อิทฺธิวิธญาณาทิกถาวณฺณนา

[239] ภาชนาทิวิกติกิริยานิสฺสยภูตา สุปริกมฺมกตมตฺติกาทโย วิย วิกุพฺพนกิริยานิสฺสยภาวโต อิทฺธิวิธญาณํ ทฏฺฐพฺพํฯ

[241] ปุพฺเพ นีวรณปฺปหานวาเร วิย กนฺตารคฺคหณํ อกตฺวา เกวลํ อทฺธานมคฺคคฺคหณํ เขมมคฺคทสฺสนตฺถํฯ กสฺมา ปน เขมมคฺคสฺเสว ทสฺสนํ, น กนฺตารมคฺคสฺส, นนุ อุปมาทสฺสนมตฺตเมตนฺติ โจทนํ ปริหรนฺโต ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘อปฺปฏิภยญฺหี’’ติอาทิ ปน เขมมคฺคสฺเสว คหณการณทสฺสนํฯ วาตาตปาทินิวารณตฺถํ สีเส สาฏกํ กตฺวาฯ ตถา ตถา ปน ปริปุณฺณวจนํ อุปมาสมฺปตฺติยา อุปเมยฺยสมฺปาทนตฺถํ, อธิปฺเปตสฺส จ อุปเมยฺยตฺถสฺส สุวิญฺญาปนตฺถํ, เหตุทาหรณเภทฺยเภทกาทิสมฺปนฺนวจเนน จ วิญฺญูชาติกานํ จิตฺตาราธนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ สุขํ ววตฺถเปตีติ อกิจฺฉํ อกสิเรน สลฺลกฺเขติ, ปริจฺฉินฺทติ จฯ

[243] มนฺโท อุตฺตานเสยฺยกทารโกปิ ‘‘ทหโร’’ติ วุจฺจตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘ยุวา’’ติ วุตฺตนฺติ มนฺตฺวา ยุวสทฺเทน วิเสสิตพฺพเมว ทหรสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตรุโณ’’ติ วุตฺตํฯ ตถา ยุวาปิ โกจิ อนิจฺฉนโก, อนิจฺฉนโต จ อมณฺฑนชาติโกติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘มณฺฑนชาติโก’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ มนฺตฺวา มณฺฑนชาติกาทิสทฺเทน วิเสสิตพฺพเมว ยุวสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โยพฺพนฺเนน สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํฯ ปาฬิยญฺหิ ยถากฺกมํ ปทตฺตยสฺส วิเสสิตพฺพวิเสสกภาเวน วจนโต ตถา สํวณฺณนา กตา, อิตรถา เอกเกนาปิ ปเทน อธิปฺเปตตฺถาธิคมิกา สปริวารา สํวณฺณนาว กาตพฺพา สิยาติฯ ‘‘มณฺฑนปกติโก’’ติ วุตฺตเมว วิวริตุํ ‘‘ทิวสสฺสา’’ติอาทิมาหฯ กณิกสทฺโท โทสปริยาโย, โทโส จ นาม กาฬติลกาทีติ ทสฺเสติ ‘‘กาฬติลกา’’ติอาทินาฯ กาฬติลปฺปมาณา พินฺทโว กาฬติลกานิ, กาฬา วา กมฺมาสา, เย ‘‘สาสปพีชิกา’’ติปิ วุจฺจนฺติฯ ติลปฺปมาณา พินฺทโว ติลกานิฯ วงฺคํ นาม วิยงฺคํ วิปริณามิตมงฺคํฯ โยพฺพนฺนปีฬกาทโย มุขทูสิปีฬกา, เย ‘‘ขรปีฬกา’’ ติปิ วุจฺจนฺติฯ มุขนิมิตฺตนฺติ มุขจฺฉายํฯ

มุเข คโต โทโส มุขโทโส ฯ ลกฺขณวจนมตฺตเมตํ มุเข อโทสสฺสปิ ปากฏภาวสฺส อธิปฺเปตตฺตา, ยถา วา มุเข โทโส, เอวํ มุเข อโทโสปิ มุขโทโสติ สรโลเปน วุตฺโต สามญฺญนิทฺเทสโตปิ อเนกตฺถสฺส วิญฺญาตพฺพตฺตา, ปิสทฺทโลเปน วา อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อวุตฺโตปิ หิ อตฺโถ สมฺปิณฺฑนวเสน วุตฺโต วิย วิญฺญายติ, มุขโทโส จ มุขอโทโส จ มุขโทโสติ เอกเทสสรูเปกเสสนเยนเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวญฺหิ อตฺถสฺส ปริปุณฺณตาย ‘‘ปเรสํ โสฬสวิธํ จิตฺตํ ปากฏํ โหตี’’ติ วจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘วตฺตพฺพสฺสาวสิฏฺฐสฺส, คาโห นิทสฺสนาทินา;

