อาสวกฺขยญาณกถาวณฺณนา

[248] อิธ วิปสฺสนาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ เวทิตพฺพํ, น โลกิยาภิญฺญาสุ วิย อภิญฺญาปาทกํฯ วิปสฺสนาปาทกนฺติ จ วิปสฺสนาย ปทฏฺฐานภูตํ, วิปสฺสนา จ นาเมสา ติวิธา วิปสฺสกปุคฺคลเภเทน มหาโพธิสตฺตานํ วิปสฺสนา, ปจฺเจกโพธิสตฺตานํ วิปสฺสนา, สาวกานํ วิปสฺสนา จาติฯ ตตฺถ มหาโพธิสตฺตานํ, ปจฺเจกโพธิสตฺตานญฺจ วิปสฺสนา จินฺตามยญาณสมฺพนฺธิกา สยมฺภุญาณภูตา, สาวกานํ ปน สุตมยญาณสมฺพนฺธิกา ปโรปเทสสมฺภูตาฯ สา ‘‘ฐเปตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อวเสสรูปารูปชฺฌานานํ อญฺญตรโต วุฏฺฐายา’’ติอาทินา อเนกธา, อรูปมุขวเสน จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานํ เตสํ เตสํ ธาตุปริคฺคหมุขานญฺจ อญฺญตรมุขวเสน อเนกธา จ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.664) นานานยโต วิภาวิตา, มหาโพธิสตฺตานํ ปน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสมุเขน ปเภทคมนโต นานานยํ สพฺพญฺญุตญฺญาณสนฺนิสฺสยสฺส อริยมคฺคญาณสฺส อธิฏฺฐานภูตํ ปุพฺพภาคญาณคพฺภํ คณฺหาเปนฺตํ ปริปากํ คจฺฉนฺตํ ปรมคมฺภีรํ สณฺหสุขุมตรํ อนญฺญสาธารณํ วิปสฺสนาญาณํ โหติ , ยํ อฏฺฐกถาสุ ‘‘มหาวชิรญาณ’’นฺติ วุจฺจติ, ยสฺส จ ปวตฺติวิภาเคน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสปฺปเภทสฺส ปาทกภาเวน สมาปชฺชิยมานา จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยา เทวสิกํ สตฺถุ วฬญฺชนสมาปตฺติโย วุจฺจนฺติฯ สฺวายํ พุทฺธานํ วิปสฺสนาจาโร ปรมตฺถมญฺชุสายํ วิสุทฺธิมคฺควณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. 1.144) อุทฺเทสโต อาจริเยน ทสฺสิโต, ตโต โส อตฺถิเกหิ คเหตพฺโพฯ อิธ ปน สาวกานํ วิปสฺสนาว อธิปฺเปตาฯ

‘‘อาสวานํ ขยญาณายา’’ติ อิทํ กิริยาปโยชนภูเต ตทตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ตสฺมา อสติปิ ปโยชนวาจเก ปโยชนวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘ขยญาณนิพฺพตฺตนตฺถายา’’ติฯ เอวมีทิเสสุฯ นิพฺพานํ, อรหตฺตมคฺโค จ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน อิธ ขโย นาม, ตตฺถ ญาณํ ขยญาณํ, ตสฺส นิพฺพตฺตนสงฺขาโต อตฺโถ ปโยชนํ, ตทตฺถายาติ อตฺโถฯ เขเปติ ปาปธมฺเม สมุจฺฉินฺทตีติ ขโย, มคฺโคฯ โส ปน ปาปกฺขโย อาสวกฺขเยน วินา นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ขเย ญาณ’’นฺติ (ธ. ส. สุตฺตนฺตทุกมาติกา 148) เอตฺถ ขยคฺคหเณน อาสวกฺขโยว วุตฺโตติ ทสฺเสติ ‘‘อาสวานํ ขโย’’ติ อิมินาฯ อนุปฺปาเท ญาณนฺติ อาสวานมนุปฺปาทภูเต อริยผเล ญาณํฯ ขียิํสุ อาสวา เอตฺถาติ ขโย, ผลํฯ สมิตปาปตาย สมโณ, สมิตปาปตา จ นิปฺปริยายโต อรหตฺตผเลเนวาติ อาห ‘‘อาสวานํ ขยา สมโณ โหตีติ เอตฺถ ผล’’นฺติฯ ขยาติ จ ขีณตฺตาติ อตฺโถฯ ขียนฺติ อาสวา เอตฺถาติ ขโย, นิพฺพานํฯ ‘‘อาสวกฺขยา’’ติ ปน สมาสวเสน ทฺวิภาวํ กตฺวา วุตฺตตฺตา ‘‘อาสวานํ ขโย’’ติ ปทสฺส อตฺถุทฺธาเร อาสวกฺขยปทคฺคหณํฯ

‘‘ปรวชฺชานุปสฺสิสฺสา’’ติอาทิคาถา ธมฺมปเท (ธ. ป. 253)ฯ ตตฺถ อุชฺฌานสญฺญิโนติ ครหสญฺญิโนฯ อราติ ทูราฯ ‘‘อรา สิงฺฆามิ วาริช’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.234; ชา. 1.6.116) วิย หิ ทูรตฺโถยํ นิปาโตฯ ‘‘อารา’’ติปิ ปาโฐฯ อราสทฺโท วิย อาราสทฺโทปิ ทูรตฺเถ เอโก นิปาโตติ เวทิตพฺโพฯ ตเทว หิ ปทํ สทฺทสตฺเถ อุทาหฏํฯ

