เทสนํ นิฏฺฐาเปสีติ ติตฺถกรมตหรวิภาวินิํ นานาวิธกุหนลปนาทิมิจฺฉาชีววิทฺธํสินิํ ติวิธสีลาลงฺกตปรมสลฺเลขปฏิปตฺติปริทีปินิํ ฌานาภิญฺญาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺมวิภูสินิํ จุทฺทสวิธมหาสามญฺญฺผลปฏิมณฺฑิตํ อนญฺญสาธารณํ สามญฺญผลเทสนํ รตนาคารํ วิย รตนกูเฏน อรหตฺตกูเฏน นิฏฺฐาเปสิ ‘‘วิมุตฺตสฺมิ’’นฺติ อิมินา, อรหตฺตผลสฺส เทสิตตฺตาติ อตฺโถฯ

อชาตสตฺตุอุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา

[250] เอตฺตาวตา ภควตา เทสิตสฺส สามญฺญผลสุตฺตสฺส อตฺถวณฺณนํ กตฺวา อิทานิ ธมฺมสงฺคาหเกหิ สงฺคีตสฺส ‘‘เอวํ วุตฺเต’’ติอาทิปาฐสฺสปิ อตฺถวณฺณนํ กโรนฺโต ปฐมํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘‘ราชา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สามญฺญผเล, สุตฺตปเทเส วาฯ กรณํ กาโร, สาธุ อิติ กาโร ตถา, ‘‘สาธุ ภควา, สาธุ สุคตา’’ติอาทินา ตํ ปวตฺเตนฺโตฯ อาทิมชฺฌปริโยสานนฺติ เทสนาย อาทิญฺจ มชฺฌญฺจ ปริโยสานญฺจฯ สกฺกจฺจํ สาทรํ คารวํ สุตฺวา, ‘‘จินฺเตตฺวา’’ติ เอตฺถ อิทํ ปุพฺพกาลกิริยาวจนํฯ อิเม ปญฺเห ปุถู สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉนฺโต อหํ จิรํ วต อมฺหิ, เอวํ ปุจฺฉนฺโตปิ อหํ ถุเส โกฏฺเฏนฺโต วิย กญฺจิ สารํ นาลตฺถนฺติ โยชนาฯ ตถา โย…เป.… วิสฺสชฺเชสิ, ตสฺส ภควโต คุณสมฺปทา อโห วตฯ ทสพลสฺส คุณานุภาวํ อชานนฺโต อหํ วญฺจิโต สุจิรํ วต อมฺหีติฯ วญฺจิโตติ จ อญฺญาเณน วญฺจิโต อาวฏฺฏิโต, โมเหน ปฏิจฺฉาทิโต อมฺหีติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘ทสพลสฺส คุณานุภาวํ อชานนฺโต’’ติฯ สามญฺญโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺฐติฯ จินฺเตตฺวา อาวิกโรนฺโตติ สมฺพนฺโธฯ อุลฺลงฺฆนสมตฺถายปิ อุพฺเพคปีติยา อนุลฺลงฺฆนมฺปิ สิยาติ อาห ‘‘ปญฺจวิธาย ปีติยา ผุฏสรีโร’’ติฯ ผุฏสรีโรติ จ ผุสิตสรีโรติ อตฺโถ, น พฺยาปิตสรีโรติ สพฺพาย ปีติยา อพฺยาปิตตฺตาฯ ตนฺติ อตฺตโน ปสาทสฺส อาวิกรณํ, อุปาสกตฺตปเวทนญฺจฯ อารทฺธํ ธมฺมสงฺคาหเกหิฯ

อภิกฺกนฺตาติ อติกฺกนฺตา วิคตา, วิคตภาโว จ ขโย เอวาติ อาห ‘‘ขเย ทิสฺสตี’’ติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม’’ติฯ อภิกฺกนฺตตโรติ อติวิย กนฺตตโร มโนรโม, ตาทิโส จ สุนฺทโร ภทฺทโก นามาติ วุตฺตํ ‘‘สุนฺทเร’’ติฯ

‘‘โก เม’’ติอาทิ คาถา วิมานวตฺถุมฺหิ (วิ. ว. 857)ฯ ตตฺถ โกติ เทวนาคยกฺขคนฺธพฺพาทีสุ กตโมฯ เมติ มมฯ ปาทานีติ ปาเท, ลิงฺควิปริยาโยยํฯ อิทฺธิยาติ อีทิสาย เทวิทฺธิยาฯ

ยสสาติ อีทิเสน ปริวาเรน, ปริชเนน จฯ ชลนฺติ ชลนฺโต วิชฺโชตมาโนฯ อภิกฺกนฺเตนาติ อติวิย กนฺเตน กมนีเยน, อภิรูเปนาติ วุตฺตํ โหติฯ วณฺเณนาติ ฉวิวณฺเณน สรีรวณฺณนิภายฯ สพฺพา โอภาสยํ ทิสาติ สพฺพา ทสปิ ทิสา โอภาสยนฺโตฯ จนฺโท วิย, สูริโย วิย จ เอโกภาสํ เอกาโลกํ กโรนฺโต โก วนฺทตีติ สมฺพนฺโธฯ