อปิสทฺทาทิโลเปน, เอกเสสนเยน วาฯ

อสมาเน สทฺเท ติธา, จตุธา จ สมานเก;

สามญฺญนิทฺเทสโตปิ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา’’ติฯ

‘‘สราคํ วา จิตฺต’’นฺติอาทินา ปาฬิยํ วุตฺตํ โสฬสวิธํ จิตฺตํฯ

[245] ปุพฺเพนิวาสญาณูปมายนฺติ ปุพฺเพนิวาสญาณสฺส, ปุพฺเพนิวาสญาเณ วา ทสฺสิตาย อุปมายฯ กสฺมา ปน ปาฬิยํ คามตฺตยเมว อุปมาเน คหิตนฺติ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘ตํ ทิวส’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ ทิวสํ กตกิริยา นาม ปากติกสตฺตสฺสาปิ เยภุยฺเยน ปากฏา โหติฯ ตสฺมา ตํ ทิวสํ คนฺตุํ สกฺกุเณยฺยํ คามตฺตยเมว ภควตา คหิตํ, น ตทุตฺตรีติ อธิปฺปาโย ฯ กิญฺจาปิ ปาฬิยํ ตํทิวสคฺคหณํ นตฺถิ, คามตฺตยคฺคหเณน ปน ตทเหว กตกิริยา อธิปฺเปตาติ มนฺตฺวา อฏฺฐกถายํ ตํทิวสคฺคหณํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตํทิวสคตคามตฺตยคฺคหเณเนว จ มหาภินีหาเรหิ อญฺเญสมฺปิ ปุพฺเพนิวาสญาณลาภีนํ ตีสุปิ ภเวสุ กตกิริยา เยภุยฺเยน ปากฏา โหตีติ ทีปิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตทตฺถมฺปิ หิ คามตฺตยคฺคหณนฺติฯ ตีสุ ภเวสุ กตกิริยายาติ อภิสมฺปราเยสุ ปุพฺเพ ทิฏฺฐธมฺเม ปน อิทานิ, ปุพฺเพ จ กตกิจฺจสฺสฯ

[247] ปาฬิยํ รถิกาย วีถิํ สญฺจรนฺเตติ อญฺญาย รถิกาย อญฺญํ รถิํ สญฺจรนฺเตติ อตฺโถ, เตน อปราปรํ สญฺจรณํ ทสฺสิตนฺติ อาห ‘‘อปราปรํ สญฺจรนฺเต’’ติ, ตํตํกิจฺจวเสน อิโต จิโต จ สญฺจรนฺเตติ วุตฺตํ โหติ, อยเมวตฺโถ รถิวีถิสทฺทานเมกตฺถตฺตาฯ สิงฺฆาฏกมฺหีติ วีถิจตุกฺเกฯ

ปาสาโท วิย ภิกฺขุสฺส กรชกาโย ทฏฺฐพฺโพ ตตฺถ ปติฏฺฐิตสฺส ทฏฺฐพฺพทสฺสนสิทฺธิโตฯ มํสจกฺขุมโต หิ ทิพฺพจกฺขุสมธิคโมฯ ยถาห ‘‘มํสจกฺขุสฺส อุปฺปาโท, มคฺโค ทิพฺพสฺส จกฺขุโน’’ติ (อิติวุ. 61)ฯ จกฺขุมา ปุริโส วิย อยเมว ทิพฺพจกฺขุํ ปตฺวา ฐิโต ภิกฺขุ ทฏฺฐพฺพสฺส ทสฺสนโตฯ เคหํ ปวิสนฺโต, ตโต นิกฺขมนฺโต วิย จ มาตุกุจฺฉิํ ปฏิสนฺธิวเสน ปวิสนฺโต, ตโต จ วิชาติวเสน นิกฺขมนฺโต มาตุกุจฺฉิยา เคหสทิสตฺตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘มาตรํ กุฏิกํ พฺรูสิ, ภริยํ พฺรูสิ กุลาวก’’นฺติ (สํ. นิ. 1.19)ฯ อยํ อฏฺฐกถามุตฺตโก นโย – เคหํ ปวิสนฺโต วิย อตฺตภาวํ อุปปชฺชนวเสน โอกฺกมนฺโต, เคหา นิกฺขมนฺโต วิย จ อตฺตภาวโต จวนวเสน อปกฺกมนฺโต อตฺตภาวสฺส เคหสทิสตฺตาฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘คหการก ทิฏฺโฐสิ, ปุน เคหํ น กาหสี’’ติ (ธ. ป. 154)ฯ

