา สทฺธิํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา เทสนาย สุตปุพฺพตํ สนฺธายาห ‘‘ฌานา…เป.… กาโม’’ติฯ ติลกฺขณพฺภาหตนฺติ ตีหิ ลกฺขเณหิ อภิฆฏิตํฯ ทสฺสเนนาติ นิทสฺสนมตฺตํฯ

โส หิ ทิสฺวา เตน สทฺธิํ อลฺลาปสลฺลาปํ กตฺวา , ตโต อกิริยวาทํ สุตฺวา จ อนตฺตมโน อโหสิฯ คุณกถายาติ อภูตคุณกถายฯ เตนาห ‘‘สุฏฺฐุตรํ อนตฺตมโน’’ติฯ ยทิ อนตฺตมโน, กสฺมา ตุณฺหี อโหสีติ โจทนํ วิโสเธติ ‘‘อนตฺตมโน สมาโนปี’’ติอาทินาฯ

[152] โคสาลายาติ เอวํนามเก คาเมติ วุตฺตํฯ วสฺสานกาเล คุนฺนํ ปติฏฺฐิตสาลายาติ ปน อตฺเถ ตพฺพเสน ตสฺส นามํ สาติสยมุปปนฺนํ โหติ พหุลมนญฺญสาธารณตฺตา, ตถาปิ โส โปราเณหิ อนนุสฺสุโตติ เอกจฺจวาโท นาม กโตฯ ‘‘มา ขลีติ สามิโก อาหา’’ติ อิมินา ตถาวจนมุปาทาย ตสฺส อาขฺยาตปเทน สมญฺญาติ ทสฺเสติฯ สญฺญาย หิ วตฺตุมิจฺฉาย อาขฺยาตปทมฺปิ นามิกํ ภวติ ยถา ‘‘อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญ’’ติ (มหาว. 17)ฯ เสสนฺติ ‘‘โส ปณฺเณน วา’’ติอาทิวจนํฯ

[153] ทาสาทีสุ สิริวฑฺฒกาทินามมิว อชิโตติ ตสฺส นามมตฺตํฯ เกเสหิ วายิโต กมฺพโล ยสฺสาติปิ ยุชฺชติฯ ปฏิกิฏฺฐตรนฺติ นิหีนตรํฯ ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา องฺคุตฺตราคเม ติกนิปาเต มกฺขลิสุตฺต (อ. นิ. 3.138) มาหริฯ ตนฺตาวุตานีติ ตนฺเต วีตานิฯ ‘‘สีเต สีโต’’ติอาทินา ฉหากาเรหิ ตสฺส ปฏิกิฏฺฐตรํ ทสฺเสติฯ

[154] ปกุชฺฌติ สมฺมาทิฏฺฐิเกสุ พฺยาปชฺชตีติ ปกุโธฯ วจฺจํ กตฺวาปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน โภชนํ ภุญฺชิตฺวาปิ เกนจิ อสุจินา มกฺขิตฺวาปีติ อิมมตฺถํ สมฺปิณฺเฑติฯ วาลิกาถูปํ กตฺวาติ วตสมาทานสีเสน วาลิกาสญฺจยํ กตฺวา, ตถารูเป อนุปคมนียฏฺฐาเน ปุน วตํ สมาทาย คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[156] ‘‘คณฺฐนกิเลโส’’ติ เอตสฺส ‘‘ปลิพุนฺธนกิเลโส’’ติ อตฺถวจนํ, สํสาเร ปริพุนฺธนกิจฺโจ เขตฺตวตฺถุปุตฺตทาราทิวิสโย ราคาทิกิเลโสติ อตฺโถฯ ‘‘เอวํวาทิตายา’’ติ อิมินา ลทฺธิวเสนสฺส นามํ, น ปนตฺถโตติ ทสฺเสติฯ ยาว หิ โส มคฺเคน สมุคฺฆาฏิโต, ตาว อตฺถิเยวฯ อยํ ปน วจนตฺโถ – ‘‘นตฺถิ มยฺหํ คณฺโฐ’’ติ คณฺหาตีติ นิคณฺโฐติฯ นาฏสฺสาติ เอวํนามกสฺสฯ