อภิรูเปติ อติเรกรูเป อุฬารวณฺเณน สมฺปนฺนรูเปฯ อพฺภานุโมทเนติ อภิอนุโมทเน อภิปฺปโมทิตภาเวฯ กิมตฺถิยํ ‘‘อพฺภานุโมทเน’’ติ วจนนฺติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ ยุตฺตํ ตาว โหตุ อพฺภานุโมทเน, กสฺมา ปนายํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺโตติ โจทนาย โสธนามุเขน อาเมฑิตวิสยํ นิทฺธาเรติ ‘‘ภเย โกเธ’’ติอาทินา, อิมินา สทฺทลกฺขเณน เหตุภูเตน เอวํ วุตฺโต, อิมินา จ อิมินา จ วิสเยนาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘สาธุ สาธุ ภนฺเต’’ติ อาเมฑิตวเสน อตฺถํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส วิสยํ นิทฺธาเรนฺโต เอวมาหาติปิ สมฺพนฺธํ วทนฺติฯ ตตฺถ ‘‘โจโร โจโร, สปฺโป สปฺโป’’ติอาทีสุ ภเย อาเมฑิตํ, ‘‘วิชฺฌ วิชฺฌ, ปหร ปหรา’’ติอาทีสุ โกเธ, ‘‘สาธุ สาธู’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.127; 3.35; 5.1085) ปสํสายํ, ‘‘คจฺฉ คจฺฉ, ลุนาหิ ลุนาหี’’ติอาทีสุ ตุริเต, ‘‘อาคจฺฉ อาคจฺฉา’’ติอาทีสุ โกตูหเล, ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺเตนฺโต’’ติอาทีสุ (พุ. วํ. 2.44) อจฺฉเร, ‘‘อภิกฺกมถายสฺมนฺโต อภิกฺกมถายสฺมนฺโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.20; อ. นิ. 9.11) หาเส, ‘‘กหํ เอกปุตฺตก, กหํ เอกปุตฺตกา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.63) โสเก, ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติอาทีสุ (อุทา. 20; ที. นิ. 3.305) ปสาเทฯ จสทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน ครหา อสมฺมานาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ปาโป ปาโป’’ติอาทีสุ หิ ครหายํ, ‘‘อภิรูปก อภิรูปกา’’ติอาทีสุ อสมฺมาเนฯ เอวเมเตสุ นวสุ, อญฺเญสุ จ วิสเยสุ อาเมฑิตวจนํ พุโธ กเรยฺย, โยเชยฺยาติ อตฺโถฯ อาเมฑนํ ปุนปฺปุนมุจฺจารณํ, อาเมฑียติ วา ปุนปฺปุนมุจฺจารียตีติ อาเมฑิตํ, เอกสฺเสวตฺถสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ วจนํฯ เมฑิสทฺโท หิ อุมฺมาทเน, อาปุพฺโพ ตุ ทฺวตฺติกฺขตฺตุมุจฺจารเณ วตฺตติ ยถา ‘‘เอตเทว ยทา วากฺย-มาเมฑยติ วาสโว’’ติฯ

เอวํ อาเมฑิตวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นยิทํ อาเมฑิตวเสเนว ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํ, อถ โข ปจฺเจกมตฺถทฺวยวเสนปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ อาเมฑิตวเสน อตฺถํ ทสฺเสตฺวา วิจฺฉาวเสนาปิ ทสฺเสนฺโต เอวมาหาติปิ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว พฺยาเปตพฺพสฺส ทฺวิกฺขตฺตุมวุตฺตตฺตาฯ พฺยาเปตพฺพสฺส หิ พฺยาปเกน คุณกิริยาทพฺเพน พฺยาปนิจฺฉาย ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ วจนํ วิจฺฉา ยถา ‘‘คาโม คาโม รมณีโย’’ติฯ ตตฺถ อภิกฺกนฺตนฺติ อภิกฺกมนียํ, ตพฺภาโว จ อติอิฏฺฐตายาติ วุตฺตํ ‘‘อติอิฏฺฐ’’นฺติอาทิ, ปทตฺตยญฺเจตํ ปริยายวจนํฯ เอตฺถาติ ทฺวีสุ อภิกฺกนฺตสทฺเทสุฯ ‘‘อภิกฺกนฺต’’นฺติ วจนํ อเปกฺขิตฺวา นปุํสกลิงฺเคน วุตฺตํ, ตํ ปน ภควโต วจนํ ธมฺมเทสนาเยวาติ กตฺวา ‘‘ยทิทํ ภควโต ธมฺมเทสนา’’ติ อาห, ยายํ ภควโต ธมฺมเทสนา มยา สุตา, ตทิทํ ภควโต ธมฺมเทสนาสงฺขาตํ วจนํ อภิกฺกนฺตนฺติ อตฺโถฯ เอวํ ปฏินิทฺเทโสปิ หิ อตฺถโต อเภทตฺตา ยุตฺโต เอว ‘‘ยตฺถ จ ทินฺนํ มหปฺผลมาหู’’ติอาทีสุ (วิ. ว. 888) วิยฯ ‘‘อภิกฺกนฺต’’นฺติ วุตฺตสฺส วา อตฺถมตฺตทสฺสนํ เอตํ, ตสฺมา อตฺถวเสน ลิงฺควิภตฺติวิปริณาโม เวทิตพฺโพ, การิยวิปริณามวเสน เจตฺถ วิภตฺติวิปริณามตาฯ วจนนฺติ เหตฺถ เสโส, อภิกฺกนฺตํ ภควโต วจนํ, ยายํ ภควโต ธมฺมเทสนา มยา สุตา, สา อภิกฺกนฺตํ อภิกฺกนฺตาติ อตฺโถฯ ทุติยปเทปิ ‘‘อภิกฺกนฺตนฺติ ปสาทนํ อเปกฺขิตฺวา นปุํสกลิงฺเคน วุตฺต’’นฺติอาทินา ยถารหเมส นโย เนตพฺโพฯ

‘‘ภควโต วจน’’นฺติอาทินา อตฺถทฺวยสรูปํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ โทสนาสนโตติ ราคาทิกิเลสโทสวิทฺธํสนโตฯ คุณาธิคมนโตติ สีลาทิคุณานํ สมฺปาทนวเสน อธิคมาปนโตฯ เย คุเณ เทสนา อธิคเมติ, เตสุ ‘‘คุณาธิคมนโต’’ติ วุตฺเตสุเยว คุเณสุ ปธานภูตา คุณา ทสฺเสตพฺพาติ เต ปธานภูเต คุเณ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺธาชนนโต ปญฺญาชนนโต’’ติ วุตฺตํฯ สทฺธาปธานา หิ โลกิยา คุณา, ปญฺญาปธานา โลกุตฺตราติ, ปธานนิทฺเทโส เจส เทสนาย อธิคเมตพฺเพหิ สีลสมาธิทุกาทีหิปิ โยชนาสมฺภวโตฯ อญฺญมฺปิ อตฺถทฺวยํ ทสฺเสติ ‘‘สาตฺถโต’’ติอาทินาฯ

สีลาทิอตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถโตฯ สภาวนิรุตฺติสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนโตฯ สุวิญฺเญยฺยสทฺทปโยคตาย อุตฺตานปทโตฯ สณฺหสุขุมภาเวน ทุพฺพิญฺเญยฺยตฺถตาย คมฺภีรตฺถโตฯ สินิทฺธมุทุมธุรสทฺทปโยคตาย กณฺณสุขโตฯ วิปุลวิสุทฺธเปมนียตฺถตาย หทยงฺคมโตฯ มานาติมานวิธมเนน อนตฺตุกฺกํสนโตฯ ถมฺภสารมฺภนิมฺมทฺทเนน อปรวมฺภนโตฯ หิตาธิปฺปายปฺปวตฺติยา ปเรสํ ราคปริฬาหาทิวูปสมเนน กรุณาสีตลโตฯ กิเลสนฺธการวิธมเนน ปญฺญาวทาตโตฯ อวทาตํ, โอทาตนฺติ จ อตฺถโต เอกํฯ กรวีกรุตมญฺชุตาย อาปาถรมณียโตฯ ปุพฺพาปราวิรุทฺธสุวิสุทฺธตาย วิมทฺทกฺขมโตฯ อาปาถรมณียตาย เอว สุยฺยมานสุขโตฯ วิมทฺทกฺขมตาย, หิตชฺฌาสยปฺปวตฺติตาย จ วีมํสิยมานหิตโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อาทิสทฺเทน ปน สํสารจกฺกนิวตฺตนโต, สทฺธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต, มิจฺฉาวาทวิทฺธํสนโต, สมฺมาวาทปติฏฺฐาปนโต, อกุสลมูลสมุทฺธรณโต, กุสลมูลสํโรปนโต, อปายทฺวารวิธานโต, สคฺคมคฺคทฺวารวิวรณโต, ปริยุฏฺฐานวูปสมนโต, อนุสยสมุคฺฆาฏนโตติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

น เกวลํ ปททฺวเยเนว, ตโต ปรมฺปิ จตูหิ อุปมาหีติ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ ‘‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’’ติ อิทํ ‘‘เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺยา’’ติ จตุตฺถอุปมาย อาการมตฺตทสฺสนํ, น ปน อุปมนฺตรทสฺสนนฺติ อาห ‘‘จตูหิ อุปมาหี’’ติฯ อโธมุขฏฺฐปิตนฺติ เกนจิ อโธมุขํ ฐปิตํฯ เหฏฺฐามุขชาตนฺติ สภาเวเนว เหฏฺฐามุขํ ชาตํฯ อุคฺฆาเฏยฺยาติ วิวฏํ กเรยฺยฯ ‘‘หตฺเถ คเหตฺวา’’ติ สมาจิกฺขณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, ‘‘ปุรตฺถาภิมุโข, อุตฺตราภิมุโข วา คจฺฉา’’ติอาทินา วจนมตฺตํ อวตฺวา ‘‘เอส มคฺโค, เอวํ คจฺฉา’’ติ หตฺเถ คเหตฺวา นิสฺสนฺเทหํ ทสฺเสยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ กาฬปกฺเข จาตุทฺทสี กาฬปกฺขจาตุทฺทสีฯ นิรนฺตรรุกฺขคหเนน เอกคฺฆโน วนสณฺโฑ ฆนวนสณฺโฑฯ เมฆสฺส ปฏลํ เมฆปฏลํ, เมฆจฺฉนฺนตาติ วุตฺตํ โหติฯ นิกฺกุชฺชิตํ อุกฺกุชฺเชยฺยาติ กสฺสจิปิ อาเธยฺยสฺส อนาธารภูตํ กิญฺจิ ภาชนํ อาธารภาวาปาทนวเสน อุกฺกุชฺเชยฺย อุปริ มุขํ ฐเปยฺยฯ

เหฏฺฐามุขชาตตาย วิมุขํ, อโธมุขฏฺฐปิตตาย อสทฺธมฺเม ปติตนฺติ เอวํ ปททฺวยํ นิกฺกุชฺชิตปทสฺส ยถาทสฺสิเตน อตฺถทฺวเยน ยถารหํ โยเชตพฺพํ, น ยถาสงฺขฺยํฯ อตฺตโน สภาเวเนว หิ เอส ราชา สทฺธมฺมวิมุโข, ปาปมิตฺเตน ปน เทวทตฺเตน ปิตุฆาตาทีสุ อุยฺโยชิตตฺตา อสทฺธมฺเม ปติโตติฯ วุฏฺฐาเปนฺเตน ภควตาติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘กสฺสปสฺส ภควโต’’ติอาทินา ตทา รญฺญา อวุตฺตสฺสาปิ อตฺถาปตฺติมตฺตทสฺสนํฯ กามญฺจ กามจฺฉนฺทาทโยปิ ปฏิจฺฉาทกา นีวรณภาวโต, มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปน สวิเสสํ ปฏิจฺฉาทิกา สตฺเต มิจฺฉาภินิเวสวเสนาติ อาห ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิคหนปฏิจฺฉนฺน’’นฺติฯ เตนาห ภควา ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมาหํ ภิกฺขเว วชฺชํ วทามี’’ติ, [อ. นิ. 1.310 (อตฺถโต สมานํ)] มิจฺฉาทิฏฺฐิสงฺขาตคุมฺพปฏิจฺฉนฺนนฺติ อตฺโถฯ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิคหนปฏิจฺฉนฺนํ สาสนํ วิวรนฺเตนา’’ติ วทนฺโต สพฺพพุทฺธานํ เอกาว อนุสนฺธิ, เอกํว สาสนนฺติ กตฺวา กสฺสปสฺส ภควโต สาสนมฺปิ อิมินา สทฺธิํ เอกสาสนํ กโรตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ องฺคุตฺตรฏฺฐกถาทีสุปิ หิ ตถา เจว วุตฺตํ, เอวญฺจ กตฺวา มิจฺฉาทิฏฺฐิคหนปฏิจฺฉนฺนสฺส สาสนสฺส วิวรณวจนํ อุปปนฺนํ โหตีติฯ