กามญฺจ ธมฺมปทฏฺฐกถายํ ‘‘อรหตฺตมคฺคสงฺขาตา อารา ทูรํ คโตว โหตี’’ติ (ธ. ป. อฏฺฐ. 2.253) วุตฺตํ, ตถาปิ อาสววฑฺฒิยา สงฺขาเร วฑฺเฒนฺโต วิสงฺขารโต สุวิทูรทูโร, ตสฺมา ‘‘อารา โส อาสวกฺขยา’’ติ เอตฺถ อาสวกฺขยปทํ วิสงฺขาราธิวจนมฺปิ สมฺภวตีติ อาห ‘‘นิพฺพาน’’นฺติฯ ขยนํ ขโย, อาสวานํ ขณนิโรโธฯ เสสํ ตสฺส ปริยายวจนํฯ ภงฺโค อาสวานํ ขโยติ วุตฺโตติ โยชนาฯ อิธ ปน นิพฺพานมฺปิ มคฺโคปิ อวินาภาวโตฯ น หิ นิพฺพานมนารพฺภ มคฺเคเนว อาสวานํ ขโย โหตีติฯ

ตนฺนินฺนนฺติ ตสฺมิํ อาสวานํ ขยญาเณ นินฺนํฯ เสสํ ตสฺเสว เววจนํฯ ปาฬิยํ อิทํ ทุกฺขนฺติ ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส ปริจฺฉินฺทิตฺวา, อนวเสเสตฺวา จ ตทา ตสฺส ภิกฺขุโน ปจฺจกฺขโต คหิตภาวทสฺสนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺตก’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ เอตฺตกํ ทุกฺขนฺติ ตสฺส ปริจฺฉิชฺช คหิตภาวทสฺสนํฯ น อิโต ภิยฺโยติ อนวเสเสตฺวา คหิตภาวทสฺสนํฯ เตนาห ‘‘สพฺพมฺปิ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติอาทิฯ สรสลกฺขณปฏิเวธวเสน ปชานนเมว ยถาภูตํ ปชานนํ นามาติ ทสฺเสติ ‘‘สรสลกฺขณปฏิเวเธนา’’ติ อิมินาฯ รโสติ สภาโว รสิตพฺโพ ชานิตพฺโพติ กตฺวา, อตฺตโน รโส สรโส, โส เอว ลกฺขณํ, ตสฺส อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌเนนาติ อตฺโถฯ อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌนญฺจ นาม ยถา ตสฺมิํ ญาเณ ปวตฺเต ปจฺฉา ทุกฺขสจฺจสฺส สรูปาทิปริจฺเฉเท สมฺโมโห น โหติ, ตถา ตสฺส ปวตฺติเยวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติฯ ‘‘นิพฺพตฺติก’’นฺติ อิมินา ‘‘ทุกฺขํ สมุเทติ เอตสฺมาติ ทุกฺขสมุทโย’’ติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติฯ ตทุภยนฺติ ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย จฯ ยํ ฐานํ ปตฺวาติ ยํ นิพฺพานํ มคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยฏฺเฐน การณภูตํ อาคมฺมฯ ฐานนฺติ หิ การณํ วุจฺจติ ติฏฺฐติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตตายาติ กตฺวาฯ ตทุภยํ ปตฺวาติ จ ตทุภยวโต ปุคฺคลสฺส ตทุภยสฺส ปตฺติ วิย วุตฺตาฯ ปุคฺคลสฺเสว หิ อารมฺมณกรณวเสน นิพฺพานปฺปตฺติ, น ตทุภยสฺสฯ อปิจ ปตฺวาติ ปาปุณนเหตุ, ปุคฺคลสฺส อารมฺมณกรณวเสน สมาปชฺชนโตติ อตฺโถฯ อสมานกตฺตุเก วิย หิ สมานกตฺตุเกปิ ตฺวาปจฺจยสฺส เหตฺวตฺเถ ปวตฺติ สทฺทสตฺเถสุ ปากฏาฯ อปฺปวตฺตีติ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํ ‘‘น ปวตฺตติ ตทุภยเมเตนา’’ติ กตฺวา, อปฺปวตฺติฏฺฐานํ วา ‘‘น ปวตฺตติ ตทุภยเมตฺถา’’ติ กตฺวา, อเนน จ ‘‘ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา ทุกฺขนิโรโธ’’ติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ, ทุกฺขสมุทยสฺส ปน คหณํ ตํนิพฺพตฺตกสฺส นิรุชฺฌนโต ตสฺสาปิ นิรุชฺฌนทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

นิพฺพานปเทเยว ต-สทฺโท นิวตฺตตีติ อยํ-สทฺโท ปุน วุตฺโตฯ สพฺพนามิกญฺหิ ปทํ วุตฺตสฺส วา ลิงฺคสฺส คาหกํ, วุจฺจมานสฺส วาฯ ตสฺสาติ ทุกฺขนิโรธสฺสฯ สมฺปาปกนฺติ สจฺฉิกรณวเสน สมฺมเทว ปาปกํ, เอเตน จ ‘‘ทุกฺขนิโรธํ คมยติ, คจฺฉติ วา เอตายาติ ทุกฺขนิโรธคามินี, สาเยว ปฏิปทา ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทา’’ติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติฯ

