สรณคมนกถาวณฺณนา

สรณคมนสฺส วิสยปฺปเภทผลสํกิเลสเภทานํ วิย, กตฺตุ จ วิภาวนา ตตฺถ โกสลฺลาย โหติ เยวาติ สห กตฺตุนา ตํ วิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานิ เตสุ สรณคมเนสุ โกสลฺลตฺถํ…เป.… เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘โย จ สรณํ คจฺฉตี’’ติ อิมินา หิ กตฺตารํ วิภาเวติ เตน วินา สรณคมนสฺเสว อสมฺภวโต, ‘‘สรณคมน’’นฺติ อิมินา จ สรณคมนเมว, ‘‘สรณ’’นฺติอาทีหิ ปน ยถากฺกมํ วิสยาทโยฯ กสฺมา ปเนตฺถ โวทานํ น คหิตํ, นนุ โวทานวิภาวนาปิ ตตฺถ โกสลฺลาย โหตีติ? สจฺจเมตํ, ตํ ปน สํกิเลสคฺคหเณเนว อตฺถโต วิภาวิตํ โหตีติ น คหิตํฯ ยานิ หิ เนสํ สํกิเลสการณานิ อญฺญาณาทีนิ, เตสํ สพฺเพน สพฺพํ อนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปาทเนน, อุปฺปนฺนานญฺจ ปหาเนน โวทานํ โหตีติฯ อตฺถโตติ สรณสทฺทตฺถโต, ‘‘สรณตฺถโต’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ หิํสตฺถสฺส สรสทฺทสฺส วเสเนตํ สิทฺธนฺติ ทสฺเสนฺโต ธาตฺวตฺถวเสน ‘‘หิํสตีติ สรณ’’นฺติ วตฺวา ตํ ปน หิํสนํ เกสํ, กถํ, กสฺส วาติ โจทนํ โสเธติ ‘‘สรณคตาน’’นฺติอาทินาฯ เกสนฺติ หิ สรณคตานํฯ กถนฺติ เตเนว สรณคมเนนฯ กสฺสาติ ภยาทีนนฺติ ยถากฺกมํ โสธนาฯ ตตฺถ สรณคตานนฺติ ‘‘สรณ’’นฺติ คตานํฯ สรณคมเนนาติ ‘‘สรณ’’นฺติ คมเนน กุสลธมฺเมนฯ ภยนฺติ วฏฺฏภยํฯ สนฺตาสนฺติ จิตฺตุตฺราสํ เตเนว เจตสิกทุกฺขสฺส สงฺคหิตตฺตาฯ ทุกฺขนฺติ กายิกทุกฺขคฺคหณํฯ ทุคฺคติปริกิเลสนฺติ ทุคฺคติปริยาปนฺนํ สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ ‘‘ทุคฺคติยํ ปริกิลิสฺสนํ สํวิพาธนํ, สมุปตาปนํ วา’’ติ กตฺวา, ตยิทํ สพฺพํ ปรโต ผลกถายํ อาวิ ภวิสฺสติฯ หิํสนญฺเจตฺถ วินาสนเมว, น ปน สตฺตหิํสนมิวาติ ทสฺเสติ ‘‘หนติ วินาเสตี’’ติ อิมินาฯ เอตนฺติ สรณปทํฯ อธิวจนนฺติ นามํ, ปสิทฺธวจนํ วา, ยถาภุจฺจํ วา คุณํ อธิกิจฺจ ปวตฺตวจนํฯ เตนาห ‘‘รตนตฺตยสฺเสวา’’ติฯ

เอวํ หิํสนตฺถวเสน อวิเสสโต สรณสทฺทตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทตฺถวเสเนว วิเสสโต ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ รตนตฺตยสฺส ปจฺเจกํ หิํสนการณทสฺสนเมว หิ ปุริมนยโต อิมสฺส วิเสโสติฯ ตตฺถ หิเต ปวตฺตเนนาติ ‘‘สมฺปนฺนสีลา ภิกฺขเว วิหรถา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.64, 69) อตฺเถ สตฺตานํ นิโยชเนนฯ อหิตา จ นิวตฺตเนนาติ ‘‘ปาณาติปาตสฺส โข ปาปโก วิปาโก, ปาปกํ อภิสมฺปราย’’นฺติอาทินา อาทีนวทสฺสนาทิมุเขน อนตฺถโต จ สตฺตานํ นิวตฺตเนนฯ ภยํ หิํสตีติ หิตาหิเตสุ อปฺปวตฺติปวตฺติเหตุกํ พฺยสนํ อปฺปวตฺติกรเณน วินาเสติฯ ภวกนฺตารา อุตฺตารเณน มคฺคสงฺขาโต ธมฺโม, ผลนิพฺพานสงฺขาโต ปน อสฺสาสทาเนน สตฺตานํ ภยํ หิํสตีติ โยชนาฯ การานนฺติ ทานวเสน, ปูชาวเสน จ อุปนีตานํ สกฺการานํฯ อนุปสคฺโคปิ หิ สทฺโท สอุปสคฺโค วิย อตฺถวิเสสวาจโก ‘‘อปฺปกมฺปิ กตํ การํ, ปุญฺญํ โหติ มหปฺผล’’นฺติอาทีสุ วิยฯ

อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยภาวโต วิปุลผลปฏิลาภกรเณน สตฺตานํ ภยํ หิํ สตีติ โยเชตพฺพํฯ อิมินาปิ ปริยาเยนาติ รตนตฺตยสฺส ปจฺเจกํ หิํสกภาวการณทสฺสนวเสน วิภชิตฺวา วุตฺเตน อิมินาปิ การเณนฯ ยสฺมา ปนิทํ สรณปทํ นาถปทํ วิย สุทฺธนามปทตฺตา ธาตฺวตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวา สงฺเกตตฺถมฺปิ วทติ, ตสฺมา เหฏฺฐา สรณํ ปรายณนฺติ อตฺโถ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอวํ สรณตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สรณคมนตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตปฺปสาทา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ เอวมาทินา ตสฺมิํ รตนตฺตเย ปสาโท ตปฺปสาโท, ตเทว รตนตฺตยํ ครุ เอตสฺสาติ ตคฺครุ, ตสฺส ภาโว ตคฺครุตา, ตปฺปสาโท จ ตคฺครุตา จ ตปฺปสาทตคฺครุตา, ตาหิฯ วิหตกิเลโส วิธุตวิจิกิจฺฉาสมฺโมหาสทฺธิยาทิปาปธมฺมตฺตา, ตเทว รตนตฺตยํ ปรายณํ ปราคติ ตาณํ เลณํ เอตสฺสาติ ตปฺปรายโณ, ตสฺส ภาโว ตปฺปรายณตา, สาเยว อากาโร ตปฺปรายณตากาโร, เตน ปวตฺโต ตปฺปรายณตาการปฺปวตฺโตฯ เอตฺถ จ ปสาทคฺคหเณน โลกิยํ สรณคมนมาหฯ ตญฺหิ สทฺธาปธานํ, น ญาณปธานํ, ครุตาคหเณน ปน โลกุตฺตรํฯ อริยา หิ รตนตฺตยํ คุณาภิญฺญตาย ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุํ กตฺวา ปสฺสนฺติ, ตสฺมา ตปฺปสาเทน ตทงฺคปฺปหานวเสน วิหตกิเลโส, ตคฺครุตาย จ อคารวกรณเหตูนํ สมุจฺเฉทวเสนาติ โยเชตพฺพํฯ ตปฺปรายณตา ปเนตฺถ ตคฺคติกตาติ ตาย จตุพฺพิธมฺปิ วกฺขมานํ สรณคมนํ คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อวิเสเสน วา ปสาทครุตา โชติตาติ ปสาทคฺคหเณน อนเวจฺจปฺปสาทสฺส โลกิยสฺส, อเวจฺจปฺปสาทสฺส จ โลกุตฺตรสฺส คหณํ, ตถา ครุตาคหเณน โลกิยสฺส ครุกรณสฺส, โลกุตฺตรสฺส จาติ อุภเยนปิ ปเทน อุภยมฺปิ โลกิยโลกุตฺตรสรณคมนํ โยเชตพฺพํฯ อุปฺปชฺชติ จิตฺตเมเตนาติ อุปฺปาโท, สมฺปยุตฺตธมฺมสมูโห, จิตฺตญฺจ ตํ อุปฺปาโท จาติ จิตฺตุปฺปาโทฯ สมาหารทฺวนฺเทปิ หิ กตฺถจิ ปุลฺลิงฺคมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู, ตทาการปฺปวตฺตํ สทฺธาปญฺญาทิสมฺปยุตฺตธมฺมสหิตํ จิตฺตํ สรณคมนํ นาม ‘‘สรณนฺติ คจฺฉติ เอเตนาติ กตฺวา’’ติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ตํสมงฺคี’’ติอาทิ กตฺตุวิภาวนาฯ เตน ยถาวุตฺตจิตฺตุปฺปาเทน สมงฺคีติ ตํสมงฺคีฯ

เตนาห ‘‘วุตฺตปฺปกาเรน จิตฺตุปฺปาเทนา’’ติ ฯ อุเปตีติ ภชติ เสวติ ปยิรุปาสติ, ชานาติ วา, พุชฺฌตีติ อตฺโถฯ

โลกุตฺตรํ สรณคมนํ เกสนฺติ อาห ‘‘ทิฏฺฐสจฺจาน’’นฺติ, อฏฺฐนฺนํ อริยปุคฺคลานนฺติ อตฺโถฯ กทา ตํ อิชฺฌตีติ อาห ‘‘มคฺคกฺขเณ’’ติ, ‘‘อิชฺฌตี’’ติ ปเทน เจตสฺส สมฺพนฺโธฯ มคฺคกฺขเณ อิชฺฌมาเนเนว หิ จตุสจฺจาธิคเมน ผลฏฺฐานมฺปิ สรณคมกตา สิชฺฌติ โลกุตฺตรสรณคมนสฺส เภทาภาวโต, เตสญฺจ เอกสนฺตานตฺตาฯ กถํ ตํ อิชฺฌตีติ อาห ‘‘สรณคมนุปกฺกิเลสสมุจฺเฉเทนา’’ติอาทิ, อุปปกฺกิเลสสมุจฺเฉทโต, อารมฺมณโต, กิจฺจโต จ สกเลปิ รตนตฺตเย อิชฺฌตีติ วุตฺตํ โหติฯ สรณคมนุปกฺกิเลสสมุจฺเฉเทนาติ เจตฺถ ปหานาภิสมยํ สนฺธาย วุตฺตํ, อารมฺมณโตติ สจฺฉิกิริยาภิสมยํฯ นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา อารมฺมณโต อิชฺฌตีติ หิ โยเชตพฺพํ, ตฺวา-สทฺโท จ เหตุตฺถวาจโก ยถา ‘‘สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺตี’’ติ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.2.29)ฯ อปิจ ‘‘อารมฺมณโต’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ สรูปโต นิยเมติ ‘‘นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา’’ติ อิมินาฯ ‘‘กิจฺจโต’’ติ ตทวเสสํ ภาวนาภิสมยํ ปริญฺญาภิสมยญฺจ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘อารมฺมณโต นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา’’ติ เอเตน วา มคฺคกฺขณานุรูปํ เอการมฺมณตํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กิจฺจโต’’ติ อิมินา ปหานโต อวเสสํ กิจฺจตฺตยํ ทสฺสิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘มคฺคกฺขเณ, นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา’’ติ จ วุตฺตตฺตา อตฺถโต มคฺคญาณสงฺขาโต จตุสจฺจาธิคโม เอว โลกุตฺตรสรณคมนนฺติ วิญฺญายติฯ ตตฺถ หิ จตุสจฺจาธิคมเน สรณคมนุปกฺกิเลสสฺส ปหานาภิสมยวเสน สมุจฺฉินฺทนํ ภวติ, นิพฺพานธมฺโม ปน สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน, มคฺคธมฺโม จ ภาวนาภิสมยวเสน ปฏิวิชฺฌิยมาโนเยว สรณคมนตฺถํ สาเธติ, พุทฺธคุณา ปน สาวกโคจรภูตา ปริญฺญาภิสมยวเสน ปฏิวิชฺฌิยมานา สรณคมนตฺถํ สาเธนฺติ, ตถา อริยสงฺฆคุณาฯ เตนาห ‘‘สกเลปิ รตนตฺตเย อิชฺฌตี’’ติฯ