สพฺโพ อกุสลธมฺมสงฺขาโต อปายคามิมคฺโค กุมฺมคฺโค กุจฺฉิโต มคฺโคติ กตฺวาฯ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ อุชุปฏิปกฺขตาย มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทโย อฏฺฐ มิจฺฉตฺตธมฺมา มิจฺฉามคฺโค โมกฺขมคฺคโต มิจฺฉา วิตโถ มคฺโคติ กตฺวาฯ เตเนว หิ ตทุภยสฺส ปฏิปกฺขตํ สนฺธาย ‘‘สคฺคโมกฺขมคฺคํ อาวิกโรนฺเตนา’’ติ วุตฺตํฯ สพฺโพ หิ กุสลธมฺโม สคฺคมคฺโคฯ สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย อฏฺฐ สมฺมตฺตธมฺมา โมกฺขมคฺโคฯ สปฺปิอาทิสนฺนิสฺสโย ปทีโป น ตถา อุชฺชโล, ยถา เตลสนฺนิสฺสโยติ เตลปชฺโชตคฺคหณํฯ ธาเรยฺยาติ ธเรยฺย, สมาหเรยฺย สมาทเหยฺยาติ อตฺโถฯ พุทฺธาทิรตนรูปานีติ พุทฺธาทีนํ ติณฺณํ รตนานํ วณฺณายตนานิฯ เตสํ พุทฺธาทิรตนรูปานํ ปฏิจฺฉาทกสฺส โมหนฺธการสฺส วิทฺธํสกํ ตถาฯ เทสนาสงฺขาตํ ปชฺโชตํ ตถาฯ ตทุภยํ ตุลฺยาธิกรณวเสน วิยูหิตฺวา ตสฺส ธารโก สมาทหโกติ อตฺเถน ‘‘ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหนฺธการวิทฺธํสกเทสนาปชฺโชตธารเกนา’’ติ วุตฺตํฯ

เอเตหิ ปริยาเยหีติ ยถาวุตฺเตหิ นิกฺกุชฺชิตุกฺกุชฺชนปฏิจฺฉนฺนวิวรณมคฺคาจิกฺขณเตลปชฺโชตธารณ สงฺขาต จตุพฺพิโธปโมปมิตพฺพปฺปกาเรหิ, ยถาวุตฺเตหิ วา นานาวิธกุหนลปนาทิมิจฺฉาชีววิธมนาทิวิภาวนปริยาเยหิฯ เตนาห ‘‘อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต’’ติฯ

‘‘เอว’’นฺติอาทินา ‘‘เอสาห’’นฺติอาทิปาฐสฺส สมฺพนฺธํ ทสฺเสติฯ ปสนฺนจิตฺตตายปสนฺนาการํ กโรติฯ ปสนฺนจิตฺตตา จ อิมํ เทสนํ สุตฺวา เอวาติ อตฺถํ ญาเปตุํ ‘‘อิมาย เทสนายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิมาย เทสนาย เหตุภูตายฯ ปสนฺนาการนฺติ ปสนฺเนหิ สาธุชเนหิ กตฺตพฺพสกฺการํฯ สรณนฺติ ปฏิสรณํฯ เตนาห ‘‘ปรายณ’’นฺติฯ ปรายณตา ปน อนตฺถนิเสธเนน, อตฺถสมฺปาทเนน จาติ วุตฺตํ ‘‘อฆสฺส ตาตา, หิตสฺส จ วิธาตา’’ติฯ อฆสฺสาติ นิสฺสกฺเก สามิวจนํ, ปาปโตติ อตฺโถฯ ทุกฺขโตติปิ วทนฺติ เกจิฯ ตายติ อวสฺสยํ กโรตีติ ตาตาฯ หิตสฺสาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํฯ วิทหติ สํวิธานํ กโรตีติ วิธาตาฯ ‘‘อิติ อิมินา อธิปฺปาเยนา’’ติ วทนฺโต ‘‘อิติสทฺโท เจตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ, โส จ อาการตฺโถ’’ติ ทสฺเสติฯ สรณนฺติ คมนํฯ หิตาธิปฺปาเยน ภชนํ, ชานนํ วา, เอวญฺจ กตฺวา วินยฏฺฐกถาทีสุ ‘‘สรณนฺติ คจฺฉามี’’ติ สเหว อิติสทฺเทน อตฺโถ วุตฺโตติฯ เอตฺถ หิ นายํ คมิ-สทฺโท นี-สทฺทาทโย วิย ทฺวิกมฺมิโก, ตสฺมา ยถา ‘‘อชํ คามํ เนตี’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ‘‘ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ วตฺตุํ น สกฺกา, ‘‘สรณนฺติ คจฺฉามี’’ติ ปน วตฺตพฺพํ, ตสฺมา เอตฺถ อิติสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ เวทิตพฺพํ, เอวญฺจ กตฺวา ‘‘โย พุทฺธํ สรณํ คจฺฉติ, โส พุทฺธํ วา คจฺเฉยฺย สรณํ วา’’ติ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. 1.คมตียทีปนา) ขุทฺทกนิกายฏฺฐกถาย อุทฺธฏา โจทนา อนวกาสาฯ น หิ คมิ-สทฺทํ ทุหาทินฺยาทิคณิกํ กโรนฺติ อกฺขรจินฺตกาติฯ โหตุ ตาว คมิ-สทฺทสฺส เอกกมฺมภาโว, ตถาปิ ‘‘คจฺฉเตว ปุพฺพํ ทิสํ, คจฺฉติ ปจฺฉิมํ ทิส’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.159; 3.87) วิย ‘‘ภควนฺตํ, สรณ’’นฺติ ปททฺวยสฺส สมานาธิกรณตา ยุตฺตาติ? น, ตสฺส ปททฺวยสฺส สมานาธิกรณภาวานุปปตฺติโตฯ ตสฺส หิ สมานาธิกรณภาเว อธิปฺเปเต ปฏิหตจิตฺโตปิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมนฺโต พุทฺธํ สรณํ คโต นาม สิยาฯ