กิเลสวเสนาติ อาสวสงฺขาตกิเลสวเสนฯ ตเทว อาสวปริยาเยน ทสฺเสนฺโต ปุน อาห, ตสฺมา น เอตฺถ ปุนรุตฺติโทโสติ อธิปฺปาโยฯ ปริยายเทสนาภาโว นาม หิ อาเวณิโก พุทฺธธมฺโมติ เหฏฺฐา วุตฺโตวายมตฺโถฯ นนุ จ อาสวานํ ทุกฺขสจฺจปริยาโยว อตฺถิ, น เสสสจฺจปริยาโย, อถ กสฺมา สรูปโต ทสฺสิตสจฺจานิเยว กิเลสวเสน ปริยายโต ปุน ทสฺเสนฺโต เอวมาหาติ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตํสมฺพนฺธตฺตา ปน เสสสจฺจานํ ตํสมุทยาทิปริยาโยปิ ลพฺภตีติ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ทุกฺขสจฺจปริยายภูตอาสวสมฺพนฺธานิ หิ อาสวสมุทยาทีนีติ, สจฺจานิ ทสฺเสนฺโตติปิ โยเชตพฺพํฯ ‘‘อาสวานํ ขยญาณายา’’ติ อารทฺธตฺตา เจตฺถ อาสวานเมว คหณํ, น เสสกิเลสานํ ตถา อนารทฺธตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ ‘‘กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.248; ม. นิ. 1.433; 3.19) อาสววิมุตฺตสีเสเนว สพฺพกิเลสวิมุตฺติ วุตฺตาฯ ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทินา มิสฺสกมคฺโคว อิธ กถิโต โลกิยวิปสฺสนาย โลกุตฺตรมคฺคสฺส มิสฺสกตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘สห วิปสฺสนาย โกฏิปฺปตฺตํ มคฺคํ กเถสี’’ติฯ ‘‘ชานโต ปสฺสโต’’ติ อิมินา ตโยปิ ปริญฺญาสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมยา วุตฺตา จตุสจฺจปชานนาย เอว จตุกิจฺจสิทฺธิโต, ปหานาภิสมโย ปน ปาริเสสโต ‘‘วิมุจฺจตี’’ติ อิมินา วุตฺโตติ อาห ‘‘มคฺคกฺขณํ ทสฺเสตี’’ติฯ จตฺตาริ หิ กิจฺจานิ จตุสจฺจปชานนาย เอว สิทฺธานิฯ ยถาห ‘‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริญฺญาตนฺติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาที’’ติอาทิ (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 15; ปฏิ. ม. 2.29)ฯ อยํ อฏฺฐกถามุตฺตโก นโย – ชานโต ปสฺสโตติ จ เหตุนิทฺเทโส, ‘‘ชานนเหตุ ปสฺสนเหตุ กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติอาทินา โยชนาฯ

กามญฺเจตฺถ ชานนปสฺสนกิริยานํ, วิมุจฺจนกิริยาย จ สมานกาลตา, ตถาปิ ธมฺมานํ สมานกาลิกานมฺปิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตา สหชาตาทิโกฏิยา ลพฺภตีติ, เหตุคพฺภวิเสสนตาทสฺสนเมตนฺติปิ วทนฺติฯ

ภวาสวคฺคหเณน เจตฺถ ภวราคสฺส วิย ภวทิฏฺฐิยาปิ สมวโรโธติ ทิฏฺฐาสวสฺสาปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ, อธุนา ปน ‘‘ทิฏฺฐาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติ กตฺถจิ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส น โปราโณ, ปจฺฉา ปมาทลิขิโตติ เวทิตพฺโพฯ ภยเภรวสุตฺตสํวณฺณนาทีสุ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.54) อเนกาสุปิ ตเถว สํวณฺณิตตฺตาฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ ปาฬิยํ สจฺจปฏิเวโธ อนิยมิตปุคฺคลสฺส อนิยมิตกาลวเสน วุตฺโต, ตถาปิ อภิสมยกาเล ตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนตํ อุปาทาย ‘‘เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต’’ติ วตฺตมานกาลนิทฺเทโส กโต, โส จ กามํ กสฺสจิ มคฺคกฺขณโต ปรํ ยาวชฺชตนา อตีตกาลิโก เอว, สพฺพปฐมํ ปนสฺส อตีตกาลิกตฺตํ ผลกฺขเณน เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘วิมุตฺตสฺมินฺติ อิมินา ผลกฺขณ’’นฺติฯ ปจฺจเวกฺขณญาณนฺติ ผลปจฺจเวกฺขณญาณํ ตถา เจว วุตฺตตฺตาฯ ตคฺคหเณน ปน ตทวินาภาวโต เสสานิ นิรวเสสานิ คเหตพฺพานิ, เอกเทสานิ วา อปริปุณฺณายปิ ปจฺจเวกฺขณาย สมฺภวโตฯ ‘‘ขีณา ชาตี’’ติอาทีหิ ปเทหิ ‘‘นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ ปทปริโยสาเนหิฯ ตสฺสาติ ปจฺจเวกฺขณญาณสฺสฯ ภูมินฺติ ปวตฺติฏฺฐานํฯ นนุ จ ‘‘วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ ผลเมว ตสฺส อารมฺมณสงฺขาตา ภูมิ, อถ กถํ ‘‘ขีณา ชาตี’’ติอาทีหิ ตสฺส ภูมิทสฺสนนฺติ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘เตน หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขเณน วิชฺชมานสฺสาปิ กมฺมสฺส อายติํ อปฺปฏิสนฺธิกภาวโต ‘‘ขีณา ชาตี’’ติ ปชานาติ, ยสฺมา จ มคฺคปจฺจเวกฺขณาทีหิ ‘‘วุสิตํ พฺรหฺมจริย’’นฺติอาทีนิ ปชานาติ, ตสฺมา ‘‘ขีณา ชาตี’’ติอาทีหิ ตสฺส ภูมิทสฺสนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘เตน ญาเณนา’’ติ หิ ยถารุตโต, อวินาภาวโต จ คหิเตน ปญฺจวิเธน ปจฺจเวกฺขณญาเณนาติ อตฺโถฯ

‘‘ขีณา ชาตี’’ติ เอตฺถ โสตุชนานํ สุวิญฺญาปนตฺถํ ปรมฺมุขา วิย โจทนํ สมุฏฺฐาเปติ ‘‘กตมา ปนา’’ติอาทินาฯ เยน ปนาธิปฺปาเยน โจทนา กตา, ตทธิปฺปายํ ปกาเสตฺวา ปริหารํ วตฺตุกาโม ‘‘น ตาวสฺสา’’ติอาทิมาหฯ