ผลปริยตฺตีนมฺเปตฺถ วุตฺตนเยน มคฺคานุคุณปฺปวตฺติยา คหณํ, อปริญฺเญยฺยภูตานญฺจ พุทฺธสงฺฆคุณานํ ตคฺคุณสามญฺญตายาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺหิ สกลภาววิสิฏฺฐวจนํ อุปปนฺนํ โหตีติฯ อิชฺฌนฺตญฺจ สเหว อิชฺฌติ, น โลกิยํ วิย ปฏิปาฏิยา อสมฺโมหปฏิเวเธน ปฏิวิทฺธตฺตาติ คเหตพฺพํฯ

ปทีปสฺส วิย หิ เอกกฺขเณเยว มคฺคสฺส จตุกิจฺจสาธนนฺติฯ เย ปน วทนฺติ ‘‘สรณคมนํ นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา น ปวตฺตติ, มคฺคสฺส อธิคตตฺตา ปน อธิคตเมว ตํ โหติ เอกจฺจานํ เตวิชฺชาทีนํ โลกิยวิชฺชาทโย วิยา’’ติ, เตสํ ปน วจเน โลกิยเมว สรณคมนํ สิยา, น โลกุตฺตรํ, ตญฺจ อยุตฺตเมว ทุวิธสฺสาปิ ตสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ ตทงฺคปฺปหาเนน สรณคมนุปกฺกิเลสวิกฺขมฺภนํฯ อารมฺมณโต พุทฺธาทิคุณารมฺมณํ หุตฺวาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยน อตฺโถ, สรณคมนุปกฺกิเลสวิกฺขมฺภนโต, อารมฺมณโต จ สกเลปิ รตนตฺตเย อิชฺฌตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ตนฺติ โลกิยสรณคมนํฯ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา’’ติอาทินา สทฺธาปฏิลาโภฯ สทฺธามูลิกาติ ยถาวุตฺตสทฺธาปุพฺพงฺคมาฯ สหชาตวเสน ปุพฺพงฺคมตาเยว หิ ตมฺมูลิกตา สทฺธาวิรหิตสฺส พุทฺธาทีสุ สมฺมาทสฺสนสฺส อสมฺภวโตฯ สมฺมาทิฏฺฐิ นาม พุทฺธสุพุทฺธตํ, ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฏิปนฺนตญฺจ โลกิยาวโพธวเสน สมฺมา ญาเยน ทสฺสนโตฯ ‘‘สทฺธาปฏิลาโภ’’ติ อิมินา สมฺมาทิฏฺฐิวิรหิตาปิ สทฺธา โลกิยสรณคมนนฺติ ทสฺเสติ, ‘‘สทฺธามูลิกา จ สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ ปน เอเตน สทฺธูปนิสฺสยา ยถาวุตฺตา ปญฺญาติฯ โลกิยมฺปิ หิ สรณคมนํ ทุวิธํ ญาณสมฺปยุตฺตํ, ญาณวิปฺปยุตฺตญฺจฯ ตตฺถ ปฐเมน ปเทน มาตาทีหิ อุสฺสาหิตทารกาทีนํ วิย ญาณวิปฺปยุตฺตํ สรณคมนํ คหิตํ, ทุติเยน ปน ญาณสมฺปยุตฺตํฯ ตทุภยเมว ปุญฺญกิริยวตฺถุ วิเสสภาเวน ทสฺเสตุํ ‘‘ทสสุ ปุญฺญกิริยวตฺถูสุ ทิฏฺฐิชุกมฺมนฺติ วุจฺจตี’’ติ อาหฯ ทิฏฺฐิ เอว อตฺตโน ปจฺจเยหิ อุชุํ กรียตีติ หิ อตฺเถน สมฺมาทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐิชุกมฺมภาโว, ทิฏฺฐิ อุชุํ กรียติ เอเตนาติ อตฺเถน ปน สทฺธายปิฯ สทฺธาสมฺมาทิฏฺฐิคฺคหเณน เจตฺถ ตปฺปธานสฺสาปิ จิตฺตุปฺปาทสฺส คหณํ, ทิฏฺฐิชุกมฺมปเทน จ ยถาวุตฺเตน กรณสาธเนน, เอวญฺจ กตฺวา ‘‘ตปฺปรายณตาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท’’ติ เหฏฺฐา วุตฺตวจนํ สมตฺถิตํ โหติ, สทฺธาสมฺมาทิฏฺฐีนํ ปน วิสุํ คหณํ ตํสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทสฺส ตปฺปธานตายาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตยิทนฺติ โลกิยํ สรณคมนเมว ปจฺจามสติ โลกุตฺตรสฺส ตถา เภทาภาวโตฯ

ตสฺส หิ มคฺคกฺขเณเยว วุตฺตนเยน อิชฺฌนโต ตถาวิธสฺส สมาทานสฺส อวิชฺชมานตฺตา เอส เภโท น สมฺภวตีติฯ อตฺตา สนฺนิยฺยาตียติ อปฺปียติ ปริจฺจชียติ เอเตนาติ อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ, ยถาวุตฺตํ สรณคมนสงฺขาตํ ทิฏฺฐิชุกมฺมํฯ ตํ รตนตฺตยํ ปรายณํ ปฏิสรณเมตสฺสาติ ตปฺปรายโณ , ปุคฺคโล, จิตฺตุปฺปาโท วา, ตสฺส ภาโว ตปฺปรายณตา, ตเทว ทิฏฺฐิชุกมฺมํฯ ‘‘สรณ’’นฺติ อธิปฺปาเยน สิสฺสภาวํ อนฺเตวาสิกภาวสงฺขาตํ วตฺตปฏิวตฺตาทิกรณํ อุปคจฺฉติ เอเตนาติ สิสฺสภาวูปคมนํฯ สรณคมนาธิปฺปาเยเนว ปณิปตติ เอเตนาติ ปณิปาโต, ปณิปตนญฺเจตฺถ อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานอญฺชลิกมฺมสามีจิกมฺมเมว, สพฺพตฺถ จ อตฺถโต ยถาวุตฺตทิฏฺฐิชุกมฺมเมว เวทิตพฺพํฯ

สํสารทุกฺขนิตฺถรณตฺถํ อตฺตโน อตฺตภาวสฺส ปริจฺจชนํ อตฺตปริจฺจชนํฯ ตปฺปรายณตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ หิโตปเทสกถาปริยาเยน ธมฺมสฺสาปิ อาจริยภาโว สมุทาจรียติ ‘‘ผโล อมฺโพ อผโล จ, เต สตฺถาโร อุโภ มมา’’ติอาทีสุ วิยาติ อาห ‘‘ธมฺมสฺส อนฺเตวาสิโก’’ติฯ ‘‘อภิวาทนา’’ติอาทิ ปณิปาตสฺส อตฺถทสฺสนํฯ พุทฺธาทีนํเยวาติ อวธารณสฺส อตฺตสนฺนิยฺยาตนาทีสุปิ สีหคติกวเสน อธิกาโร เวทิตพฺโพฯ เอวญฺหิ ตทญฺญนิวตฺตนํ กตํ โหตีติฯ ‘‘อิเมสญฺหี’’ติอาทิ จตุธา ปวตฺตนสฺส สมตฺถนํ, การณทสฺสนํ วาฯ

เอวํ อตฺตสนฺนิยฺยาตนาทีนิ เอเกน ปกาเรน ทสฺเสตฺวา อิทานิ อปเรหิปิ ปกาเรหิ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํ, เอเตน อตฺตสนฺนิยฺยาตนตปฺปรายณตาทีนํ จตุนฺนํ ปริยายนฺตเรหิปิ อตฺตสนฺนิยฺยาตนตปฺปรายณตาทิ กตเมว โหติ อตฺถสฺส อภินฺนตฺตา ยถา ตํ ‘‘สิกฺขาปจฺจกฺขานอภูตาโรจนานี’’ติ ทสฺเสติฯ ชีวิตปริยนฺติกนฺติ ภาวนปุํสกวจนํ, ยาวชีวํ คจฺฉามีติ อตฺโถฯ

มหากสฺสโป กิร สยเมว ปพฺพชิตเวสํ คเหตฺวา มหาติตฺถพฺราหฺมณคามโต นิกฺขมิตฺวา คจฺฉนฺโต ติคาวุตมคฺคํ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา อนฺตรา จ ราชคหํ, อนฺตรา จ นาฬนฺทํ พหุปุตฺตกนิคฺโรธรุกฺขมูเล เอกกเมว นิสินฺนํ ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวา ‘‘อยํ ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ อชานนฺโตเยว ‘‘สตฺถารญฺจ วตาหํ ปสฺเสยฺยํ, ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺย’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 2.154) สรณคมนมกาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มหากสฺสปสฺส สรณคมนํ วิยา’’ติฯ วิตฺถาโร กสฺสปสํยุตฺตฏฺฐกถายํ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.154) คเหตพฺโพฯ ตตฺถ สตฺถารญฺจวตาหํ ปสฺเสยฺยํ, ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยนฺติ สเจ อหํ สตฺถารํ ปสฺเสยฺยํ, อิมํ ภควนฺตํเยว ปสฺเสยฺยํฯ น หิ เม อิโต อญฺเญน สตฺถารา ภวิตุํ สกฺกาฯ สุคตญฺจ วตาหํ ปสฺเสยฺยํ, ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยนฺติ สเจ อหํ สมฺมาปฏิปตฺติยา สุฏฺฐุ คตตฺตา สุคตํ นาม ปสฺเสยฺยํ, อิมํ ภควนฺตํเยว ปสฺเสยฺยํฯ น หิ เม อิโต อญฺเญน สุคเตน ภวิตุํ สกฺกาฯ สมฺมาสมฺพุทฺธญฺจ วตาหํ ปสฺเสยฺยํ, ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺยนฺติ สเจ อหํ สมฺมา สามญฺจ สจฺจานิ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺธํ นาม ปสฺเสยฺยํ, อิมํ ภควนฺตํเยว ปสฺเสยฺยํ, น หิ เม อิโต อญฺเญน สมฺมาสมฺพุทฺเธน ภวิตุํ สกฺกาติ อยเมตฺถ อฏฺฐกถาฯ สพฺพตฺถ จ-สทฺโท, วต-สทฺโท จ ปทปูรณมตฺตํ, เจ-สทฺเทน วา ภวิตพฺพํ ‘‘สเจ’’ติ อฏฺฐกถายํ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.154) วุตฺตตฺตาฯ วต-สทฺโท จ ปสฺสิตุกามตาย เอกํสตฺถํ ทีเปตีติปิ ยุชฺชติฯ

‘‘โส อห’’นฺติอาทิ สุตฺตนิปาเต อาฬวกสุตฺเตฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ มคฺเคเนว ตสฺส สรณคมนมาคตํ, โสตาปนฺนภาวทสฺสนตฺถํ, ปน ปสาทานุรูปทสฺสนตฺถญฺจ เอวํ วาจํ ภินฺทตีติ ตทฏฺฐกถายํ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.181) วุตฺตํฯ คามา คามนฺติ อญฺญสฺมา เทวคามา อญฺญํ เทวคามํ, เทวตานํ วา ขุทฺทกํ, มหนฺตญฺจ คามนฺติปิ อตฺโถฯ ปุรา ปุรนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ธมฺมสฺส จ สุธมฺมตนฺติ พุทฺธสฺส สุพุทฺธตํ, ธมฺมสฺส สุธมฺมตํ, สงฺฆสฺส สุปฺปฏิปนฺนตญฺจ อภิตฺถวิตฺวาติ สห สมุจฺจเยน, ปาฐเสเสน จ อตฺโถ, สมฺพุทฺธํ นมสฺสมาโน ธมฺมโฆสโก หุตฺวา วิจริสฺสามีติ วุตฺตํ โหติฯ

อาฬวกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน สาตาคิรเหมวตาทีนมฺปิ สงฺคโหฯ นนุ จ เอเต อาฬวกาทโย อธิคตมคฺคตฺตา มคฺเคเนว อาคตสรณคมนา, กสฺมา เตสํ ตปฺปรายณตาสรณคมนํ วุตฺตนฺติ? มคฺเคนาคตสรณคมเนหิปิ เตหิ ตปฺปรายณตาการสฺส ปเวทิตตฺตาฯ ‘‘โส อหํ วิจริสฺสามิ…เป.… สุธมฺมตํ, (สํ. นิ. 1.246; สุ. นิ. 194) เต มยํ วิจริสฺสาม, คามา คามํ นคา นคํ…เป.… สุธมฺมต’’นฺติ (สุ. นิ. 182) จ หิ เอเตหิ ตปฺปรายณตากาโร ปเวทิโตฯ ตสฺมา สรณคมนวิเสสมนเปกฺขิตฺวา ปเวทนาการมตฺตํ อุปทิสนฺเตน เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถาติ ‘‘กถํ โข พฺราหฺมโณ โหตี’’ติอาทินา ปุฏฺฐสฺส อฏฺฐวิธปญฺหสฺส ‘‘ปุพฺเพนิวาสํ โย เวที’’ติอาทินา พฺยากรณปริโยสานกาเลฯ

อิทญฺหิ มชฺฌิมปณฺณาสเก พฺรหฺมายุสุตฺเต (ม. นิ. 2.394) ปริจุมฺพตีติ ปริผุสติ ฯ ปริสมฺพาหตีติ ปริมชฺชติฯ เอวมฺปิ ปณิปาโต ทฏฺฐพฺโพติ เอวมฺปิ ปรมนิปจฺจกาเรน ปณิปาโต ทฏฺฐพฺโพฯ

โส ปเนสาติ ปณิปาโตฯ ญาติ…เป.… วเสนาติ เอตฺถ ญาติวเสน, ภยวเสน, อาจริยวเสน, ทกฺขิเณยฺยวเสนาติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ ทฺวนฺทปรโต สุยฺยมานตฺตาฯ ตตฺถ ญาติวเสนาติ ญาติภาววเสนฯ ภาวปฺปธานนิทฺเทโส หิ อยํ, ภาวโลปนิทฺเทโส วา ตพฺภาวสฺเสว อธิปฺเปตตฺตาฯ เอวํ เสเสสุปิ ปณิปาตปเทน เจเตสํ สมฺพนฺโธ ตพฺพเสน ปณิปาตสฺส จตุพฺพิธตฺตาฯ เตนาห ‘‘ทกฺขิเณยฺยปณิปาเตนา’’ติ, ทกฺขิเณยฺยตาเหตุเกน ปณิปาเตเนวาติ อตฺโถฯ อิตเรหีติ ญาติภาวาทิเหตุเกหิ ปณิปาเตหิฯ ‘‘เสฏฺฐวเสเนวา’’ติอาทิ ตสฺเสวตฺถสฺส สมตฺถนํ ฯ อิทานิ ‘‘น อิตเรหี’’ติอาทินา วุตฺตเมว อตฺถตฺตยํ ยถากฺกมํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘สากิโย วา’’ติ ปิตุปกฺขโต ญาติกุลทสฺสนํ, ‘‘โกลิโย วา’’ติ ปน มาตุปกฺขโตฯ วนฺทตีติ ปณิปาตสฺส อุปลกฺขณวจนํฯ ราชปูชิโตติ ราชูหิ, ราชูนํ วา ปูชิโต ยถา ‘‘คามปูชิโต’’ติฯ ปูชาวจนปโยเค หิ กตฺตริ สามิวจนมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทูฯ ภควโตติ โพธิสตฺตภูตสฺส, พุทฺธภูตสฺส วา ภควโตฯ อุคฺคหิตนฺติ สิกฺขิตสิปฺปํฯ

‘‘จตุธา’’ติอาทิ สิงฺคาโลวาทสุตฺเต (ที. นิ. 3.265) ฆรมาวสนฺติ ฆเร วสนฺโต, กมฺมปฺปวจนียโยคโต เจตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํฯ กมฺมํ ปโยชเยติ กสิวาณิชฺชาทิกมฺมํ ปโยเชยฺยฯ กุลานญฺหิ น สพฺพกาลํ เอกสทิสํ วตฺตติ, กทาจิ ราชาทิวเสน อาปทาปิ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ‘‘อาปทาสุ อุปฺปนฺนาสุ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ มนสิ กตฺวา นิธาเปยฺยาติ อาห ‘‘อาปทาสุ ภวิสฺสตี’’ติฯ อิเมสุ ปน จตูสุ โกฏฺฐาเสสุ ‘‘เอเกน โภเค ภุญฺเชยฺยา’’ติ วุตฺตโกฏฺฐาสโตเยว คเหตฺวา ภิกฺขูนมฺปิ กปณทฺธิกาทีนมฺปิ ทานํ ทาตพฺพํ, เปสการนฺหาปิตกาทีนมฺปิ เวตนํ ทาตพฺพนฺติ อยํ โภคปริคฺคหณานุสาสนี, เอวรูปํ อนุสาสนิํ อุคฺคเหตฺวาติ อตฺโถฯ อิทญฺหิ ทิฏฺฐธมฺมิกํเยว สนฺธาย วทติ, สมฺปรายิกํ, ปน นิยฺยานิกํ วา อนุสาสนิํ ปจฺจาสิสนฺโตปิ ทกฺขิเณยฺยปณิปาตเมว กโรติ นามาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ ‘‘เสฏฺฐวเสเนว…เป.… คณฺหาตี’’ติ วุตฺตสฺสตฺถสฺส วิตฺถารวจนํฯ

‘‘เอว’’นฺติอาทิ ปน ‘‘เสฏฺฐวเสน จ ภิชฺชตี’’ติ วุตฺตสฺส พฺยติเรกทสฺสนํฯ อตฺถวสา ลิงฺควิภตฺติวิปริณาโมติ กตฺวา คหิตสรณาย อุปาสิกาย วาติปิ โยเชตพฺพํฯ เอวมีทิเสสุฯ ปพฺพชิตมฺปีติ ปิ-สทฺโท สมฺภาวนตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘ปเคว อปพฺพชิต’’นฺติฯ สรณคมนํ น ภิชฺชติ เสฏฺฐวเสน อวนฺทิตตฺตาฯ ตถาติ อนุกฑฺฒนตฺเถ นิปาโต ‘‘สรณคมนํ น ภิชฺชตี’’ติฯ รฏฺฐปูชิตตฺตาติ รฏฺเฐ, รฏฺฐวาสีนํ วา ปูชิตตฺตาฯ ตยิทํ ภยวเสน วนฺทิตพฺพภาวสฺเสว สมตฺถนํ, น ตุ อเภทสฺส การณทสฺสนํ, ตสฺส ปน การณํ เสฏฺฐวเสน อวนฺทิตตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘เสฏฺฐวเสน จ ภิชฺชตี’’ติฯ เสฏฺฐวเสนาติ โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺยตาย เสฏฺฐภาววเสนาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อยํ โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺโยติ วนฺทตี’’ติฯ ติตฺถิยมฺปิ วนฺทโต น ภิชฺชติ, ปเคว อิตรํฯ สรณคมนปฺปเภโทติ สรณคมนวิภาโค, ตพฺพิภาคสมฺพนฺธโต เจตฺถ สกฺกา อเภโทปิ สุเขน ทสฺเสตุนฺติ อเภททสฺสนํ กตํฯ

อริยมคฺโค เอว โลกุตฺตรสรณคมนนฺติ จตฺตาริ สามญฺญผลานิ วิปากผลภาเวน วุตฺตานิฯ สพฺพทุกฺขกฺขโยติ สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนิโรโธ นิพฺพานํฯ เอตฺถ จ กมฺมสทิสํ วิปากผลํ, ตพฺพิปรีตํ อานิสํสผลนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา หิ สาลิพีชาทีนํ ผลานิ ตํสทิสานิ วิปกฺกานิ นาม โหนฺติ, วิปากนิรุตฺติญฺจ ลภนฺติ, น มูลงฺกุรปตฺตกฺขนฺธนาฬานิ, เอวํ กุสลากุสลานํ ผลานิ อรูปธมฺมภาเวน, สารมฺมณภาเวน จ สทิสานิ วิปกฺกานิ นาม โหนฺติ, วิปากนิรุตฺติญฺจ ลภนฺติ, น ตทญฺญานิ กมฺมนิพฺพตฺตานิปิ กมฺมอสทิสานิ, ตานิ ปน อานิสํสานิ นาม โหนฺติ, อานิสํสนิรุตฺติมตฺตญฺจ ลภนฺตีติฯ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทินา ธมฺมปเท อคฺคิทตฺตพฺราหฺมณวตฺถุปาฬิมาหริตฺวา ทสฺเสติฯ

โย จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท พฺยติเรเก, โย ปนาติ อตฺโถฯ ตตฺรายมธิปฺปาโย – พฺยติเรกตฺถทีปเน ยทิ ‘‘พหุํ เว สรณํ ยนฺติ, ปพฺพตานิ วนานิ จา’’ติอาทินา (ธ. ป. 188) วุตฺตํ เขมํ สรณํ น โหติ, น อุตฺตมํ สรณํ, เอตญฺจ สรณมาคมฺม สพฺพทุกฺขา น ปมุจฺจติ, เอวํ สติ กิํ นาม วตฺถุ เขมํ สรณํ โหติ, อุตฺตมํ สรณํ, กิํ นาม วตฺถุํ สรณมาคมฺม สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ เจ?

โย จ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ, สงฺฆญฺจ สรณํ คโต…เป.…

เอตํ โข สรณํ เขมํ, เอตํ สรณมุตฺตมํ;

เอตํ สรณมาคมฺม, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติฯ (ธ. ป. 190-92);

เอวมีทิเสสุฯ โลกิยสฺส สรณคมนสฺส อญฺญติตฺถิยาวนฺทนาทินา กุปฺปนโต, จลนโต จ อกุปฺปํ อจลํ โลกุตฺตรเมว สรณคมนํ ปกาเสตุํ ‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ วาจาสิลิฏฺฐตฺถญฺเจตฺถ สมฺมาสทฺทสฺส รสฺสตฺตํฯ ‘‘ทุกฺข’’นฺติอาทิ ‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานี’’ติ วุตฺตสฺส สรูปทสฺสนํฯ ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมนฺติ ทุกฺขนิโรธํฯ ทุกฺขูปสมคามินนฺติ ทุกฺขนิโรธคามิํฯ ‘‘เอต’’นฺติ ‘‘จตฺตาริ…เป.… ปสฺสตี’’ติ (ธ. ป. 190) เอวํ วุตฺตํ โลกุตฺตรสรณคมนสงฺขาตํ อริยสจฺจทสฺสนํฯ โข-สทฺโท อวธารณตฺโถ ปทตฺตเยปิ โยเชตพฺโพฯ

นิจฺจโต อนุปคมนาทิวเสนาติ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ อคฺคหณาทิวเสน, อิตินา นิทฺทิสิตพฺเพหิ โต-สทฺทมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทูฯ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทินา ญาณวิภงฺคาทีสุ (ม. นิ. 3.126; อ. นิ. 1.268) อาคตํ ปาฬิํ สาธกภาเวน อาหรติฯ อฏฺฐานนฺติ ชนกเหตุปฏิกฺเขโปฯ อนวกาโสติ ปจฺจยเหตุปฏิกฺเขโปฯ อุภเยนาปิ การณเมว ปฏิกฺขิปติฯ ยนฺติ เยน การเณนฯ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโนติ มคฺคทิฏฺฐิยา สมฺปนฺโน โสตาปนฺโนฯ กญฺจิ สงฺขารนฺติ จตุภูมเกสุ สงฺขตสงฺขาเรสุ เอกมฺปิ สงฺขารํฯ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺยาติ ‘‘นิจฺโจ’’ติ คณฺเหยฺยฯ สุขโต อุปคจฺเฉยฺยาติ ‘‘เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ (ที. นิ. 1.76) เอวํ อตฺตทิฏฺฐิวเสน ‘‘สุโข’’ติ คณฺเหยฺย, ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน ปน อริยสาวโก ปริฬาหวูปสมตฺถํ มตฺตหตฺถิปริตฺตาสิโต โจกฺขพฺราหฺมโณ วิย อุกฺการภูมิํ กญฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺฉติฯ อตฺตวาเร กสิณาทิปณฺณตฺติสงฺคหณตฺถํ ‘‘สงฺขาร’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ธมฺม’’นฺติ วุตฺตํฯ ยถาห ปริวาเร –