ยญฺหิ ตํ ‘‘พุทฺโธ’’ติ วิเสสิตํ สรณํ, ตเมเวส คโตติ, น เจตฺถ อนุปปตฺติเกน อตฺเถน อตฺโถ, ตสฺมา ‘‘ภควนฺต’’นฺติ คมนียตฺถสฺส ทีปนํ, ‘‘สรณ’’นฺติ ปน คมนาการสฺสาติ วุตฺตนเยน อิติโลปวเสเนว อตฺโถ คเหตพฺโพติฯ ธมฺมญฺจ สงฺฆญฺจาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘คมิสฺส เอกกมฺมตฺตา, อิติโลปํ วิชานิยา;

ปฏิฆาตปฺปสงฺคตฺตา, น จ ตุลฺยตฺถตา สิยาฯ

ตสฺมา คมนียตฺถสฺส, ปุพฺพปทํว โชตกํ;

คมนาการสฺส ปรํ, อิตฺยุตฺตํ สรณตฺตเย’’ติฯ

‘‘อิติ อิมินา อธิปฺปาเยน ภควนฺตํ คจฺฉามี’’ติ ปน วทนฺโต อเนเนว อธิปฺปาเยน ภชนํ, ชานนํ วา สรณคมนํ นามาติ นิยเมติฯ ตตฺถ ‘‘คจฺฉามี’’ติอาทีสุ ปุริมสฺส ปุริมสฺส ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ อตฺถวจนํ, ‘‘คจฺฉามี’’ติ เอตสฺส วา อนญฺญสาธารณตาทสฺสนวเสน ปาฏิเยกฺกเมว อตฺถวจนํ ‘‘ภชามี’’ติอาทิปทตฺตยํฯ ภชนญฺหิ สรณาธิปฺปาเยน อุปสงฺกมนํ, เสวนํ สนฺติกาวจรภาโว, ปยิรุปาสนํ วตฺตปฏิวตฺตกรเณน อุปฏฺฐานนฺติ เอวํ สพฺพถาปิ อนญฺญสาธารณตํเยว ทสฺเสติฯ เอวํ ‘‘คจฺฉามี’’ติ ปทสฺส คติอตฺถํ ทสฺเสตฺวา พุทฺธิอตฺถมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ วา’’ติอาทิมาห, ตตฺถ เอวนฺติ ‘‘ภควา เม สรณ’’นฺติอาทินา อธิปฺปาเยนฯ กสฺมา ปน ‘‘คจฺฉามี’’ติ ปทสฺส ‘‘พุชฺฌามี’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ โจทนํ โสเธติ ‘‘เยสญฺหี’’ติอาทินา, อเนน จ นิรุตฺตินยมนฺตเรน สภาวโตว คมุธาตุสฺส พุทฺธิอตฺโถติ ทีเปติฯ ธาตูนนฺติ มูลสทฺทสงฺขาตานํ อิ, ยา, กมุ, คมุอิจฺจาทีนํฯ

‘‘อธิคตมคฺเค , สจฺฉิกตนิโรเธ’’ติ ปททฺวเยนาปิ ผลฏฺฐา เอว ทสฺสิตา, น มคฺคฏฺฐาติ เต ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน จา’’ติ อาหฯ นนุ จ กลฺยาณปุถุชฺชโนปิ ‘‘ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชตี’’ติ วุจฺจตีติ? กิญฺจาปิ วุจฺจติ, นิปฺปริยาเยน ปน มคฺคฏฺฐา เอว ตถา วตฺตพฺพา, น อิตโร นิยาโมกฺกมนาภาวโตฯ ตถา หิ เต เอว ‘‘อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตี’’ติ วุตฺตาฯ สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมเนน หิ อปายวินิมุตฺติสมฺภโวติฯ เอวํ อเนเกหิปิ วินย- (สารตฺถ. ฏี. 1.เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา) สุตฺตนฺตฏีกากาเรหี (ที. นิ. ฏี. 1.250) วุตฺตํ, ตเทตํ สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมนวเสน นิปฺปริยายโต อปายวินิมุตฺตเก สนฺธาย วุตฺตํ, ตทนุปปตฺติวเสน ปน ปริยายโต อปายวินิมุตฺตกํ กลฺยาณปุถุชฺชนมฺปิ ‘‘ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน’’ติ ปเทน ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตถา เหส ทกฺขิณวิภงฺคสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. 3.379) โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนภาเวน วุตฺโตติ, ฉตฺตวิมาเน (วิ. ว. 886 อาทโย) ฉตฺตมาณวโก เจตฺถ นิทสฺสนํฯ อธิคตมคฺเค, สจฺฉิกตนิโรเธ จ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน จ ปุคฺคเล อปาเยสุ อปตมาเน กตฺวา ธาเรตีติ สปาฐเสสโยชนาฯ อตีตกาลิเกน หิ ปุริมปททฺวเยน ผลฏฺฐานเมว คหณํ, วตฺตมานกาลิเกน จ ปจฺฉิเมน ปเทน สห กลฺยาณปุถุชฺชเนน มคฺคฏฺฐานเมวฯ ‘‘อปตมาเน’’ติ ปน ปเทน ธารณาการทสฺสนํ อปตนกรณวเสเนว ธาเรตีติ, ธารณสรูปทสฺสนํ วาฯ ธารณํ นาม อปตนกรณเมวาติ, อปตนกรณญฺจ อปายาทินิพฺพตฺตกกิเลสวิทฺธํสนวเสน วฏฺฏโต นิยฺยานเมวฯ ‘‘อปาเยสู’’ติ หิ ทุกฺขพหุลฏฺฐานตาย ปธานวเสน วุตฺตํ, วฏฺฏทุกฺเขสุ ปน สพฺเพสุปิ อปตมาเน กตฺวา ธาเรตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ อภิธมฺมฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘โสตาปตฺติมคฺโค เจตฺถ อปายภวโต วุฏฺฐาติ, สกทาคามิมคฺโค สุคติกามภเวกเทสโต, อนาคามิมคฺโค กามภวโต, อรหตฺตมคฺโค รูปารูปภวโต, สพฺพภเวหิปิ วุฏฺฐาติ เอวาติ วทนฺตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 350) เอวญฺจ กตฺวา อริยมคฺโค นิยฺยานิกตาย, นิพฺพานญฺจ ตสฺส ตทตฺถสิทฺธิเหตุตายาติ อุภยเมว นิปฺปริยาเยน ธมฺโม นามาติ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘โส อตฺถโต อริยมคฺโค เจว นิพฺพานญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ นิพฺพานญฺหิ อารมฺมณํ ลภิตฺวา อริยมคฺคสฺส ตทตฺถสิทฺธิ, สฺวายมตฺโถ จ ปาฬิยา เอว สิทฺโธติ อาห ‘‘วุตฺตญฺเจต’’นฺติอาทิฯ ยาวตาติ ยตฺตกาฯ เตสนฺติ ตตฺตกานํ ธมฺมานํฯ ‘‘อคฺโค อกฺขายตี’’ติ วตฺตพฺเพ โอ-การสฺส อ-การํ, ม-การาคมญฺจ กตฺวา ‘‘อคฺคมกฺขายตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อกฺขายตี’’ติ เจตฺถ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน ‘‘ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติอาทิ (อิติวุ. 90; อ. นิ. 4.34) สุตฺตปทํ สงฺคณฺหาติ, ‘‘วิตฺถาโร’’ติ อิมินา วา ตทวเสสสงฺคโหฯ