‘‘น ตาว…เป.… วิชฺชมานตฺตา’’ติ วกฺขมานเมว หิ อตฺถํ มนสิ กตฺวา อยํ โจทนา สมุฏฺฐาปิตา, ตตฺถ น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณาติ อสฺส ภิกฺขุโน อตีตา ชาติ, น ตาว มคฺคภาวนาย ขีณาฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘ปุพฺเพว ขีณตฺตา’’ติ, มคฺคภาวนาย ปุริมตรเมว นิรุชฺฌนวเสน ขีณตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ น อนาคตา อสฺส ชาติ ขีณา มคฺคภาวนายาติ โยชนาฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘อนาคเต วายามาภาวโต’’ติ, อิทญฺจ อนาคตภาวสามญฺญเมว คเหตฺวา เลเสน โจทนาธิปฺปายวิภาวนตฺถํ วทติ, น อนาคตวิเสสํ อนาคเต มคฺคภาวนาย เขปนปโยคาภาวโตติ อตฺโถฯ วิชฺชมาเนเยว หิ ปโยโค สมฺภวติ, น อวิชฺชมาเนติ วุตฺตํ โหติฯ อนาคตวิเสโส ปเนตฺถ อธิปฺเปโต, ตสฺส จ เขปเน วายาโมปิ ลพฺภเตวฯ เตนาห ‘‘ยา ปน มคฺคสฺสา’’ติอาทิฯ อนาคตวิเสโสติ จ อภาวิเต มคฺเค อุปฺปชฺชนารโห อนนฺตรชาติเภโท วุจฺจติฯ น ปจฺจุปฺปนฺนา อสฺส ชาติ ขีณา มคฺคภาวนายาติ โยชนาฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘วิชฺชมานตฺตา’’ติ, เอกภวปริยาปนฺนตาย วิชฺชมานตฺตาติ อตฺโถฯ ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฐมาภินิพฺพตฺติลกฺขณา หิ ชาติฯ ‘‘ยา ปนา’’ติอาทินา ปน มคฺคภาวนาย กิเลสเหตุวินาสนมุเขน อนาคตชาติยา เอว ขีณภาโว ปกาสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอกจตุปญฺจโวการภเวสูติ ภวตฺตยคฺคหณํ วุตฺตนเยน อนวเสสโต ชาติยา ขีณภาวทสฺสนตฺถํ, ปุพฺพปททฺวเยเปตฺถ อุตฺตรปทโลโปฯ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธปฺปเภทาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ‘‘ตํ โส’’ติอาทิ ‘‘กถญฺจ นํ ปชานาตี’’ติ โจทนาย โสธนาวจนํฯ ตตฺถ ตนฺติ ยถาวุตฺตํ ชาติํฯ โสติ ขีณาสโว ภิกฺขุฯ ปจฺจเวกฺขิตฺวาติ ปชานนาย ปุพฺพภาเค ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณทสฺสนํฯ เอวญฺจ กตฺวา ปจฺจเวกฺขณปรมฺปราย ตถา ปชานนา สิทฺธาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปจฺจเวกฺขณนฺตรวิภาวนตฺถเมว หิ ‘‘ชานนฺโต ปชานาตี’’ติ วตฺตมานวจนทฺวยํ วุตฺตํ, ชานนฺโต หุตฺวา, ชานนเหตุ วา ปชานาติ นามาติ อตฺโถฯ

พฺรหฺมจริยวาโส นาม อุกฺกฏฺฐนิทฺเทสโต มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส นิพฺพตฺตนเมวาติ อาห ‘‘ปริวุตฺถ’’นฺติ, สมนฺตโต นิรวเสเสน วสิตํ ปริจิณฺณนฺติ อตฺโถฯ กสฺมา ปนิทํ โส อตีตกาลวเสน ปชานาตีติ อนุโยเคนาห ‘‘ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน หิ สทฺธิ’’นฺติอาทิฯ

ปุถุชฺชนกลฺยาณโกปิ หิ เหฏฺฐา วุตฺตลกฺขโณ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน นาม ทกฺขิณวิภงฺคสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. 3.379) ตถา เอว วุตฺตตฺตาฯ วสนฺติ นามาติ วสนฺตา เอว นาม โหนฺติ, น วุตฺถวาสาฯ ตสฺมาติ วุตฺถวาสตฺตาฯ นนุ จ ‘‘โส ‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทินา ปาฬิยํ สมฺมาทิฏฺฐิเยว วุตฺตา, น สมฺมาสงฺกปฺปาทโย, อถ กสฺมา ‘‘จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน โสฬสวิธํ กิจฺจํ นิฏฺฐาปิต’’นฺติ อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส สาธารณโต วุตฺตนฺติ? สมฺมาสงฺกปฺปาทีนมฺปิ จตุกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺติโตฯ สมฺมาทิฏฺฐิยา หิ จตูสุ สจฺเจสุ ปริญฺญาทิกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตมานาย สมฺมาสงฺกปฺปาทีนมฺปิ เสสานํ ทุกฺขสจฺเจ ปริญฺญาภิสมยานุคุณาว ปวตฺติ, อิตรสจฺเจสุ จ เนสํ ปหานาภิสมยาทิวเสน ปวตฺติ ปากฏา เอวาติฯ ทุกฺขนิโรธมคฺเคสุ ยถากฺกมํ ปริญฺญาสจฺฉิกิริยาภาวนาปิ ยาวเทว สมุทยปหานตฺถาติ กตฺวา ตทตฺเถเยว ตาสํ ปกฺขิปเนน ‘‘กตํ กรณีย’’นฺติ ปทสฺส อธิปฺปายํ วิภาเวตุํ ‘‘เตนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ทุกฺขมูลํ สมุจฺฉินฺน’’นฺติ อิมินาปิ ตเทว ปการนฺตเรน วิภาเวติฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘กตํ กรณีย’’นฺติ อตีตนิทฺเทโส กโตติ อาห ‘‘ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโย’’ติอาทิฯ อิเม ปการา อิตฺถํ, ตพฺภาโว อิตฺถตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อิตฺถภาวายา’’ติ อิมินา, อาย-สทฺโท จ สมฺปทานตฺเถ, ตทตฺถายาติ อตฺโถฯ เต ปน ปการา อริยมคฺคพฺยาปารภูตา ปริญฺญาทโย อิธาธิปฺเปตาติ วุตฺตํ ‘‘เอวํ โสฬสกิจฺจภาวายา’’ติฯ เต หิ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขโต มคฺคานุภาเวน ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ มคฺเค ปจฺจเวกฺขิเต ตํกิจฺจปจฺจเวกฺขณายปิ สุเขน สิทฺธิโตฯ เอวํ สาธารณโต จตูสุ มคฺเคสุ ปจฺเจกํ จตุกิจฺจวเสน โสฬสกิจฺจภาวํ ปกาเสตฺวา เตสุปิ กิจฺเจสุ ปหานเมว ปธานํ ตทตฺถตฺตา อิตเรสํ ปริญฺญาทีนนฺติ ตเทว วิเสสโต ปกาเสตุํ ‘‘กิเลสกฺขยภาวาย วา’’ติ อาหฯ