อปราปรํ สญฺจรณกสตฺตาติ ปุนปฺปุนํ สํสาเร ปริพฺภมนกสตฺตาฯ อพฺโภกาสฏฺฐาเนติ อชฺโฌกาสเทสภูเตฯ มชฺเฌติ นครสฺส มชฺฌภูเต สิงฺฆาฏเกฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเวกเทเสฯ นิพฺพตฺตสตฺตาติ อุปฺปชฺชมานกสตฺตาฯ อิมินา หิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว ชาตสํวทฺเธ สตฺเต วทติ, ‘‘อปราปรํ สญฺจรณกสตฺตา’’ติ ปน เอเตน ตถา อนิยมิตกาลิเก สาธารณสตฺเตฯ เอวญฺหิ เตสํ ยถากฺกมํ สญฺจรณกสนฺนิสินฺนกชโนปมตา อุปปนฺนา โหตีติฯ ตีสุ ภเวสุ นิพฺพตฺตสตฺตานํ อาวิภูตกาโลติ เอตฺถ ปน วุตฺตปฺปการานํ สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ อนิยมโต คหณํ เวทิตพฺพํฯ

นนุ จายํ ทิพฺพจกฺขุกถา, อถ กสฺมา ‘‘ตีสุ ภเวสู’’ติ จตุโวการภวสฺสาปิ สงฺคโห กโตฯ น หิ โส อรูปธมฺมารมฺมโณติ อนุโยคํ ปริหรนฺโต ‘‘อิทญฺจา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘อิทนฺติ ตีสุ ภเวสุ นิพฺพตฺตสตฺตานนฺติ อิทํ วจน’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. 1.247) อยเมตฺถ อาจริยสฺส มติ, เอวํ สติ อฏฺฐกถาจริเยหิ อฏฺฐกถายเมว ยถาวุตฺโต อนุโยโค ปริหริโตติฯ อยํ ปเนตฺถ อมฺหากํ ขนฺติ – นนุ จายํ ทิพฺพจกฺขุกถา, อถ กสฺมา ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน’’ติอาทินา อวิเสสโต จตุโวการภวูปคสฺสาปิ สงฺคโห กโตฯ

น หิ โส อรูปธมฺมารมฺมโณติ อนุโยคํ ปริหรนฺโต ‘‘อิทญฺจา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิทนฺติ ‘‘สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน’’ติอาทิวจนํฯ เอวญฺหิ สติ อฏฺฐกถาจริเยหิ ปาฬิยเมว ยถาวุตฺโต อนุโยโค ปริหริโตติฯ ยทคฺเคน โส ปาฬิยํ ปริหริโต, ตทคฺเคน อฏฺฐกถายมฺปิ ตสฺสา อตฺถวณฺณนาภาวโตฯ เทสนาสุขตฺถเมวาติ เกวลํ เทสนาสุขตฺถํ เอว อวิเสเสน วุตฺตํ, น ปน จตุโวการภวูปคานํ ทิพฺพจกฺขุสฺส อาวิภาวสพฺภาวโตฯ ‘‘ฐเปตฺวา อรูปภว’’นฺติ วา ‘‘ทฺวีสุ ภเวสู’’ติ วา สตฺเต ปสฺสติ กามาวจรภวโต, รูปาวจรภวโต จ จวมาเนติ วา กามาวจรภเว, รูปาวจรภเว จ อุปปชฺชมาเนติ วา วุจฺจมานา หิ เทสนา ยถารหํ เภทฺยเภทกาทิวิภาวเนน สุขาสุขาวโพธา จ น โหติ, อวิเสเสน ปน เอวเมว วุจฺจมานา สุขาสุขาวโพธา จฯ เทเสตุํ, อวโพเธตุญฺจ สุกรตาปโยชนญฺหิ ‘‘เทสนาสุขตฺถ’’นฺติ วุตฺตํฯ กสฺมาติ อาห ‘‘อารุปฺเป…เป.… นตฺถี’’ติ, ทิพฺพจกฺขุโคจรภูตานํ รูปธมฺมานมภาวโตติ วุตฺตํ โหติฯ