‘‘อนิจฺจา สพฺเพ สงฺขารา, ทุกฺขานตฺตา จ สงฺขตา;

นิพฺพานญฺเจว ปญฺญตฺติ, อนตฺตา อิติ นิจฺฉยา’’ติฯ (ปริ. 257);

อิเมสุ ปน ตีสุปิ วาเรสุ อริยสาวกสฺส จตุภูมกวเสเนว ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ, เตภูมกวเสเนว วาฯ

ยํ ยญฺหิ ปุถุชฺชโน ‘‘นิจฺจํ สุขํ อตฺตา’’ติ คาหํ คณฺหาติ, ตํ ตํ อริยสาวโก ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ คณฺหนฺโต คาหํ วินิเวเฐติฯ

‘‘มาตร’’นฺติอาทีสุ ชนิกา มาตา, ชนโก ปิตา, มนุสฺสภูโต ขีณาสโว อรหาติ อธิปฺเปโตฯ กิํ ปน อริยสาวโก เตหิ อญฺญมฺปิ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ? เอตมฺปิ อฏฺฐานเมวฯ จกฺกวตฺติรชฺชสกชีวิตเหตุปิ หิ โส ตํ ชีวิตา น โวโรเปยฺย, ตถาปิ ปุถุชฺชนภาวสฺส มหาสาวชฺชตาทสฺสนตฺถํ อริยภาวสฺส จ พลวตาปกาสนตฺถํ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปทุฏฺฐจิตฺโตติ วธกจิตฺเตน ปทูสนจิตฺโต, ปทูสิตจิตฺโต วาฯ โลหิตํ อุปฺปาเทยฺยาติ ชีวมานกสรีเร ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนมตฺตมฺปิ โลหิตํ อุปฺปาเทยฺยฯ สงฺฆํ ภินฺเทยฺยาติ สมานสํวาสกํ สมานสีมายํ ฐิตํ สงฺฆํ ปญฺจหิ การเณหิ ภินฺเทยฺย, วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ปญฺจหุปาลิ อากาเรหิ สงฺโฆ ภิชฺชติ กมฺเมน, อุทฺเทเสน, โวหรนฺโต, อนุสฺสาวเนน, สลากคฺคาเหนา’’ติ (ปริ. 458) อญฺญํ สตฺถารนฺติ อิโต อญฺญํ ติตฺถกรํ ‘‘อยํ เม สตฺถา’’ติ เอวํ คณฺเหยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ อตฺโถฯ ภวสมฺปทาติ สุคติภเวน สมฺปทา, อิทํ วิปากผลํฯ โภคสมฺปทาติ มนุสฺสโภคเทวโภเคหิ สมฺปทา, อิทํ ปน อานิสํสผลํฯ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทินา เทวตาสํยุตฺตาทิปาฬิํ (สํ. นิ. 1.37) สาธกภาเวน ทสฺเสติฯ

คตา เสติ เอตฺถ เส-อิติ นิปาตมตฺตํฯ น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมินฺติ เต พุทฺธํ สรณํ คตา ตนฺนิมิตฺตํ อปายํ น คมิสฺสนฺติฯ มานุสนฺติ จ คาถาพนฺธวเสน วิสญฺโญคนิทฺเทโส, มนุสฺเสสุ ชาตนฺติ อตฺโถฯ เทวกายนฺติ เทวสงฺฆํ, เทวปุรํ วา ‘‘เทวานํ กาโย สมูโห เอตฺถา’’ติ กตฺวาฯ

‘‘อปรมฺปี’’ติอาทินา สฬายตนวคฺเค โมคฺคลฺลานสํยุตฺเต (สํ. นิ. 4.341) อาคตํ อญฺญมฺปิ ผลมาห, อปรมฺปิ ผลํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ อญฺเญ เทเวติ อสรณงฺคเต เทเวฯ ทสหิ ฐาเนหีติ ทสหิ การเณหิฯ ‘‘ทิพฺเพนา’’ติอาทิ ตสฺสรูปทสฺสนํฯ อธิคณฺหนฺตีติ อภิภวนฺติ อติกฺกมิตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ ‘‘เอส นโย’’ติ อิมินา ‘‘สาธุ โข เทวานมินฺท ธมฺมสรณคมนํ โหตี’’ติ (สํ. นิ. 4.341) สุตฺตปทํ อติทิสติฯ

เวลามสุตฺตํ นาม องฺคุตฺตรนิกาเย นวนิปาเต ชาติโคตฺตรูปโภคสทฺธาปญฺญาทีหิ มริยาทเวลาติกฺกนฺเตหิ อุฬาเรหิ คุเณหิ สมนฺนาคตตฺตา เวลามนามกสฺส โพธิสตฺตภูตสฺส จตุราสีติสหสฺสราชูนํ อาจริยพฺราหฺมณสฺส ทานกถาปฏิสญฺญุตฺตํ สุตฺตํ (อ. นิ. 9.20) ตตฺถ หิ กรีสสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาณานํ จตุราสีติสหสฺสสงฺขฺยานํ สุวณฺณปาติรูปิยปาติกํสปาตีนํ ยถากฺกมํ รูปิยสุวณฺณ หิรญฺญปูรานํ, สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตานํ, จตุราสีติยา หตฺถิสหสฺสานํ จตุราสีติยา อสฺสสหสฺสานํ, จตุราสีติยา รถสหสฺสานํ, จตุราสีติยา เธนุสหสฺสานํ, จตุราสีติยา กญฺญาสหสฺสานํ, จตุราสีติยา ปลฺลงฺกสหสฺสานํ, จตุราสีติยา วตฺถโกฏิสหสฺสานํ, อปริมาณสฺส จ ขชฺชโภชฺชาทิเภทสฺส อาหารสฺส ปริจฺจชนวเสน สตฺตมาสาธิกานิ สตฺตสํวจฺฉรานิ นิรนฺตรํ ปวตฺตเวลามมหาทานโต เอกสฺส โสตาปนฺนสฺส ทินฺนทานํ มหปฺผลตรํ, ตโต สตํโสตาปนฺนานํ ทินฺนทานโต เอกสฺส สกทาคามิโน, ตโต เอกสฺส อนาคามิโน, ตโต เอกสฺส อรหโต, ตโต เอกสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส, ตโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส, ตโต พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ทินฺนทานํ มหปฺผลตรํ, ตโต จาตุทฺทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส วิหารกรณํ, ตโต สรณคมนํ มหปฺผลตรนฺติ อยมตฺโถ ปกาสิโตฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ยํ คหปติ เวลาโม พฺราหฺมโณ ทานํ อทาสิ มหาทานํ, โย เจกํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺนํ โภเชยฺย, อิทํ ตโต มหปฺผลตรํ, โย จ สตํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺนานํ โภเชยฺย, โย เจกํ สกทาคามิํ โภเชยฺย, อิทํ ตโต มหปฺผลตร’’นฺติอาทิ (อ. นิ. 9.20)ฯ

อิมินา จ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโต โลกุตฺตรสฺเสว สรณคมนสฺส ผลํ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ตถา หิ เวลามสุตฺตฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘สรณํ คจฺเฉยฺยาติ เอตฺถ มคฺเคนาคตํ อนิวตฺตนสรณํ อธิปฺเปตํ, อปเร ปนาหุ ‘อตฺตานํ นิยฺยาเตตฺวา ทินฺนตฺตา สรณคมนํ ตโต มหปฺผลตร’นฺติ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. อฏฺฐ. 3.9.20) กูฏทนฺตสุตฺตฏฺฐกถายํ ปน วกฺขติ ‘‘ยสฺมา จ สรณคมนํ นาม ติณฺณํ รตนานํ ชีวิตปริจฺจาคมยํ ปุญฺญกมฺมํ สคฺคสมฺปตฺติํ เทติ, ตสฺมา มหปฺผลตรญฺจ มหานิสํสตรญฺจาติ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.350, 351) อิมินา ปน นเยน โลกิยสฺสาปิ สรณคมนสฺส ผลํ อิธ ทสฺสิตเมวาติ คเหตพฺพํฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรนปิ (ที. นิ. ฏี. 1.250) หิ อยเมวตฺโถ อิจฺฉิโตติ วิญฺญายติ อิธ เจว อญฺญาสุ จ มชฺฌิมาคมฏีกาทีสุ อวิเสสโตเยว วุตฺตตฺตา, อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรนาปิ อยมตฺโถ อภิมโต สิยา สารตฺถทีปนิยํ, (สารตฺถ. ฏี. เวรญฺชกอณฺฑวณฺณนา.15) องฺคุตฺตรฏีกายญฺจ ตทุภยสาธารณวจนโตฯ อปเร ปน วทนฺติ ‘‘กูฏทนฺตสุตฺตฏฺฐกถายมฺปิ (ที. นิ. ฏี. 1.249) โลกุตฺตรสฺเสว สรณคมนสฺส ผลํ วุตฺต’’นฺติ, ตทยุตฺตเมว ตถา อวุตฺตตฺตาฯ ‘‘ยสฺมา…เป.… เทตี’’ติ หิ ตทุภยสาธารณการณวเสน ตทุภยสฺสาปิ ผลํ ตตฺถ วุตฺตนฺติฯ เวลามสุตฺตาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน (อ. นิ. 4.34; อิติวุ. 90) อคฺคปฺปสาทสุตฺตฉตฺตมาณวกวิมานาทีนํ (วิ. ว. 886 อาทโย) สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

อญฺญาณํ นาม วตฺถุตฺตยสฺส คุณานมชานนํ ตตฺถ สมฺโมโหฯ สํสโย นาม ‘‘พุทฺโธ นุ โข, น นุ โข’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.216) วิจิกิจฺฉาฯ มิจฺฉาญาณํ นาม วตฺถุตฺตยสฺส คุณานํ อคุณภาวปริกปฺปเนน วิปรีตคฺคาโหฯ อาทิสทฺเทน อนาทราคารวาทีนํ สงฺคโหฯ สํกิลิสฺสตีติ สํกิลิฏฺฐํ มลีนํ ภวติฯ น มหาชุติกนฺติอาทิปิ สํกิเลสปริยาโย เอวฯ ตตฺถ น มหาชุติกนฺติ น มหุชฺชลํ, อปริสุทฺธํ อปริโยทาตนฺติ อตฺโถฯ น มหาวิปฺผารนฺติ น มหานุภาวํ, อปณีตํ อนุฬารนฺติ อตฺโถฯ สาวชฺโชติ ตณฺหาทิฏฺฐาทิวเสน สโทโสฯ ตเทว ผลวเสน วิภาเวตุํ ‘‘อนิฏฺฐผโล’’ติ วุตฺตํ, สาวชฺชตฺตา อกนฺติผโล โหตีติ อตฺโถฯ โลกิยสรณคมนํ สิกฺขาสมาทานํ วิย อคหิตกาลปริจฺเฉทํ ชีวิตปริยนฺตเมว โหติ, ตสฺมา ตสฺส ขนฺธเภเทน เภโท, โส จ ตณฺหาทิฏฺฐาทิวิรหิตตฺตา อโทโสติ อาห ‘‘อนวชฺโช กาลกิริยาย โหตี’’ติฯ โสติ อนวชฺโช สรณคมนเภโทฯ สติปิ อนวชฺชตฺเต อิฏฺฐผโลปิ น โหติ, ปเคว อนิฏฺฐผโล อวิปากตฺตาฯ น หิ ตํ อกุสลํ โหติ, อถ โข เภทนมตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ภวนฺตเรปีติ อญฺญสฺมิมฺปิ ภเวฯ