อปิจ ปุริมนเยน ปจฺจเวกฺขณปรมฺปราย ปจฺจเวกฺขณวิธิํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปธานตฺตา ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณวิธิเมว ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํฯ ทุติยวิกปฺเป อยํ ปกาโร อิตฺถํ, ตพฺภาโว อิตฺถตฺตํ, อายสทฺโท เจตฺถ สมฺปทานวจนสฺส การิยภูโต นิสฺสกฺกตฺเถติ ทสฺเสติ ‘‘อิตฺถภาวโต’’ติ อิมินาฯ

‘‘อิมสฺมา เอวํ ปการา’’ติ ปน วทนฺโต ปกาโร นาม ปการวนฺตโต อตฺถโต เภโท นตฺถิฯ ยทิ หิ โส เภโท อสฺส, ตสฺเสว โส ปกาโร น สิยา, ตสฺมา อิตฺถํ-สทฺโท ปการวนฺตวาจโก, อตฺถโต ปน อเภเทปิ สติ อวยวาวยวิตาทินา เภทปริกปฺปนาวเสน สิยา กิญฺจิ เภทมตฺถํ, ตสฺมา อิตฺถตฺตสทฺโท ปการวาจโกติ ทสฺเสติฯ อยมิธ ฏีกายํ, (ที. นิ. ฏี. 1.248) มชฺฌิมาคมฏีกาวินยฏีกาทีสุ (สารตฺถ. ฏี. 1.14) จ อาคตนโยฯ

สทฺทวิทู ปน ปวตฺตินิมิตฺตานุสาเรน เอวมิจฺฉนฺติ – อยํ ปกาโร อสฺสาติ อิตฺถํ, ปการวนฺโตฯ วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺติฯ ตสฺส ภาโว อิตฺถตฺตํ, ปกาโร, อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตฺถภาวโต อิมสฺมา เอวํ ปการา’’ติ อาหาติฯ ปฐมวิกปฺเปปิ ยถารหํ เอส นโยฯ อิทานิ วตฺตมานขนฺธสนฺตานาติ สรูปกถนํฯ อปรนฺติ อนาคตํฯ ‘‘อิเม ปน ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺญาตา ติฏฺฐนฺตี’’ติ อิทานิ ปาโฐ, ‘‘อิเม ปน จริมกตฺตภาวสงฺขาตา ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺญาตา ติฏฺฐนฺตี’’ติ ปน มชฺฌิมาคมวินยฏีกาทีสุ, (สารตฺถ. ฏี. 1.14) อิธ จ ฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. 1.248) อุลฺลิงฺคิตปาโฐฯ ตตฺถ จริมกตฺตภาวสงฺขาตาติ เอกสนฺตติปริยาปนฺนภาเวน ปจฺฉิมกตฺตภาวกถิตาฯ ปริญฺญาตาติ มคฺเคน ปริจฺฉิชฺช ญาตาฯ ติฏฺฐนฺตีติ อปฺปติฏฺฐา อโนกาสา ติฏฺฐนฺติฯ เอเตน หิ เตสํ ขนฺธานํ อปริญฺญามูลาภาเวน อปติฏฺฐาภาวํ ทสฺเสติฯ อปริญฺญามูลิกา หิ ปติฏฺฐา, ตทภาวโต ปน อปฺปติฏฺฐาภาโวฯ ยถาห ‘‘กพฬีกาเร เจ ภิกฺขเว อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที, อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรุฬฺห’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. 2.64; กถา. 296; มหานิ. 7)ฯ ตทุปมํ วิภาเวติ ‘‘ฉินฺนมูลกา รุกฺขา วิยา’’ติ อิมินา, ยถา ฉินฺนมูลกา รุกฺขา มูลาภาวโต อปฺปติฏฺฐา อโนกาสา ติฏฺฐนฺติ, เอวเมเตปิ อปริญฺญามูลาภาวโตติฯ อยเมตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนาฯ จริมกจิตฺตนิโรเธนาติ ปรินิพฺพานจิตฺตนิโรเธนฯ อนุปาทาโนติ อนินฺธโนฯ อปณฺณตฺติกภาวนฺติ เยสุ ขนฺเธสุ วิชฺชมาเนสุ ตถา ตถา ปริกปฺปนาสิทฺธา ปญฺญตฺติ, ตทภาวโต ตสฺสาปิ ธรมานกปญฺญตฺติยา อภาเวน อปญฺญตฺติกภาวํ คมิสฺสนฺติฯ ปณฺณตฺติ ปญฺญตฺตีติ หิ อตฺถโต เอกํ ยถา ‘‘ปญฺญาส ปณฺณาสา’’ติฯ ปญฺญาส ปณฺณาเทโสติ หิ อกฺขรจินฺตกา วทนฺติฯ