อาสวกฺขยญาณกถาวณฺณนา

[248] อิธ วิปสฺสนาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ เวทิตพฺพํ, น โลกิยาภิญฺญาสุ วิย อภิญฺญาปาทกํฯ วิปสฺสนาปาทกนฺติ จ วิปสฺสนาย ปทฏฺฐานภูตํ, วิปสฺสนา จ นาเมสา ติวิธา วิปสฺสกปุคฺคลเภเทน มหาโพธิสตฺตานํ วิปสฺสนา, ปจฺเจกโพธิสตฺตานํ วิปสฺสนา, สาวกานํ วิปสฺสนา จาติฯ ตตฺถ มหาโพธิสตฺตานํ, ปจฺเจกโพธิสตฺตานญฺจ วิปสฺสนา จินฺตามยญาณสมฺพนฺธิกา สยมฺภุญาณภูตา, สาวกานํ ปน สุตมยญาณสมฺพนฺธิกา ปโรปเทสสมฺภูตาฯ สา ‘‘ฐเปตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อวเสสรูปารูปชฺฌานานํ อญฺญตรโต วุฏฺฐายา’’ติอาทินา อเนกธา, อรูปมุขวเสน จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานํ เตสํ เตสํ ธาตุปริคฺคหมุขานญฺจ อญฺญตรมุขวเสน อเนกธา จ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.664) นานานยโต วิภาวิตา, มหาโพธิสตฺตานํ ปน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสมุเขน ปเภทคมนโต นานานยํ สพฺพญฺญุตญฺญาณสนฺนิสฺสยสฺส อริยมคฺคญาณสฺส อธิฏฺฐานภูตํ ปุพฺพภาคญาณคพฺภํ คณฺหาเปนฺตํ ปริปากํ คจฺฉนฺตํ ปรมคมฺภีรํ สณฺหสุขุมตรํ อนญฺญสาธารณํ วิปสฺสนาญาณํ โหติ , ยํ อฏฺฐกถาสุ ‘‘มหาวชิรญาณ’’นฺติ วุจฺจติ, ยสฺส จ ปวตฺติวิภาเคน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสปฺปเภทสฺส ปาทกภาเวน สมาปชฺชิยมานา จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยา เทวสิกํ สตฺถุ วฬญฺชนสมาปตฺติโย วุจฺจนฺติฯ สฺวายํ พุทฺธานํ วิปสฺสนาจาโร ปรมตฺถมญฺชุสายํ วิสุทฺธิมคฺควณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. 1.144) อุทฺเทสโต อาจริเยน ทสฺสิโต, ตโต โส อตฺถิเกหิ คเหตพฺโพฯ อิธ ปน สาวกานํ วิปสฺสนาว อธิปฺเปตาฯ

‘‘อาสวานํ ขยญาณายา’’ติ อิทํ กิริยาปโยชนภูเต ตทตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ตสฺมา อสติปิ ปโยชนวาจเก ปโยชนวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘ขยญาณนิพฺพตฺตนตฺถายา’’ติฯ เอวมีทิเสสุฯ นิพฺพานํ, อรหตฺตมคฺโค จ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน อิธ ขโย นาม, ตตฺถ ญาณํ ขยญาณํ, ตสฺส นิพฺพตฺตนสงฺขาโต อตฺโถ ปโยชนํ, ตทตฺถายาติ อตฺโถฯ เขเปติ ปาปธมฺเม สมุจฺฉินฺทตีติ ขโย, มคฺโคฯ โส ปน ปาปกฺขโย อาสวกฺขเยน วินา นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ขเย ญาณ’’นฺติ (ธ. ส. สุตฺตนฺตทุกมาติกา 148) เอตฺถ ขยคฺคหเณน อาสวกฺขโยว วุตฺโตติ ทสฺเสติ ‘‘อาสวานํ ขโย’’ติ อิมินาฯ อนุปฺปาเท ญาณนฺติ อาสวานมนุปฺปาทภูเต อริยผเล ญาณํฯ ขียิํสุ อาสวา เอตฺถาติ ขโย, ผลํฯ สมิตปาปตาย สมโณ, สมิตปาปตา จ นิปฺปริยายโต อรหตฺตผเลเนวาติ อาห ‘‘อาสวานํ ขยา สมโณ โหตีติ เอตฺถ ผล’’นฺติฯ ขยาติ จ ขีณตฺตาติ อตฺโถฯ ขียนฺติ อาสวา เอตฺถาติ ขโย, นิพฺพานํฯ ‘‘อาสวกฺขยา’’ติ ปน สมาสวเสน ทฺวิภาวํ กตฺวา วุตฺตตฺตา ‘‘อาสวานํ ขโย’’ติ ปทสฺส อตฺถุทฺธาเร อาสวกฺขยปทคฺคหณํฯ

‘‘ปรวชฺชานุปสฺสิสฺสา’’ติอาทิคาถา ธมฺมปเท (ธ. ป. 253)ฯ ตตฺถ อุชฺฌานสญฺญิโนติ ครหสญฺญิโนฯ อราติ ทูราฯ ‘‘อรา สิงฺฆามิ วาริช’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.234; ชา. 1.6.116) วิย หิ ทูรตฺโถยํ นิปาโตฯ ‘‘อารา’’ติปิ ปาโฐฯ อราสทฺโท วิย อาราสทฺโทปิ ทูรตฺเถ เอโก นิปาโตติ เวทิตพฺโพฯ ตเทว หิ ปทํ สทฺทสตฺเถ อุทาหฏํฯ