ยสฺมา ปน อริยผลานํ ‘‘ตาย สทฺธาย อวูปสนฺตายา’’ติอาทิ วจนโต มคฺเคน สมุจฺฉินฺนานํ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานกิจฺจตาย นิยฺยานานุคุณตา, นิยฺยานปริโยสานตา จ, ปริยตฺติยา ปน นิยฺยานธมฺมสมธิคมเหตุตาย นิยฺยานานุคุณตาติ อิมินา ปริยาเยน วุตฺตนเยน ธมฺมภาโว ลพฺภติ, ตสฺมา ตทุภยมฺปิ สงฺคณฺหนฺโต ‘‘น เกวลญฺจา’’ติอาทิมาหฯ สฺวายมตฺโถ จ ปาฐารุฬฺโห เอวาติ ทสฺเสติ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทินาฯ ตตฺถ ฉตฺตมาณวกวิมาเนติ ฉตฺโต กิร นาม เสตพฺยายํ พฺราหฺมณมาณวโก, โส อุกฺกฏฺฐายํ โปกฺขรสาติพฺราหฺมณสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคเหตฺวา ‘‘ครุทกฺขิณํ ทสฺสามี’’ติ อุกฺกฏฺฐาภิมุโข คจฺฉติ, อถสฺส ภควา อนฺตรามคฺเค โจรนฺตรายํ, ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺตมานญฺจ ทิสฺวา คาถาพนฺธวเสน สรณคมนวิธิํ เทเสสิ, ตสฺส ตาวติํสภวนุปคสฺส ติํสโยชนิกํ วิมานํ ฉตฺตมาณวกวิมานํฯ เทวโลเกปิ หิ ตสฺส มนุสฺสกาเล สมญฺญา ยถา ‘‘มณฺฑูโก เทวปุตฺโต, (วิ. ว. 858 อาทโย) กุเวโร เทวราชา’’ติ, อิธ ปน ฉตฺตมาณวกวิมานํ วตฺถุ การณํ เอตสฺสาติ กตฺวา อุตฺตรปทโลเปน ‘‘น ตถา ตปติ นเภ สูริโย, จนฺโท จ น ภาสติ น ผุสฺโส, ยถา’’ติอาทิกา (วิ. ว. 889) เทสนา ‘‘ฉตฺตมาณวกวิมาน’’นฺติ วุจฺจติ, ตตฺรายํ คาถา ปริยาปนฺนา, ตสฺมา ฉตฺตมาณวกวิมานวตฺถุเทสนายนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

กามราโค ภวราโคติ เอวมาทิเภโท อนาทิกาลวิภาวิโต สพฺโพปิ ราโค วิรชฺชติ ปหียติ เอเตนาติ ราควิราโค, มคฺโคฯ เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย, อนฺโตนิชฺฌานลกฺขณสฺส จ โสกสฺส ตทุปฺปตฺติยํ สพฺพโส ปริกฺขีณตฺตา นตฺถิ เอชา, โสโก จ เอตสฺมินฺติ อเนชํ, อโสกญฺจ, ผลํฯ ตทฏฺฐกถายํ (วิ. ว. อฏฺฐ. 887) ปน ‘‘ตณฺหาวสิฏฺฐานํ โสกนิมิตฺตานํ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนโต อโสก’’นฺติ วุตฺตํฯ ธมฺมมสงฺขตนฺติ สมฺปชฺช สมฺภูย ปจฺจเยหิ อปฺปฏิสงฺขตตฺตา อสงฺขตํ อตฺตโน สภาวธารณโต ปรมตฺถธมฺมภูตํ นิพฺพานํฯ ตทฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ธมฺมนฺติ สภาวธมฺมํฯ สภาวโต คเหตพฺพธมฺโม เหส, ยทิทํ มคฺคผลนิพฺพานานิ, น ปริยตฺติธมฺโม วิย ปญฺญตฺติธมฺมวเสนา’’ติ (วิ. ว. อฏฺฐ. 887) วุตฺตํ, เอวํ สติ ธมฺมสทฺโท ตีสุปิ ฐาเนสุ โยเชตพฺโพฯ อปฺปฏิกูลสทฺเทน จ ตตฺถ นิพฺพานเมว คหิตํ ‘‘นตฺถิ เอตฺถ กิญฺจิปิ ปฏิกูล’’นฺติ กตฺวา, อปฺปฏิกูลนฺติ จ อวิโรธทีปนโต กิญฺจิ อวิรุทฺธํ, อิฏฺฐํ ปณีตนฺติ วา อตฺโถฯ