ธรสทฺทสฺส ทฺวิกมฺมิกตฺตา ‘‘อุปาสก’’นฺติ อิทมฺปิ กมฺมเมว, ตญฺจ โข อาการฏฺฐาเนติ อตฺถมตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปาสโก อยนฺติ เอวํ ธาเรตู’’ติ วุตฺตํฯ ธาเรตูติ จ อุปธาเรตูติ อตฺโถฯ อุปธารณญฺเจตฺถ ชานนเมวาติ ทสฺเสติ ‘‘ชานาตู’’ติ อิมินาฯ อุปาสกวิธิโกสลฺลตฺถนฺติ อุปาสกภาววิธานโกสลฺลตฺถํฯ โก อุปาสโกติ สรูปปุจฺฉา, กิํ ลกฺขโณ อุปาสโก นามาติ วุตฺตํ โหติฯ กสฺมาติ เหตุปุจฺฉา, เกน ปวตฺตินิมิตฺเตน อุปาสกสทฺโท ตสฺมิํ ปุคฺคเล นิรุฬฺโหติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘กสฺมา อุปาสโกติ วุจฺจตี’’ติฯ สทฺทสฺส หิ อภิเธยฺเย ปวตฺตินิมิตฺตเมว ตทตฺถสฺส ตพฺภาวการณํฯ กิมสฺส สีลนฺติ วตสมาทานปุจฺฉา, กีทิสํ อสฺส อุปาสกสฺส สีลํ, กิตฺตเกน วตสมาทาเนนายํ สีลสมฺปนฺโน นาม โหตีติ อตฺโถฯ โก อาชีโวติ กมฺมสมาทานปุจฺฉา, โก อสฺส สมฺมาอาชีโว, เกน กมฺมสมาทาเนน อสฺส อาชีโว สมฺภวตีติ ปุจฺฉติ, โส ปน มิจฺฉาชีวสฺส ปริวชฺชเนน โหตีติ มิจฺฉาชีโวปิ วิภชียติฯ กา วิปตฺตีติ ตทุภเยสํ วิปฺปฏิปตฺติปุจฺฉา, กา อสฺส อุปาสกสฺส สีลสฺส, อาชีวสฺส จ วิปตฺตีติ อตฺโถฯ สามญฺญนิทฺทิฏฺเฐ หิ สติ อนนฺตรสฺเสว วิธิ วา ปฏิเสโธ วาติ อนนฺตรสฺส คหณํฯ กา สมฺปตฺตีติ ตทุภเยสเมว สมฺมาปฏิปตฺติปุจฺฉา, กา อสฺส อุปาสกสฺส สีลสฺส, อาชีวสฺส จ สมฺปตฺตีติ วุตฺตนเยน อตฺโถฯ สรูปวจนตฺถาทิสงฺขาเตน ปกาเรน กิรตีติ ปกิณฺณํ, ตเทว ปกิณฺณกํ, อเนกากาเรน ปวตฺตํ อตฺถวินิจฺฉยนฺติ อตฺโถฯ

โย โกจีติ ขตฺติยพฺราหฺมณาทีสุ โย โกจิ, อิมินา ปเทน อการณเมตฺถ ชาติอาทิวิเสโสติ ทสฺเสติ, ‘‘สรณคโต’’ติ อิมินา ปน สรณคมนเมเวตฺถ ปมาณนฺติฯ ‘‘คหฏฺโฐ’’ติ จ อิมินา อาคาริเกสฺเวว อุปาสกสทฺโท นิรุฬฺโห, น ปพฺพชฺชูปคเตสูติฯ ตมตฺถํ มหาวคฺคสํยุตฺเต มหานามสุตฺเตน (สํ. นิ. 5.1033) สาเธนฺโต ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยโตติ พุทฺธาทิสรณคมนโตฯ มหานามาติ อตฺตโน จูฬปิตุโน สุกฺโกทนสฺส ปุตฺตํ มหานามํ นาม สกฺยราชานํ ภควา อาลปติฯ เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน พุทฺธาทิสรณคมเนน อุปาสโก นาม โหติ, น ชาติอาทีหิ การเณหีติ อธิปฺปาโยฯ

กามญฺจ ตปุสฺสภลฺลิกานํ วิย ทฺเววาจิกอุปาสกภาโวปิ อตฺถิ, โส ปน ตทา วตฺถุตฺตยาภาวโต กทาจิเยว โหตีติ สพฺพทา ปวตฺตํ เตวาจิกอุปาสกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สรณคโต’’ติ วุตฺตํฯ เตปิ หิ ปจฺฉา ติสรณคตา เอว, น เจตฺถ สมฺภวติ อญฺญํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกํ วา ทฺเว วา สรณคโต อุปาสโก นามาติ อิมมตฺถมฺปิ ญาเปตุํ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อุปาสนโตติ เตเนว สรณคมเนน, ตตฺถ จ สกฺกจฺจการิตาย คารวพหุมานาทิโยเคน ปยิรุปาสนโต, อิมินา กตฺวตฺถํ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘โส หี’’ติอาทิฯ

เวรมณิโยติ เอตฺถ เวรํ วุจฺจติ ปาณาติปาตาทิทุสฺสีลฺยํ, ตสฺส มณนโต หนนโต วินาสนโต เวรมณิโย นาม, ปญฺจ วิรติโย วิรติปธานตฺตา ตสฺส สีลสฺสฯ ตถา หิ อุทาหเฏ มหานามสุตฺเต วุตฺตํ ‘‘ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 5.1033) ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา สาธกํ, สรูปญฺจ ทสฺเสติ ยถา ตํ อุยฺยานปาลสฺส เอเกเนว อุทกปติฏฺฐานปโยเคน อมฺพเสจนํ, ครุสินานญฺจฯ ยถาห อมฺพวิมาเน (วิ. ว. 1151 อาทโย) –

‘‘อมฺโพ จ สิตฺโต สมโณ จ นฺหาปิโต,

มยา จ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปกํ;

อิติ โส ปีติยา กายํ, สพฺพํ ผรติ อตฺตโน’’ติฯ

[‘‘อมฺโพ จ สิญฺจโต อาสิ, สมโณ จ นหาปิโต;

พหุญฺจ ปุญฺญํ ปสุตํ, อโห สผลํ ชีวิต’’นฺติฯ (อิธ ฏีกายํ มูลปาโฐ)]

เอวมีทิเสสุฯ เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ปญฺจเวรวิรติมตฺเตนฯ

มิจฺฉาวณิชฺชาติ อยุตฺตวณิชฺชา, น สมฺมาวณิชฺชา, อสารุปฺปวณิชฺชกมฺมานีติ อตฺโถฯ ปหายาติ อกรเณเนว ปชหิตฺวาฯ ธมฺเมนาติ ธมฺมโต อนเปเตน, เตน มิจฺฉาวณิชฺชกมฺเมน อาชีวนโต อญฺญมฺปิ อธมฺมิกํ อาชีวนํ ปฏิกฺขิปติฯ สเมนาติ อวิสเมน, เตน กายวิสมาทิทุจฺจริตํ วชฺเชตฺวา กายสมาทินา สุจริเตน อาชีวนํ ทสฺเสติฯ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทินา ปญฺจงฺคุตฺตรปาฬิมาหริตฺวา สาธกํ, สรูปญฺจ ทสฺเสติฯ วาณิชานํ อยนฺติ วณิชฺชา, ยสฺส กสฺสจิ วิกฺกโย, อิตฺถิลิงฺคปทเมตํฯ

สตฺถวณิชฺชาติ อาวุธภณฺฑํ กตฺวา วา กาเรตฺวา วา ยถากตํ ปฏิลภิตฺวา วา ตสฺส วิกฺกโยฯ สตฺตวณิชฺชาติ มนุสฺสวิกฺกโยฯ มํสวณิชฺชาติ สูนการาทโย วิย มิคสูกราทิเก โปเสตฺวา มํสํ สมฺปาเทตฺวา วิกฺกโยฯ มชฺชวณิชฺชาติ ยํ กิญฺจิ มชฺชํ โยเชตฺวา ตสฺส วิกฺกโยฯ วิสวณิชฺชาติ วิสํ โยเชตฺวา, สงฺคเหตฺวา วา ตสฺส วิกฺกโยฯ ตตฺถ สตฺถวณิชฺชา ปโรปโรธนิมิตฺตตาย อกรณียาติ วุตฺตา, สตฺตวณิชฺชา อภุชิสฺสภาวกรณโต, มํสวณิชฺชา วธเหตุโต, มชฺชวณิชฺชา ปมาทฏฺฐานโต, วิสวณิชฺชา ปรูปฆาตการณโตฯ

ตสฺเสวาติ ยถาวุตฺตสฺส ปญฺจเวรมณิลกฺขณสฺส สีลสฺส เจว ปญฺจมิจฺฉาวณิชฺชาทิปฺปหานลกฺขณสฺส อาชีวสฺส จ ปฏินิทฺเทโสฯ วิปตฺตีติ เภโท, ปโกโป จ ฯ เอวํ สีลอาชีววิปตฺติวเสน อุปาสกสฺส วิปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อสฺสทฺธิยาทิวเสนปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ ยายาติ อสฺสทฺธิยาทิวิปฺปฏิปตฺติยาฯ จณฺฑาโลติ นีจธมฺมชาติกฏฺเฐน อุปาสกจณฺฑาโลฯ มลนฺติ มลีนฏฺเฐน อุปาสกมลํฯ ปติกิฏฺโฐติ ลามกฏฺเฐน อุปาสกนิหีโนฯ สาปิสฺสาติ สาปิ อสฺสทฺธิยาทิวิปฺปฏิปตฺติ อสฺส อุปาสกสฺส วิปตฺตีติ เวทิตพฺพาฯ กา ปนายนฺติ วุตฺตํ ‘‘เต จา’’ติอาทิฯ อุปาสกจณฺฑาลสุตฺตํ, (อ. นิ. 5.175) อุปาสกรตนสุตฺตญฺจ ปญฺจงฺคุตฺตเรฯ ตตฺถ พุทฺธาทีสุ, กมฺมกมฺมผเลสุ จ สทฺธาวิปริยาโย มิจฺฉาวิโมกฺโข อสฺสทฺธิยํ, เตน สมนฺนาคโต อสฺสทฺโธฯ ยถาวุตฺตสีลวิปตฺติอาชีววิปตฺติวเสน ทุสฺสีโลฯ ‘‘อิมินา ทิฏฺฐาทินา อิทํ นาม มงฺคลํ โหตี’’ติ เอวํ พาลชนปริกปฺปิเตน โกตูหลสงฺขาเตน ทิฏฺฐสุตมุตมงฺคเลน สมนฺนาคโต โกตูหลมงฺคลิโกฯ มงฺคลํ ปจฺเจตีติ ทิฏฺฐมงฺคลาทิเภทํ มงฺคลเมว ปตฺติยายติ โน กมฺมนฺติ กมฺมสฺสกตํ โน ปตฺติยายติฯ อิโต จ พหิทฺธาติ อิโต สพฺพญฺญุพุทฺธสาสนโต พหิทฺธา พาหิรกสมเยฯ จ-สทฺโท อฏฺฐานปยุตฺโต, สพฺพตฺถ ‘‘อสฺสทฺโธ’’ติอาทีสุ โยเชตพฺโพฯ ทกฺขิเณยฺยํ ปริเยสตีติ ทุปฺปฏิปนฺนํ ทกฺขิณารหสญฺญี คเวสติฯ ตตฺถาติ พหิทฺธา พาหิรกสมเยฯ

ปุพฺพการํ กโรตีติ ปฐมตรํ ทานมานนาทิกํ กุสลกิริยํ กโรติ, พาหิรกสมเย ปฐมตรํ กุสลกิริยํ กตฺวา ปจฺฉา สาสเน กโรตีติ วุตฺตํ โหตีติ ฯ ตตฺถาติ วา เตสํ พาหิรกานํ ติตฺถิยานนฺติปิ วทนฺติฯ เอตฺถ จ ทกฺขิเณยฺยปริเยสนปุพฺพกาเร เอกํ กตฺวา ปญฺจ ธมฺมา เวทิตพฺพาฯ