โกมารภจฺจชีวกกถาวณฺณนา

[157] สพฺพถา ตุณฺหีภูตภาวํ สนฺธาย ‘‘เอส นาค…เป.… วิยา’’ติ วุตฺตํฯ สุปณฺโณติ ครุโฬ, ครุโฑ วา สกฺกฏมเตนฯ ‘‘ฑ-ฬาน’มวิเสโส’’ติ หิ ตตฺถ วทนฺติฯ ยถาธิปฺปายํ น วตฺตตีติ กตฺวา ‘‘อนตฺโถ วต เม’’ติ วุตฺตํฯ อุปสนฺตสฺสาติ สพฺพถา สญฺญเมน อุปสมํ คตสฺสฯ ชีวกสฺส ตุณฺหีภาโว มม อธิปฺปายสฺส มทฺทนสทิโส, ตสฺมา ตเทว ตุณฺหีภาวํ ปุจฺฉิตฺวา กถาปเนน มม อธิปฺปาโย สมฺปาเทตพฺโพติ อยเมตฺถ รญฺโญ อธิปฺปาโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘หตฺถิมฺหิ โข ปนา’’ติอาทิมาหฯ กินฺติ การณปุจฺฉายํ นิปาโตติ ทสฺเสติ ‘‘เกน การเณนา’’ติ อิมินา, เยน ตุวํ ตุณฺหี, กิํ ตํ การณนฺติ วา อตฺถํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ยถาสมฺภวํ การณํ อุทฺธริตฺวา อธิปฺปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิเมส’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยถา เอเตสนฺติ เอเตสํ กุลูปโก อตฺถิ ยถา, อิเมสํ นุ โข ติณฺณํ การณานํ อญฺญตเรน การเณน ตุณฺหี ภวสีติ ปุจฺฉตีติ อธิปฺปาโยฯ

กถาเปตีติ กถาเปตุกาโม โหติฯ ปญฺจปติฏฺฐิเตนาติ เอตฺถ ปญฺจหิ องฺเคหิ อภิมุขํ ฐิเตนาติ อตฺโถ, ปาทชาณุ กปฺปร หตฺถ สีสสงฺขาตานิ ปญฺจ องฺคานิ สมํ กตฺวา โอนาเมตฺวา อภิมุขํ ฐิเตน ปฐมํ วนฺทิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ยมฺปิ วทนฺติ ‘‘นวกตเรนุปาลิ ภิกฺขุนา วุฑฺฒตรสฺส ภิกฺขุโน ปาเท วนฺทนฺเตน อิเม ปญฺจ ธมฺเม อชฺฌตฺตํ อุปฏฺฐาเปตฺวา ปาทา วนฺทิตพฺพา’ติอาทิกํ (ปริ. 469) วินยปาฬิมาหริตฺวา เอกํสกรณอญฺชลิปคฺคหณปาทสมฺพาหนเปมคารวุปฏฺฐาปนวเสน ปญฺจปติฏฺฐิตวนฺทนา’’ติ, ตเมตฺถานธิปฺเปตํ ทูรโต วนฺทเน ยถาวุตฺตปญฺจงฺคสฺส อปริปุณฺณตฺตาฯ วนฺทนา เจตฺถ ปณมนา อญฺชลิปคฺคหณกรปุฏสมาโยโคฯ ‘‘ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา’’ติ จ กายปณาโม วุตฺโต, ‘‘มม สตฺถุโน’’ติอาทินา ปน วจีปณาโม, ตทุภยปุเรจรานุจรวเสน มโนปณาโมติฯ กามํ สพฺพาปิ ตถาคตสฺส ปฏิปตฺติ อนญฺญสาธารณา อจฺฉริยพฺภุตรูปาว, ตถาปิ คพฺโภกฺกนฺติ อภิชาติ อภินิกฺขมน อภิสมฺโพธิ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตน (สํ. นิ. 5.1081; ปฏิ. ม. 3.30) ยมกปาฏิหาริยเทโวโรหนานิ สเทวเก โลเก อติวิย สุปากฏานิ, น สกฺกา เกนจิ ปฏิพาหิตุนฺติ ตานิเยเวตฺถ อุทฺธฏานิฯ