ปคุณรูเปน ปวตฺติตตฺตา, ปกฏฺฐคุณวิภาวนโต วา ปคุณํฯ ยถาห ‘‘วิหิํสสญฺญี ปคุณํ น ภาสิํ, ธมฺมํ ปณีตํ มนุเชสุ พฺรหฺเม’’ติ (ม. นิ. 1.283; 2.339; มหาว. 9)ฯ

ธมฺมกฺขนฺธา กถิตาติ โยชนาฯ เอวํ อิธ จตูหิปิ ปเทหิ ปริยตฺติธมฺโมเยว คหิโต, ตทฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สวนเวลายํ, อุปปริกฺขณเวลายํ, ปฏิปชฺชนเวลายนฺติ สพฺพทาปิ อิฏฺฐเมวาติ มธุรํ, สพฺพญฺญุตญฺญาณสนฺนิสฺสยาย ปฏิภานสมฺปทาย ปวตฺติตตฺตา สุปฺปวตฺติภาวโต, นิปุณภาวโต จ ปคุณํ, วิภชิตพฺพสฺส อตฺถสฺส ขนฺธาทิวเสน, กุสลาทิวเสน, อุทฺเทสาทิวเสน จ สุฏฺฐุ วิภชนโต สุวิภตฺตนฺติ ตีหิปิ ปเทหิ ปริยตฺติธมฺมเมว วทตี’’ติ (วิ. ว. อฏฺฐ. 887) วุตฺตํฯ อาปาถกาเล วิย มชฺชนกาเลปิ, กเถนฺตสฺส วิย สุณนฺตสฺสาปิ สมฺมุขีภาวโต อุภโตปจฺจกฺขตาทสฺสนตฺถํ อิเธว ‘‘อิม’’นฺติ อาสนฺนปจฺจกฺขวจนมาหฯ ปุน ‘‘ธมฺม’’นฺติ อิทํ ยถาวุตฺตสฺส จตุพฺพิธสฺสาปิ ธมฺมสฺส สาธารณวจนํฯ ปริยตฺติธมฺโมปิ หิ สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐานมตฺตายปิ ยาถาวปฏิปตฺติยา อปายปตนโต ธาเรติ, อิมสฺส จ อตฺถสฺส อิทเมว ฉตฺตมาณวกวิมานํ สาธกนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สาธารณภาเวน ยถาวุตฺตํ ธมฺมํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ปุน ‘‘อิม’’นฺติ อาหฯ ยสฺมา เจสา ภ-การตฺตเยน จ ปฏิมณฺฑิตา โทธกคาถา, ตสฺมา ตติยปาเท มธุรสทฺเท ม-กาโร อธิโกปิ อริยจริยาทิปเทหิ วิย อเนกกฺขรปเทน ยุตฺตตฺตา อนุปวชฺโชติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ทิฏฺฐิสีลสงฺฆาเตนาติ ‘‘ยายํ ทิฏฺฐิ อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย, ตถารูปาย ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐิสามญฺญคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. 3.324, 356; อ. นิ. 6.11; ปริ. 274) เอวํ วุตฺตาย ทิฏฺฐิยา เจว ‘‘ยานิ ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ ภุชิสฺสานิ วิญฺญุปสตฺถานิ อปรามฏฺฐานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ, ตถารูเปหิ สีเลหิ สีลสามญฺญคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. 3.324, 356; ม. นิ. 1.492; 3.54; อ. นิ. 6.92; ปริ. 274) เอวํ วุตฺตานํ สีลานญฺจ สํหตภาเวน, ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญนาติ อตฺโถฯ สํหโตติ สงฺฆฏิโต, สเมโตติ วุตฺตํ โหติฯ

อริยปุคฺคลา หิ ยตฺถ กตฺถจิ ทูเร ฐิตาปิ อตฺตโน คุณสามคฺคิยา สํหตา เอวฯ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทินา อาหจฺจปาเฐน สมตฺเถติฯ

ยตฺถาติ ยสฺมิํ สงฺเฆฯ ทินฺนนฺติ ปริจฺจตฺตํ อนฺนาทิเทยฺยธมฺมํ, คาถาพนฺธตฺตา เจตฺถ อนุนาสิกโลโปฯ โทธกคาถา เหสาฯ มหปฺผลมาหูติ ‘‘มหปฺผล’’นฺติ พุทฺธาทโย อาหุฯ จตูสูติ เจตฺถ จ-กาโร อธิโกปิ วุตฺตนเยน อนุปวชฺโชฯ อจฺจนฺตเมว กิเลสาสุจิโต วิสุทฺธตฺตา สุจีสุฯ ‘‘โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทินา (สํ. นิ. 5.488) วุตฺเตสุ จตูสุ ปุริสยุเคสุฯ จตุสจฺจธมฺมสฺส, นิพฺพานธมฺมสฺส จ ปจฺจกฺขโต ทสฺสเนน, อริยธมฺมสฺส ปจฺจกฺขทสฺสาวิตาย วา ธมฺมทสาฯ เต ปุคฺคลา มคฺคฏฺฐผลฏฺเฐ ยุคเล อกตฺวา วิสุํ วิสุํ ปุคฺคลคณเนน อฏฺฐ จ โหนฺติฯ อิมํ สงฺฆํ สรณตฺถํ สรณาย ปรายณาย อปายทุกฺขวฏฺฏทุกฺขปริตาณาย อุเปหิ อุปคจฺฉ ภช เสว, เอวํ วา ชานาหิ พุชฺฌสฺสูติ สห โยชนาย อตฺโถฯ ยตฺถ เยสุ สุจีสุ จตูสุ ปุริสยุเคสุ ทินฺนํ มหปฺผลมาหุ, ธมฺมทสา เต ปุคฺคลา อฏฺฐ จ, อิมํ สงฺฆํ สรณตฺถมุเปหีติ วา สมฺพนฺโธฯ เอวมฺปิ หิ ปฏินิทฺเทโส ยุตฺโต เอว อตฺถโต อภินฺนตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ คาถาสุขตฺถญฺเจตฺถ ปุริสปเท อีการํ, ปุคฺคลาปเท จ รสฺสํ กตฺวา นิทฺเทโสฯ