[249] เยภุยฺเยน สํขิปติ สงฺกุจิโต ภวตีติ สงฺเขโป, ปพฺพตมตฺถกํฯ ตญฺหิ ปพฺพตปาทโต อนุกฺกเมน พหุลํ สํขิตฺตํ สงฺกุจิตํ โหติฯ เตนาห ‘‘ปพฺพตมตฺถเก’’ติ, ปพฺพตสิขเรติ อตฺโถฯ อยํ อฏฺฐกถามุตฺตโก นโย – สงฺขิปียติ ปพฺพตภาเวน คณียตีติ สงฺเขโป, ปพฺพตปริยาปนฺโน ปเทโส, ตสฺมิํ ปพฺพตปริยาปนฺเน ปเทเสติ อตฺโถติฯ อนาวิโลติ อกาลุสิโย, สา จสฺส อนาวิลตา กทฺทมาภาเวน โหตีติ อาห ‘‘นิกฺกทฺทโม’’ติฯ สปติ อปทาปิ สมานา คจฺฉตีติ สิปฺปิ, ขุทฺทกา สิปฺปิ สิปฺปิโย กา-การสฺส ย-การํ กตฺวา, โย ‘‘มุตฺติโก’’ติปิ วุจฺจติฯ สวติ ปสวตีติ สมฺพุโก, ยํ ‘‘ชลสุตฺติ, สงฺขลิกา’’ติ จ โวหรนฺติฯ สมาหาเร เยภุยฺยโต นปุํสกปโยโคติ วุตฺตํ ‘‘สิปฺปิยสมฺพุก’’นฺติฯ เอวมีทิเสสุฯ สกฺขราติ มุฏฺฐิปฺปมาณา ปาสาณาฯ กถลานีติ กปาลขณฺฑานิฯ สมูหวาจกสฺส ฆฏาสทฺทสฺส อิตฺถิ ลิงฺคสฺสาปิ ทิสฺสนโต ‘‘คุมฺพ’’นฺติ ปทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ฆฏา’’ติ อิมินาฯ

กามญฺจ ‘‘สิปฺปิยสมฺพุกมฺปิ สกฺขรกถลมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ ติฏฺฐนฺตมฺปิ จรนฺตมฺปี’’ติ เอตฺถ สกฺขรกถลํ ติฏฺฐติเยว, สิปฺปิยสมฺพุกมจฺฉคุมฺพานิ จรนฺติปิ ติฏฺฐนฺติปิ, ตถาปิ สหจรณนเยน สพฺพาเนว จรนฺติ วิย เอวํ วุตฺตนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ติฏฺฐนฺตมฺปิ จรนฺตมฺปีติ เอตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ หิ ‘‘สกฺขรกถลํ ติฏฺฐติเยวา’’ติอาทินา ยถาสมฺภวมตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทินา ปน สหจรณนยํฯ ปน-สทฺโท อรุจิสํสูจเน, ตถาปีติ อตฺโถฯ อนฺตรนฺตราติ พหูนํ คาวีนมนฺตรนฺตรา ฐิตาสุ คาวีสุ วิชฺชมานาสุปิฯ คาโวติ คาวิโยฯ อิตราปีติ ฐิตาปิ นิสินฺนาปิฯ จรนฺตีติ วุจฺจนฺติ สหจรณนเยนฯ ติฏฺฐนฺตเมวาติอาทีสุ อยมธิปฺปาโย – สิปฺปิยสมฺพุกมจฺฉคุมฺพานํ จรณกิริยายปิ โยคโต ฐานกิริยาย อเนกนฺตตฺตา เอกนฺตโต ติฏฺฐนฺตเมว น กทาจิปิ จรนฺตํ สกฺขรกถลํ อุปาทาย สิปฺปิยสมฺพุกมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ ติฏฺฐนฺตนฺติ วุตฺตํ, น ตุ เตสํ ฐานกิริยมุปาทายฯ เตสํ ปน จรณกิริยมุปาทาย ‘‘จรนฺตมฺปี’’ติ ปิ-สทฺทโลโป เหตฺถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิตรมฺปิ ทฺวยนฺติ สิปฺปิยสมฺพุกมจฺฉคุมฺพํ ปทวเสน เอวํ วุตฺตํฯ อิตรญฺจ ทฺวยนฺติ สิปฺปิยสมฺพุกมจฺฉคุมฺพเมวฯ จรนฺตนฺติ วุตฺตนฺติ เอตฺถาปิ เตสํ ฐานกิริยมุปาทาย ‘‘ติฏฺฐนฺตมฺปี’’ติ ปิ-สทฺทโลโป, เอวเมตฺถ อฏฺฐกถาจริเยหิ สหจรณนโย ทสฺสิโต, อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ยถาลาภนโยปิฯ

ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘กิํ วา อิมาย สหจริยาย, ยถาลาภคฺคหณํ ปเนตฺถ ทฏฺฐพฺพํฯ สกฺขรกถลสฺส หิ วเสน ติฏฺฐนฺตนฺติ, สิปฺปิสมฺพุกสฺส มจฺฉคุมฺพสฺส จ วเสน ติฏฺฐนฺตมฺปิ จรนฺตมฺปีติ เอวํ โยชนา กาตพฺพา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.249)ฯ อลพฺภมานสฺสาปิ อตฺถสฺส สหโยคีวเสน เทสนามตฺตํ ปติ สหจรณนโย, สาธารณโต เทสิตสฺสาปิ อตฺถสฺส สมฺภววเสน วิเวจนํ ปติ ยถาลาภนโยติ อุภยถาปิ ยุชฺชติฯ