อสฺสาติ อุปาสกสฺสฯ สีลสมฺปทาติ ยถาวุตฺเตน ปญฺจเวรมณิลกฺขเณน สีเลน สมฺปทาฯ อาชีวสมฺปทาติ ปญฺจมิจฺฉาวณิชฺชาทิปฺปหานลกฺขเณน อาชีเวน สมฺปทาฯ เอวํ สีลสมฺปทาอาชีวสมฺปทาวเสน อุปาสกสฺส สมฺปตฺติํ ทสฺเสตฺวา สทฺธาทิวเสนปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย จสฺสา’’ติอาทิมาหฯ เย จ ปญฺจ ธมฺมา, เตปิ อสฺส สมฺปตฺตีติ โยชนาฯ ธมฺเมหีติ คุเณหิฯ จตุนฺนํ ปริสานํ รติชนนฏฺเฐน อุปาสโกว รตนํ อุปาสกรตนํฯ คุณโสภากิตฺติสทฺทสุคนฺธตาทีหิ อุปาสโกว ปทุมํ อุปาสกปทุมํฯ ตถา อุปาสกปุณฺฑรีกํฯ เสสํ วิปตฺติยํ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพํฯ

นิคณฺฐีนนฺติ นิคณฺฐสมณีนํฯ อาทิมฺหีติ ปฐมตฺเถฯ อุจฺฉคฺคนฺติ อุจฺฉุอคฺคํ อุจฺฉุโกฏิฯ ตถา เวฬคฺคนฺติ เอตฺถาปิฯ โกฏิยนฺติ ปริยนฺตโกฏิยํ, ปริยนฺตตฺเถติ อตฺโถฯ อมฺพิลคฺคนฺติ อมฺพิลโกฏฺฐาสํฯ ตถา ติตฺตกคฺคนฺติ เอตฺถาปิฯ วิหารคฺเคนาติ โอวรกโกฏฺฐาเสน ‘‘อิมสฺมิํ คพฺเภ วสนฺตานํ อิทํ นาม ผลํ ปาปุณาตี’’ติอาทินา ตํตํวสนฏฺฐานโกฏฺฐาเสนาติ อตฺโถ ฯ ปริเวณคฺเคนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อคฺเคติ เอตฺถ อุปโยควจนสฺส เอการาเทโส, วจนวิปลฺลาโส วา, กตฺวา-สทฺโท จ เสโสติ วุตฺตํ ‘‘อาทิํ กตฺวา’’ติฯ ภาวตฺเถ ตา-สทฺโทติ ทสฺเสติ ‘‘อชฺชภาว’’นฺติ อิมินา, อชฺชภาโว จ นาม ตสฺมิํ ธมฺมสฺสวนสมเย ธรมานกตาปาปุณกภาโวฯ ตทา หิ ตํ นิสฺสยวเสน ธรมานตํ นิมิตฺตํ กตฺวา ตํทิวสนิสฺสิตอรุณุคฺคมนโต ปฏฺฐาย ยาว ปุน อรุณุคฺคมนา เอตฺถนฺตเร อชฺชสทฺโท ปวตฺตติ, ตสฺมา ตสฺมิํ สมเย ธรมานกตาสงฺขาตํ อชฺชภาวํ อาทิํ กตฺวาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อชฺชตนฺติ วา อชฺชอิจฺเจว อตฺโถ ตา-สทฺทสฺส สกตฺถวุตฺติโต ยถา ‘‘เทวตา’’ติ, อยํ อาจริยานํ มติฯ เอวํ ปฐมกฺขเรน ทิสฺสมานปาฐานุรูปํ อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตติยกฺขเรน ทิสฺสมานปาฐานุรูปํ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อชฺชทคฺเคติ วา ปาโฐ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาคมมตฺตตฺตา ทกาโร ปทสนฺธิกโรฯ อชฺชาติ หิ เนปาติกมิทํ ปทํฯ เตนาห ‘‘อชฺช อคฺคนฺติ อตฺโถ’’ติฯ

‘‘ปาโณ’’ติ อิทํ ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริเย เอว, ‘‘ปาณุเปต’’นฺติ จ กรณตฺเถเนว สมาโสติ ญาเปตุํ ‘‘ยาว เม ชีวิตํ ปวตฺตติ, ตาว อุเปต’’นฺติ อาหฯ อุเปติ อุปคจฺฉตีติ หิ อุเปโต, ปาเณหิ กรณภูเตหิ อุเปโต ปาณุเปโตติ อตฺโถ อาจริเยหิ อภิมโตฯ อิมินา จ ‘‘ปาณุเปตนฺติ อิทํ ปทํ ตสฺส สรณคมนสฺส อาปาณโกฏิกตาทสฺสน’’นฺติ อิมมตฺถํ วิภาเวติฯ ‘‘ปาณุเปต’’นฺติ หิ อิมินา ยาว เม ปาณา ธรนฺติ, ตาว สรณํ อุเปโต, อุเปนฺโต จ น วาจามตฺเตน, น จ เอกวารํ จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน, อถ โข ปาณานํ ปริจฺจชนวเสน ยาวชีวํ อุเปโตติ อาปาณโกฏิกตา ทสฺสิตาฯ ‘‘ตีหิ…เป.… คต’’นฺติ อิทํ ‘‘สรณํ คต’’นฺติ เอตสฺส อตฺถวจนํฯ ‘‘อนญฺญสตฺถุก’’นฺติ อิทํ ปน อนฺโตคธาวธารเณน, อญฺญตฺถาโปหเนน จ นิวตฺเตตพฺพตฺถทสฺสนํฯ เอกจฺโจ กปฺปิยการกสทฺทสฺส อตฺโถ อุปาสกสทฺทสฺส วจนีโยปิ ภวตีติ วุตฺตํ ‘‘อุปาสกํ กปฺปิยการก’’นฺติ, อตฺตสนฺนิยฺยาตนสรณคมนํ วา สนฺธาย เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ ‘‘ปาณุเปต’’นฺติ อิมินา นีตตฺถโต ทสฺสิตํ ตสฺส สรณคมนสฺส อาปาณโกฏิกตํ ทสฺเสตฺวา เอวํ วทนฺโต ปเนส ราชา ‘‘ชีวิเตน สห วตฺถุตฺตยํ ปฏิปูเชนฺโต สรณคมนํ รกฺขามี’’ติ อธิปฺปายํ วิภาเวตีติ เนยฺยตฺถโต วิภาวิตํ ตสฺส รญฺโญ อธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต ‘‘อหญฺหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ หิ-สทฺโท สมตฺถเน, การณตฺเถ วา, เตน อิมาย ยุตฺติยา, อิมินา วา การเณน อุปาสกํ มํ ภควา ธาเรตูติ อยมตฺโถ ปกาสิโตฯ

อจฺจยนํ สาธุมริยาทํ อติกฺกมฺม มทฺทิตฺวา ปวตฺตนํ อจฺจโย, กายิกาทิอชฺฌาจารสงฺขาโต โทโสติ อาห ‘‘อปราโธ’’ติ, อจฺเจติ อภิภวิตฺวา ปวตฺตติ เอเตนาติ วา อจฺจโย, กายิกาทิวีติกฺกมสฺส ปวตฺตนโก อกุสลธมฺมสงฺขาโต โทโส เอว, โส จ อปรชฺฌติ เอเตนาติ อปราโธติ วุจฺจติฯ โส หิ อปรชฺฌนฺตํ ปุริสํ อภิภวิตฺวา ปวตฺตติฯ เตนาห ‘‘อติกฺกมฺม อภิภวิตฺวา ปวตฺโต’’ติฯ ธมฺมนฺติ ทสราชธมฺมํฯ วิตฺถาโร ปเนตสฺส มหาหํสชาตกาทีหิ วิภาเวตพฺโพฯ จรตีติ อาจรติ กโรติฯ ธมฺเมเนวาติ ธมฺมโต อนเปเตเนว, อนเปตกุสลธมฺเมเนวาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘น ปิตุฆาตนาทินา อธมฺเมนา’’ติฯ

‘‘ปฏิคฺคณฺหาตู’’ติ เอตสฺส อธิวาสนํ สมฺปฏิจฺฉตูติ สทฺทโต อตฺโถ, อธิปฺปายโต ปน อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ขมตู’’ติ วุตฺตํฯ ปุน อกรณเมตฺถ สํวโรติ ทสฺเสติ ‘‘ปุน เอวรูปสฺสา’’ติอาทินาฯ ‘‘อปราธสฺสา’’ติอาทิ อญฺญมญฺญํ เววจนํฯ

[251] ‘‘ยถาธมฺโม ฐิโต, ตเถวา’’ติ อิมินาปิ ยถา-สทฺทสฺส อนุรูปตฺถมาห, สาธุสมาจิณฺณกุสลธมฺมานุรูปนฺติ อตฺโถฯ ปฏิสทฺทสฺส อนตฺถกตํ ทสฺเสติ ‘‘กโรสี’’ติ อิมินาฯ ปฏิกมฺมํ กโรสีติปิ วทนฺติฯ ยถาธมฺมํ ปฏิกรณํ นาม กตาปราธสฺส ขมาปนเมวาติ อาห ‘‘ขมาเปสีติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ ‘‘ปฏิคฺคณฺหามา’’ติ เอตสฺส อธิวาสนํ สมฺปฏิจฺฉามาติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ขมามา’’ติ อิมินาฯ วุทฺธิ เหสาติ เอตฺถ ห-กาโร ปทสิลิฏฺฐตาย อาคโม, หิ-สทฺโท วา นิปาตมตฺตํฯ เอสาติ ยถาธมฺมํ ปฏิกิริยา, อายติํ สํวราปชฺชนา จฯ เตนาห ‘‘โย อจฺจยํ…เป.… อาปชฺชตี’’ติฯ สเทวเกน โลเกน ‘‘สรณ’’นฺติ อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต ตถาคโต อริโย นามาติ วุตฺตํ ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต’’ติฯ วิเนติ สตฺเต เอเตนาติ วินโย, สาสนํฯ วทฺธติ สคฺคโมกฺขสมฺปตฺติ เอตายาติ วุทฺธิฯ กตมา ปน สา, ยา ‘‘เอสา’’ติ นิทฺทิฏฺฐา วุทฺธีติ โจทนมปเนตุํ ‘‘โย อจฺจย’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺธํ ทสฺเสติ ‘‘กตมา’’ติอาทินา, ยา อยํ สํวราปชฺชนา, สา ‘‘เอสา’’ติ นิทฺทิฏฺฐา วุทฺธิ นามาติ อตฺโถฯ ‘‘ยถาธมฺมํ ปฏิกโรตี’’ติ อิทํ อายติํ สํวราปชฺชนาย ปุพฺพกิริยาทสฺสนนฺติ วิญฺญาปนตฺถํ ‘‘ยถาธมฺมํ ปฏิกริตฺวา อายติํ สํวราปชฺชนา’’ติ วุตฺตํฯ เอสา หิ อาจริยานํ ปกติ, ยทิทํ เยน เกนจิ ปกาเรน อธิปฺปายนฺตรวิญฺญาปนํ, เอตปเทน ปน ตสฺสาปิ ปฏินิทฺเทโส สมฺภวติ ‘‘ยถาธมฺมํ ปฏิกโรตี’’ ติปิ ปฏินิทฺทิสิตพฺพสฺส ทสฺสนโตฯ เกจิ ปน ‘‘ยถาธมฺมํ ปฏิกโรตี’ติ อิทํ ปุพฺพกิริยามตฺตสฺเสว ทสฺสนํ, น ปฏินิทฺทิสิตพฺพสฺสฯ ‘อายติญฺจ สํวรํ อาปชฺชตี’ติ อิทํ ปน ปฏินิทฺทิสิตพฺพสฺเสวาติ วิญฺญาปนตฺถํ เอวํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว ขมาปนสฺสาปิ วุทฺธิเหตุภาเวน อริยูปวาเท วุตฺตตฺตาฯ อิตรถา หิ ขมาปนาภาเวปิ อายติํ สํวราปชฺชนาย เอว อริยูปวาทาปคมนํ วุตฺตํ สิยา, น จ ปน วุตฺตํ, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพติฯ

กสฺมา ปน ‘‘ยาย’’นฺติอาทินา ธมฺมนิทฺเทโส ทสฺสิโต, นนุ ปาฬิยํ ‘‘โย อจฺจย’’นฺติอาทินา ปุคฺคลนิทฺเทโส กโตติ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘เทสนํ ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ

ปุคฺคลาธิฏฺฐานํ กโรนฺโตติ ปุคฺคลาธิฏฺฐานธมฺมเทสนํ กโรนฺโตฯ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาปิ หิ ปุคฺคลาธิฏฺฐานธมฺมเทสนา, ปุคฺคลาธิฏฺฐานปุคฺคลเทสนาติ ทุวิธา โหติฯ อยเมตฺถาธิปฺปาโย – กิญฺจาปิ ‘‘วุทฺธิ เหสา’’ติอาทินา ธมฺมาธิฏฺฐานเทสนา อารทฺธา, ตถาปิ ปุน ปุคฺคลาธิฏฺฐานํ กโรนฺเตน ‘‘โย อจฺจย’’นฺติอาทินา ปุคฺคลาธิฏฺฐานเทสนา อารทฺธา เทสนาวิลาสวเสน, เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน จาติฯ ตทุภยวเสเนว หิ ธมฺมาธิฏฺฐานาทิเภเทน จตุพฺพิธา เทสนาฯ

[252] วจสายตฺเตติ วจสา อายตฺเตฯ วาจาปฏิพนฺธตฺเตติ วทนฺติ, ตํ ‘‘โส หี’’ติอาทินา วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติฯ วจสายตฺเถติ ปน วาจาปริโยสานตฺเถติ อตฺโถ ยุตฺโต โอสานกรณตฺถสฺส สาสทฺทสฺส วเสน สายสทฺทนิปฺผตฺติโต ยถา ‘‘ทาโย’’ติฯ เอวญฺหิ สมตฺถนวจนมฺปิ อุปปนฺนํ โหติฯ คมนาย กตํ วาจาปริโยสานํ กตฺวา วุตฺตตฺตา ตสฺมิํเยว อตฺเถ วตฺตตีติฯ หนฺทสทฺทญฺหิ โจทนตฺเถ, วจสคฺคตฺเถ จ อิจฺฉนฺติฯ ‘‘หนฺท ทานิ ภิกฺขเว อามนฺตยามี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.218; สํ. นิ. 1.186) หิ โจทนตฺเถ, ‘‘หนฺท ทานิ อปายามี’’ติอาทีสุ (ชา. 2.22.843) วจสคฺคตฺเถ, วจสคฺโค จ นาม วาจาวิสฺสชฺชนํ, ตญฺจ วาจาปริโยสานเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทุกฺกรกิจฺจวเสน พหุกิจฺจตาติ อาห ‘‘พลวกิจฺจา’’ติฯ ‘‘อวสฺสํ กตฺตพฺพํ กิจฺจํ, อิตรํ กรณียํฯ ปฐมํ วา กตฺตพฺพํ กิจฺจํ, ปจฺฉา กตฺตพฺพํ กรณียํฯ ขุทฺทกํ วา กิจฺจํ, มหนฺตํ กรณีย’’นฺติปิ อุทานฏฺฐกถาทีสุ (อุทา. อฏฺฐ. 15) วุตฺตํฯ ยํ-ตํ-สทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺธตฺตา, คมนกาลชานนโต, อญฺญกิริยาย จ อนุปยุตฺตตฺตา ‘‘ตสฺส กาลํ ตฺวเมว ชานาสี’’ติ วุตฺตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘ตยา ญาตํ คมนกาลํ ตฺวเมว ญตฺวา คจฺฉาหี’’ติฯ อถ วา ยถา กตฺตพฺพกิจฺจนิโยชเน ‘‘อิมํ ชาน, อิมํ เทหิ, อิมํ อาหรา’’ติ (ปาจิ. 88, 93) วุตฺตํ, ตถา อิธาปิ ตยา ญาตํ กาลํ ตฺวเมว ชานาสิ, คมนวเสน กโรหีติ คมเน นิโยเชตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตฺวเมว ชานาสี’’ติ ปาฐเสโส วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา’’ติอาทิ ยถาสมาจิณฺณํ ปกรณาธิคตมตฺตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปทกฺขิณนฺติ ปการโต กตํ ทกฺขิณํฯ เตนาห ‘‘ติกฺขตฺตุ’’นฺติฯ

ทสนขสโมธานสมุชฺชลนฺติ ทฺวีสุ หตฺเถสุ ชาตานํ ทสนฺนํ นขานํ สโมธาเนน เอกีภาเวน สมุชฺชลนฺตํ, เตน ทฺวินฺนํ กรตลานํ สมฏฺฐปนํ ทสฺเสติฯ อญฺชลินฺติ หตฺถปุฏํฯ อญฺชติ พฺยตฺติํ ปกาเสติ เอตายาติ อญฺชลิฯ อญฺชุ-สทฺทญฺหิ พฺยตฺติยํ, อลิปจฺจยญฺจ อิจฺฉนฺติ สทฺทวิทูฯ อภิมุโขวาติ สมฺมุโข เอว, น ภควโต ปิฏฺฐิํ ทสฺเสตฺวาติ อตฺโถฯ ปญฺจปฺปติฏฺฐิตวนฺทนานโย วุตฺโต เอวฯ

[253] อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปจฺจนกานํ อตฺตโน ปุพฺเพ กตกุสลมูลานํ ขณเนน ขโต, เตสเมว อุปหนเนน อุปหโต, ปททฺวเยนปิ ตสฺส กมฺมาปราธเมว ทสฺเสติ ปริยายวจนตฺตา ปททฺวยสฺสฯ กุสลมูลสงฺขาตปติฏฺฐาเภทเนน ขตูปหตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภินฺนปติฏฺโฐ ชาโต’’ติ วุตฺตํฯ ปติฏฺฐา, มูลนฺติ จ อตฺถโต เอกํฯ ปติฏฺฐหติ สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมนํ เอตายาติ หิ ปติฏฺฐา, ตสฺส กุสลูปนิสฺสยสมฺปทา, สา กิริยาปราเธน ภินฺนา วินาสิตา เอเตนาติ ภินฺนปติฏฺโฐฯ ตเทว วิตฺถาเรนฺโต ‘‘ตถา’’ติอาทิมาหฯ ยถา กุสลมูลสงฺขาตา อตฺตโน ปติฏฺฐานชาตา, ตถา อเนน รญฺญา อตฺตนาว อตฺตา ขโต ขนิโตติ โยชนาฯ ขโตติ หิ อิทํ อิธ กมฺมวเสน สิทฺธํ, ปาฬิยํ ปน กตฺตุวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปททฺวยสฺส ปริยายตฺตา ‘‘อุปหโต’’ติ อิธ น วุตฺตํฯ

‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจตี’’ติอาทิ (มหานิ. 209; จูฬนิ. 74) วจนโต ราคโทสโมหาว อิธ รโช นามาติ วุตฺตํ ‘‘ราครชาทิวิรหิต’’นฺติฯ วีตสทฺทสฺส วิคตปริยายตํ ทสฺเสติ ‘‘วิคตตฺตา’’ติ อิมินาฯ ธมฺเมสุ จกฺขุนฺติ จตุสจฺจธมฺเมสุ ปวตฺตํ เตสํ ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุํฯ ธมฺเมสูติ วา เหฏฺฐิเมสุ ตีสุ มคฺคธมฺเมสุฯ จกฺขุนฺติ โสตาปตฺติมคฺคสงฺขาตํ เอกํ จกฺขุํ, สมุทาเยกเทสวเสน อาธารตฺถสมาโสยํ, น ตุ นิทฺธารณตฺถสมาโสฯ โส หิ สาสนคนฺเถสุ, สกฺกตคนฺเถสุ จ สพฺพตฺถ ปฏิสิทฺโธติฯ ธมฺมมยนฺติ สมถวิปสฺสนาธมฺเมน นิพฺพตฺตํ, อิมินา ‘‘ธมฺเมน นิพฺพตฺตํ จกฺขุ ธมฺมจกฺขู’’ติ อตฺถมาหฯ อปิจ ธมฺมมยนฺติ สีลาทิติวิธธมฺมกฺขนฺโธเยว มย-สทฺทสฺส สกตฺเถ ปวตฺตนโต, อเนน ‘‘ธมฺโมเยว จกฺขุ ธมฺมจกฺขู’’ติ อตฺถมาหฯ อญฺเญสุ ฐาเนสูติ อญฺเญสุ สุตฺตปเทเสสุ, เอเตน ยถาปาฐํ ติวิธตฺถตํ ทสฺเสติฯ อิธ ปน โสตาปตฺติมคฺคสฺเสเวตํ อธิวจนํ, ตสฺมิมฺปิ อนธิคเต อญฺเญสํ วตฺตพฺพตาเยว อภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

อิทานิ ‘‘ขตายํ ภิกฺขเว ราชา’’ติอาทิปาฐสฺส สุวิญฺเญยฺยมธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ นาภวิสฺสาติ สเจ น อภวิสฺสถ, เอวํ สตีติ อตฺโถฯ อตีเต หิ อิทํ กาลาติปตฺติวจนํ, น อนาคเตติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอส นโย โสตาปตฺติมคฺคํ ปตฺโต อภวิสฺสาติ เอตฺถาปิฯ นนุ จ มคฺคปาปุณนวจนํ ภวิสฺสมานตฺตา อนาคตกาลิกนฺติ? สจฺจํ อนิยมิเต, อิธ ปน ‘‘อิเธวาสเน นิสินฺโน’’ติ นิยมิตตฺตา อตีตกาลิกเมวาติ เวทิตพฺพํฯ อิทญฺหิ ภควา รญฺโญ อาสนา วุฏฺฐาย อจิรปกฺกนฺตสฺเสว อโวจาติฯ ปาปมิตฺตสํสคฺเคนาติ เทวทตฺเตน, เทวทตฺตปริสาสงฺขาเตน จ ปาปมิตฺเตน สํสคฺคโตฯ อสฺสาติ โสตาปตฺติมคฺคสฺสฯ ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทินา ปาฐานารุฬฺหํ วจนาวเสสํ ทสฺเสติฯ ตสฺมาติ สรณํ คตตฺตา มุจฺจิสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘มม จ สาสนมหนฺตตายา’’ติ ปาโฐ ยุตฺโต, กตฺถจิ ปน จ-สทฺโท น ทิสฺสติ, ตตฺถ โส ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ ทฏฺฐพฺพํฯ น เกวลํ สรณํ คตตฺตาเยว มุจฺจิสฺสติ, อถ โข ยตฺถ เอส ปสนฺโน, ปสนฺนาการญฺจ กโรติ, ตสฺส จ ติวิธสฺสปิ สาสนสฺส อุตฺตมตายาติ หิ สห สมุจฺจเยน อตฺโถ อธิปฺเปโตติฯ

‘‘ยถา นามา’’ติอาทิ ทุกฺกรกมฺมวิปากโต สุกเรน มุจฺจเนน อุปมาทสฺสนํฯ โกจีติ โกจิ ปุริโสฯ กสฺสจีติ กสฺสจิ ปุริสสฺส, ‘‘วธ’’นฺติ เอตฺถ ภาวโยเค กมฺมตฺเถ สามิวจนํฯ ปุปฺผมุฏฺฐิมตฺเตน ทณฺเฑนาติ ปุปฺผมุฏฺฐิมตฺตสงฺขาเตน ธนทณฺเฑนฯ มุจฺเจยฺยาติ วธกมฺมทณฺฑโต มุจฺเจยฺย, ทณฺเฑนาติ วา นิสฺสกฺกตฺเถ กรณวจนํ ‘‘สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณนา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.232; จูฬว. 437) วิย, ปุปฺผมุฏฺฐิมตฺเตน ธนทณฺฑโต, วธทณฺฑโต จ มุจฺเจยฺยาติ อตฺโถฯ โลหกุมฺภิยนฺติ โลหกุมฺภินรเกฯ ตตฺถ หิ ตทนุภวนกานํ สตฺตานํ กมฺมพเลน โลหมยา มหตี กุมฺภี นิพฺพตฺตา, ตสฺมา ตํ ‘‘โลหกุมฺภี’’ติ วุจฺจติฯ อุปริมตลโต อโธ ปตนฺโต, เหฏฺฐิมตลโต อุทฺธํ คจฺฉนฺโต, อุภยถา ปน สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานิ โหนฺติฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;