เอตฺตาวตาติ ‘‘เอสาห’’นฺติอาทิวจนกฺกเมนฯ ตีณิ วตฺถูนิ ‘‘สรณ’’นฺติ คมนานิ, ติกฺขตฺตุํ วา ‘‘สรณ’’นฺติ คมนานีติ สรณคมนานิฯ ปฏิเวเทสีติ อตฺตโน หทยคตํ วาจาย ปเวเทสิฯ

สรณคมนกถาวณฺณนา

สรณคมนสฺส วิสยปฺปเภทผลสํกิเลสเภทานํ วิย, กตฺตุ จ วิภาวนา ตตฺถ โกสลฺลาย โหติ เยวาติ สห กตฺตุนา ตํ วิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานิ เตสุ สรณคมเนสุ โกสลฺลตฺถํ…เป.… เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘โย จ สรณํ คจฺฉตี’’ติ อิมินา หิ กตฺตารํ วิภาเวติ เตน วินา สรณคมนสฺเสว อสมฺภวโต, ‘‘สรณคมน’’นฺติ อิมินา จ สรณคมนเมว, ‘‘สรณ’’นฺติอาทีหิ ปน ยถากฺกมํ วิสยาทโยฯ กสฺมา ปเนตฺถ โวทานํ น คหิตํ, นนุ โวทานวิภาวนาปิ ตตฺถ โกสลฺลาย โหตีติ? สจฺจเมตํ, ตํ ปน สํกิเลสคฺคหเณเนว อตฺถโต วิภาวิตํ โหตีติ น คหิตํฯ ยานิ หิ เนสํ สํกิเลสการณานิ อญฺญาณาทีนิ, เตสํ สพฺเพน สพฺพํ อนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปาทเนน, อุปฺปนฺนานญฺจ ปหาเนน โวทานํ โหตีติฯ อตฺถโตติ สรณสทฺทตฺถโต, ‘‘สรณตฺถโต’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ หิํสตฺถสฺส สรสทฺทสฺส วเสเนตํ สิทฺธนฺติ ทสฺเสนฺโต ธาตฺวตฺถวเสน ‘‘หิํสตีติ สรณ’’นฺติ วตฺวา ตํ ปน หิํสนํ เกสํ, กถํ, กสฺส วาติ โจทนํ โสเธติ ‘‘สรณคตาน’’นฺติอาทินาฯ เกสนฺติ หิ สรณคตานํฯ กถนฺติ เตเนว สรณคมเนนฯ กสฺสาติ ภยาทีนนฺติ ยถากฺกมํ โสธนาฯ ตตฺถ สรณคตานนฺติ ‘‘สรณ’’นฺติ คตานํฯ สรณคมเนนาติ ‘‘สรณ’’นฺติ คมเนน กุสลธมฺเมนฯ ภยนฺติ วฏฺฏภยํฯ สนฺตาสนฺติ จิตฺตุตฺราสํ เตเนว เจตสิกทุกฺขสฺส สงฺคหิตตฺตาฯ ทุกฺขนฺติ กายิกทุกฺขคฺคหณํฯ ทุคฺคติปริกิเลสนฺติ ทุคฺคติปริยาปนฺนํ สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ ‘‘ทุคฺคติยํ ปริกิลิสฺสนํ สํวิพาธนํ, สมุปตาปนํ วา’’ติ กตฺวา, ตยิทํ สพฺพํ ปรโต ผลกถายํ อาวิ ภวิสฺสติฯ หิํสนญฺเจตฺถ วินาสนเมว, น ปน สตฺตหิํสนมิวาติ ทสฺเสติ ‘‘หนติ วินาเสตี’’ติ อิมินาฯ เอตนฺติ สรณปทํฯ อธิวจนนฺติ นามํ, ปสิทฺธวจนํ วา, ยถาภุจฺจํ วา คุณํ อธิกิจฺจ ปวตฺตวจนํฯ เตนาห ‘‘รตนตฺตยสฺเสวา’’ติฯ

เอวํ หิํสนตฺถวเสน อวิเสสโต สรณสทฺทตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทตฺถวเสเนว วิเสสโต ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ รตนตฺตยสฺส ปจฺเจกํ หิํสนการณทสฺสนเมว หิ ปุริมนยโต อิมสฺส วิเสโสติฯ ตตฺถ หิเต ปวตฺตเนนาติ ‘‘สมฺปนฺนสีลา ภิกฺขเว วิหรถา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.64, 69) อตฺเถ สตฺตานํ นิโยชเนนฯ อหิตา จ นิวตฺตเนนาติ ‘‘ปาณาติปาตสฺส โข ปาปโก วิปาโก, ปาปกํ อภิสมฺปราย’’นฺติอาทินา อาทีนวทสฺสนาทิมุเขน อนตฺถโต จ สตฺตานํ นิวตฺตเนนฯ ภยํ หิํสตีติ หิตาหิเตสุ อปฺปวตฺติปวตฺติเหตุกํ พฺยสนํ อปฺปวตฺติกรเณน วินาเสติฯ ภวกนฺตารา อุตฺตารเณน มคฺคสงฺขาโต ธมฺโม, ผลนิพฺพานสงฺขาโต ปน อสฺสาสทาเนน สตฺตานํ ภยํ หิํสตีติ โยชนาฯ การานนฺติ ทานวเสน, ปูชาวเสน จ อุปนีตานํ สกฺการานํฯ อนุปสคฺโคปิ หิ สทฺโท สอุปสคฺโค วิย อตฺถวิเสสวาจโก ‘‘อปฺปกมฺปิ กตํ การํ, ปุญฺญํ โหติ มหปฺผล’’นฺติอาทีสุ วิยฯ