เอวมฺเปตฺถ วทนฺติ – อฏฺฐกถายํ ‘‘สกฺขรกถลํ ติฏฺฐติเยว, อิตรานิ จรนฺติปิ ติฏฺฐนฺติปี’’ติ อิมินา ยถาลาภนโย ทสฺสิโต ยถาสมฺภวํ อตฺถสฺส วิเวจิตตฺตา, ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทินา ปน สหจรณนโย อลพฺภมานสฺสาปิ อตฺถสฺส สหโยคีวเสน เทสนามตฺตสฺส วิภาวิตตฺตาติ , ตเทตมฺปิ อนุปวชฺชเมว อตฺถสฺส ยุตฺตตฺตา, อฏฺฐกถายญฺจ ตถา ทสฺสนสฺสาปิ สมฺภวโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํฯ ตีเรติ อุทกรหทสฺส ตีเรฯ อุทกรหโท จ นาม กตฺถจิ สมุทฺโทปิ วุจฺจติ ‘‘รหโทปิ ตตฺถ คมฺภีโร, สมุทฺโท สริโตทโก’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.278)ฯ กตฺถจิ ชลาสโยปิ ‘‘รหโทปิ ตตฺถ ธรณี นาม, ยโต เมฆา ปวสฺสนฺติ, วสฺสา ยโต ปตายนฺตี’’ติอาทีสุ, (ที. นิ. 3.281) อิธาปิ ชลาสโยเยวฯ โส หิ อุทกวเสน รโห จกฺขุรหาทิกํ ททาตีติ อุทกรหโท โอ-การสฺส อ-การํ กตฺวาฯ สทฺทวิทู ปน ‘‘อุทกํ หรตีติ อุทกรหโท นิรุตฺตินเยนา’’ติ วทนฺติฯ

‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทินา จตุตฺถชฺฌานานฺตรํ ทสฺสิตวิปสฺสนาญาณโต ปฏฺฐาย ยถาวุตฺตตฺถสฺส สมฺปิณฺฑนํฯ ตตฺถ เอตฺตาวตาติ ‘‘ปุน จปรํ มหาราช ภิกฺขุ เอวํ สมาหิเต จิตฺเต…เป.… ญาณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรตี’’ติอาทินา เอตฺตเกน, เอตปริมาณวนฺเตน วา วจนกฺกเมนฯ วิปสฺสนาญาณนฺติ ญาณทสฺสนนาเมน ทสฺสิตํ วิปสฺสนาญาณํ, ตสฺส จ วิสุํ คณนทสฺสเนน เหฏฺฐา จตุตฺถชฺฌานานนฺตรํ วตฺตพฺพตาการเณสุ ตีสุ นเยสุ ตติยนยสฺเสว ยุตฺตตรภาโวปิ ทีปิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ มโนมยญาณสฺส อิทฺธิวิธสมวโรธิตภาเว วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.379 อาทโย) วุตฺเตปิ อิธ ปาฬิยํ วิสุํ เทสิตตฺตา วิสุํ เอว คหณํ, ตถา เทสนา จ ปาฏิเยกฺกสนฺทิฏฺฐิกสามญฺญผลตฺถาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อนาคตํสญาณยถากมฺมูปคญาณทฺวยสฺส ปาฬิยํ อนาคตตฺตา ‘‘ทิพฺพจกฺขุวเสน นิปฺผนฺน’’นฺติ วุตฺตํ, ตพฺพเสน นิปฺผนฺนตฺตา ตคฺคหเณเนว คหิตํ ตํ ญาณทฺวยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ทิพฺพจกฺขุสฺส หิ อนาคตํสญาณํ, ยถากมฺมูปคญาณญฺจาติ ทฺเวปิ ญาณานิ ปริภณฺฑานิ โหนฺตีติฯ ทิพฺพจกฺขุญาณนฺติ จุตูปปาตญาณนาเมน ทสฺสิตํ ทิพฺพจกฺขุญาณํฯ

สพฺเพสํ ปน ทสนฺนํ ญาณานํ อารมฺมณวิภาคสฺส วิสุทฺธิมคฺเค อนาคตตฺตา ตตฺถานาคตญาณานํ อารมฺมณวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตส’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เตสนฺติ ทสนฺนํ ญาณานํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ อารมฺมณวิภาเค, เตสุ วา ทสสุ ญาเณสุฯ ภูมิเภทโต ปริตฺตมหคฺคตํ, กาลเภทโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ, สนฺตานเภทโต อชฺฌตฺตพหิทฺธา จาติ วิปสฺสนาญาณํ สตฺตวิธารมฺมณํฯ ปริตฺตารมฺมณาทิติกตฺตเยเนว หิ ตสฺส อารมฺมณวิภาโค, น มคฺคารมฺมณติเกนฯ นิมฺมิตรูปายตนมตฺตเมวาติ อตฺตนา นิมฺมิตํ รูปารมฺมณเมว, อตฺตนา วา นิมฺมิเต มโนมเย กาเย วิชฺชมานํ รูปายตนเมวาติปิ ยุชฺชติฯ อิทญฺหิ ตสฺส ญาณสฺส อภินิมฺมิยมาเน มโนมเย กาเย รูปายตนเมวารพฺภ ปวตฺตนโต วุตฺตํ, น ปน ตตฺถ คนฺธายตนาทีนมภาวโต ฯ น หิ รูปกลาโป คนฺธายตนาทิวิรหิโต อตฺถีติ สพฺพถา ปรินิปฺผนฺนเมว นิมฺมิตรูปํฯ เตนาห ‘‘ปริตฺตปจฺจุปฺปนฺนพหิทฺธารมฺมณ’’นฺติ, ยถากฺกมํ ภูมิกาลสนฺตานเภทโต ติพฺพิธารมฺมณนฺติ อตฺโถฯ นิพฺพานวเสน เอกธมฺมารมฺมณมฺปิ สมานํ อาสวกฺขยญาณํ ปริตฺตารมฺมณาทิติกวเสน ติวิธารมฺมณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปมาณพหิทฺธานวตฺตพฺพารมฺมณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตญฺหิ ปริตฺตติกวเสน อปฺปมาณารมฺมณํ, อชฺฌตฺติกวเสน พหิทฺธารมฺมณํ, อตีตติกวเสน นวตฺตพฺพารมฺมณญฺจ โหติฯ