นิรเย ปจฺจมานานํ, กทา อนฺโต ภวิสฺสตี’’ติฯ (เป. ว. 802; ชา. 1.4.54);

‘‘เหฏฺฐิมตลํ ปตฺวา, อุปริมตลํ ปาปุณิตฺวา มุจฺจิสฺสตี’’ติ วทนฺโต อิมมตฺถํ ทีเปติ – ยถา อญฺเญ เสฏฺฐิปุตฺตาทโย อปราปรํ อโธ ปตนฺตา, อุทฺธํ คจฺฉนฺตา จ อเนกานิ วสฺสสตสหสฺสานิ ตตฺถ ปจฺจนฺติ, น ตถา อยํ, อยํ ปน ราชา ยถาวุตฺตการเณน เอกวารเมว อโธ ปตนฺโต, อุทฺธญฺจ คจฺฉนฺโต สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานิเยว ปจฺจิตฺวา มุจฺจิสฺสตีติฯ อยํ ปน อตฺโถ กุโต ลทฺโธติ อนุโยคํ ปริหรนฺโต ‘‘อิทมฺปิ กิร ภควตา วุตฺตเมวา’’ติ อาหฯ กิรสทฺโท เจตฺถ อนุสฺสวนตฺโถ, เตน ภควตา วุตฺตภาวสฺส อาจริยปรมฺปรโต สุยฺยมานตํ, อิมสฺส จ อตฺถสฺส อาจริยปรมฺปราภตภาวํ ทีเปติฯ อถ ปาฬิยํ สงฺคีตํ สิยาติ โจทนมปเนติ ‘‘ปาฬิยํ ปน น อารุฬฺห’’นฺติ อิมินา, ปกิณฺณกเทสนาภาเวน ปาฬิยมนารุฬฺหตฺตา ปาฐภาเวน น สงฺคีตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ปกิณฺณกเทสนา หิ ปาฬิยมนารุฬฺหาติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ

ยทิ อนนฺตเร อตฺตภาเว นรเก ปจฺจติ, เอวํ สติ อิมํ เทสนํ สุตฺวา โก รญฺโญ อานิสํโส ลทฺโธติ กสฺสจิ อาสงฺกา สิยาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ โจทนํ อุทฺธริตฺวา ปริหริตุํ ‘‘อิทํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อยญฺหี’’ติอาทินา นิทฺทาลาภาทิกํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกํ อเนกวิธํ มหานิสํสํ สรูปโต นิยเมตฺวา ทสฺเสติฯ เอตฺถ หิ ‘‘อยํ…เป.… นิทฺทํ ลภตี’’ติ อิมินา นิทฺทาลาภํ ทสฺเสติ, ตทา กายิกเจตสิกทุกฺขาปคตภาวญฺจ นิทฺทาลาภสีเสน, ‘‘ติณฺณํ…เป.… อกาสี’’ติ อิมินา ติณฺณํ รตนานํ มหาสกฺการกิริยํ, ‘‘โปถุชฺชนิกาย…เป.… นาโหสี’’ติ อิมินา สาติสยํ โปถุชฺชนิกสทฺธาปฏิลาภํ ทสฺเสตีติ เอวมาทิ ทิฏฺฐธมฺมิโก, ‘‘อนาคเต…เป.… ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ อิมินา ปน อุกฺกํสโต สมฺปรายิโก ทสฺสิโต, อนวเสสโต ปน อปราปเรสุ ภเวสุ อปริมาโณเยว สมฺปรายิโก เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ มธุรายาติ มธุรรสภูตายฯ โอชวนฺติยาติ มธุรรสสฺสาปิ สารภูตาย โอชาย โอชวติยาฯ ปุถุชฺชเน ภวา โปถุชฺชนิกาฯ ปญฺจ มาเร วิเสสโต ชิตวาติ วิชิตาวี, ปรูปเทสวิรหตา เจตฺถ วิเสสภาโวฯ ปจฺเจกํ อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺเจกพุทฺโธ, อนาจริยโก หุตฺวา สามญฺเญว สมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ อตฺโถฯ

ตถา หิ ‘‘ปจฺเจกพุทฺธา สยเมว พุชฺฌนฺติ, น ปเร โพเธนฺติ, อตฺถรสเมว ปฏิวิชฺฌนฺติ, น ธมฺมรสํฯ น หิ เต โลกุตฺตรธมฺมํ ปญฺญตฺติํ อาโรเปตฺวา เทเสตุํ สกฺโกนฺติ, มูเคน ทิฏฺฐสุปิโน วิย, วนจรเกน นคเร สายิตพฺยญฺชนรโส วิย จ เนสํ ธมฺมาภิสมโย โหติ, สพฺพํ อิทฺธิสมาปตฺติปฏิสมฺภิทาปเภทํ ปาปุณนฺตี’’ติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.ขคฺควิสาณสุตฺตวณฺณนา; อป. อฏฺฐ. 1.90, 91) อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ

เอตฺถาห – ยทิ รญฺโญ กมฺมนฺตรายาภาเว ตสฺมิํเยว อาสเน ธมฺมจกฺขุ อุปฺปชฺชิสฺสถ, อถ กถํ อนาคเต ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสติฯ ยทิ จ อนาคเต ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสติ, อถ กถํ ตสฺมิํเยว อาสเน ธมฺมจกฺขุ อุปฺปชฺชิสฺสถ, นนุ อิเม สาวกโพธิปจฺเจกโพธิอุปนิสฺสยา ภินฺนนิสฺสยา ทฺวินฺนํ โพธีนํ อสาธารณภาวโตฯ อสาธารณา หิ เอตา ทฺเว ยถากฺกมํ ปญฺจงฺคทฺวยงฺคสมฺปตฺติยา, อภินีหารสมิทฺธิวเสน, ปารมีสมฺภรณกาลวเสน, อภิสมฺพุชฺฌนวเสน จาติ? นายํ วิโรโธ อิโต ปรโตเยวสฺส ปจฺเจกโพธิสมฺภารานํ สมฺภรณียตฺตาฯ สาวกโพธิยา พุชฺฌนกสตฺตาปิ หิ อสติ ตสฺสา สมวาเย กาลนฺตเร ปจฺเจกโพธิยา พุชฺฌิสฺสนฺติ ตถาภินีหารสฺส สมฺภวโตติฯ อปเร ปน ภณนฺติ – ‘‘ปจฺเจกโพธิยาเยวายํ ราชา กตาภินีหาโรฯ กตาภินีหาราปิ หิ ตตฺถ นิยติมปฺปตฺตา ตสฺส ญาณสฺส ปริปากํ อนุปคตตฺตา สตฺถุ สมฺมุขีภาเว สาวกโพธิํ ปาปุณิสฺสนฺตีติ ภควา ‘สจายํ ภิกฺขเว ราชา’ติอาทิมโวจ, มหาโพธิสตฺตานเมว จ อานนฺตริยปริมุตฺติ โหติ, น อิตเรสํ โพธิสตฺตานํฯ ตถา หิ ปจฺเจกโพธิยํ นิยโต สมาโน เทวทตฺโต จิรกาลสมฺภูเตน โลกนาเถ อาฆาเตน ครุตรานิ อานนฺตริยกมฺมานิ ปสวิ, ตสฺมา กมฺมนฺตราเยน อยํ อิทานิ อสมเวตทสฺสนาภิสมโย ราชา ปจฺเจกโพธินิยาเมน อนาคเต วิชิตาวี นาม ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ ทฏฺฐพฺพํ, ยุตฺตตรเมตฺถ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ

ยถาวุตฺตํ ปาฬิเมว สํวณฺณนาย นิคมวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทมโวจา’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ หิ เหฏฺฐา วุตฺโตติฯ อปิจ ปาฬิยมนารุฬฺหมฺปิ อตฺถํ สงฺคเหตุํ ‘‘อิทมโวจา’’ติอาทินา นิคมนํ กโรตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปญฺญาเวยฺยตฺติยชนนาย อชฺชวมทฺทวโสรจฺจสทฺธาสติธิติพุทฺธิขนฺติวีริยาทิธมฺมสมงฺคินา สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย อสงฺคาสํหิรวิสารทญาณจารินา อเนกปฺปเภทสกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหินา มหาคณินา มหาเวยฺยากรเณน ญาณาภิวํสธมฺมเสนาปตินามเถเรน มหาธมฺมราชาธิราชครุนา กตาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปฺปกาสนิยา สามญฺญผลสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ

สามญฺญผลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อมฺพฏฺฐสุตฺตวณฺณนา

อทฺธานคมนวณฺณนา

[254] เอวํ สามญฺญผลสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ อมฺพฏฺฐสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺโณกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, สามญฺญผลสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส อมฺพฏฺฐสุตฺตภาวํ ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป.… โกสเลสูติ อมฺพฏฺฐสุตฺต’’นฺติ อาหฯ เอวมีทิเสสุฯ อิติสทฺโท เจตฺถ อาทิอตฺโถ, ปทตฺถวิปลฺลาสโชตโก ปน อิติสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ, อาทิสทฺทโลโป วา เอส, อุปลกฺขณนิทฺเทโส วาฯ อปุพฺพปทวณฺณนา นาม เหฏฺฐา อคฺคหิตตาย อปุพฺพสฺส ปทสฺส อตฺถวิภชนาฯ ‘‘หิตฺวา ปุนปฺปุนาคต-มตฺถํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา) หิ วุตฺตํ, ‘‘อนุปุพฺพปทวณฺณนา’’ติ กตฺถจิ ปาโฐ, โส อยุตฺโตว ฏีกาย อนุทฺธฏตฺตา, ตถา อสํวณฺณิตตฺตา จฯ

‘‘ราชกุมารา โคตฺตวเสน โกสลา นามา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.254) อาจริเยน วุตฺตํฯ อกฺขรจินฺตกา ปน วทนฺติ ‘‘โกสํ ลนฺติ คณฺหนฺติ, กุสลํ วา ปุจฺฉนฺตีติ โกสลา’’ติฯ ชนปทิโนติ ชนปทวนฺโต, ชนปทสฺส วา อิสฺสราฯ ‘‘โกสลา นาม ราชกุมารา’’ติ วุตฺเตเยว สิทฺเธปิ ‘‘ชนปทิโน’’ติ วจนํ สนฺเตสุปิ อญฺเญสุ ตํตํนามปญฺญาเตสุ ตตฺถ นิวสนฺเตสุ ชนปทิภาวโต เตสเมว นิวสนมุปาทาย ชนปทสฺสายํ สมญฺญาติ ทสฺสนตฺถํฯ ‘‘เตสํ นิวาโส’’ติ อิมินา ‘‘โกสลานํ นิวาสา โกสลา’’ติ ตทฺธิตํ ทสฺเสติฯ ‘‘เอโกปิ ชนปโท’’ติ อิมินา ปน สทฺทโตเยเวตํ ปุถุวจนํ, อตฺถโต ปเนส เอโก เอวาติ วิภาเวติฯ อปิ-สทฺโท เจตฺถ อนุคฺคเห, เตน กามํ เอโกเยเวส ชนปโท, ตถาปิ อิมินา การเณน ปุถุวจนมุปปนฺนนฺติ อนุคฺคณฺหาติฯ ยทิ เอโกว ชนปโท, กถํ ตตฺถ พหุวจนนฺติ อาห ‘‘รุฬฺหิสทฺเทนา’’ติอาทิ, รุฬฺหิสทฺทตฺตา พหุวจนมุปปนฺนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