อุตฺตริตรสทฺโท, ปณีตตรสทฺโท จ ปริยาโยติ ทสฺเสติ ‘‘เสฏฺฐตร’’นฺติ อิมินาฯ รตนกูฏํ วิย กูฏาคารสฺส อรหตฺตํ กูฏํ อุตฺตมงฺคภูตํ ภควโต เทสนาย อรหตฺตปริโยสานตฺตาติ อาห ‘‘อรหตฺตนิกูเฏนา’’ติฯ

เทสนํ นิฏฺฐาเปสีติ ติตฺถกรมตหรวิภาวินิํ นานาวิธกุหนลปนาทิมิจฺฉาชีววิทฺธํสินิํ ติวิธสีลาลงฺกตปรมสลฺเลขปฏิปตฺติปริทีปินิํ ฌานาภิญฺญาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺมวิภูสินิํ จุทฺทสวิธมหาสามญฺญฺผลปฏิมณฺฑิตํ อนญฺญสาธารณํ สามญฺญผลเทสนํ รตนาคารํ วิย รตนกูเฏน อรหตฺตกูเฏน นิฏฺฐาเปสิ ‘‘วิมุตฺตสฺมิ’’นฺติ อิมินา, อรหตฺตผลสฺส เทสิตตฺตาติ อตฺโถฯ

อชาตสตฺตุอุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา

[250] เอตฺตาวตา ภควตา เทสิตสฺส สามญฺญผลสุตฺตสฺส อตฺถวณฺณนํ กตฺวา อิทานิ ธมฺมสงฺคาหเกหิ สงฺคีตสฺส ‘‘เอวํ วุตฺเต’’ติอาทิปาฐสฺสปิ อตฺถวณฺณนํ กโรนฺโต ปฐมํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘‘ราชา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สามญฺญผเล, สุตฺตปเทเส วาฯ กรณํ กาโร, สาธุ อิติ กาโร ตถา, ‘‘สาธุ ภควา, สาธุ สุคตา’’ติอาทินา ตํ ปวตฺเตนฺโตฯ อาทิมชฺฌปริโยสานนฺติ เทสนาย อาทิญฺจ มชฺฌญฺจ ปริโยสานญฺจฯ สกฺกจฺจํ สาทรํ คารวํ สุตฺวา, ‘‘จินฺเตตฺวา’’ติ เอตฺถ อิทํ ปุพฺพกาลกิริยาวจนํฯ อิเม ปญฺเห ปุถู สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉนฺโต อหํ จิรํ วต อมฺหิ, เอวํ ปุจฺฉนฺโตปิ อหํ ถุเส โกฏฺเฏนฺโต วิย กญฺจิ สารํ นาลตฺถนฺติ โยชนาฯ ตถา โย…เป.… วิสฺสชฺเชสิ, ตสฺส ภควโต คุณสมฺปทา อโห วตฯ ทสพลสฺส คุณานุภาวํ อชานนฺโต อหํ วญฺจิโต สุจิรํ วต อมฺหีติฯ วญฺจิโตติ จ อญฺญาเณน วญฺจิโต อาวฏฺฏิโต, โมเหน ปฏิจฺฉาทิโต อมฺหีติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘ทสพลสฺส คุณานุภาวํ อชานนฺโต’’ติฯ สามญฺญโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺฐติฯ จินฺเตตฺวา อาวิกโรนฺโตติ สมฺพนฺโธฯ อุลฺลงฺฆนสมตฺถายปิ อุพฺเพคปีติยา อนุลฺลงฺฆนมฺปิ สิยาติ อาห ‘‘ปญฺจวิธาย ปีติยา ผุฏสรีโร’’ติฯ ผุฏสรีโรติ จ ผุสิตสรีโรติ อตฺโถ, น พฺยาปิตสรีโรติ สพฺพาย ปีติยา อพฺยาปิตตฺตาฯ ตนฺติ อตฺตโน ปสาทสฺส อาวิกรณํ, อุปาสกตฺตปเวทนญฺจฯ อารทฺธํ ธมฺมสงฺคาหเกหิฯ

อภิกฺกนฺตาติ อติกฺกนฺตา วิคตา, วิคตภาโว จ ขโย เอวาติ อาห ‘‘ขเย ทิสฺสตี’’ติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม’’ติฯ อภิกฺกนฺตตโรติ อติวิย กนฺตตโร มโนรโม, ตาทิโส จ สุนฺทโร ภทฺทโก นามาติ วุตฺตํ ‘‘สุนฺทเร’’ติฯ

‘‘โก เม’’ติอาทิ คาถา วิมานวตฺถุมฺหิ (วิ. ว. 857)ฯ ตตฺถ โกติ เทวนาคยกฺขคนฺธพฺพาทีสุ กตโมฯ เมติ มมฯ ปาทานีติ ปาเท, ลิงฺควิปริยาโยยํฯ อิทฺธิยาติ อีทิสาย เทวิทฺธิยาฯ