มโนมยิทฺธิญาณกถาวณฺณนา

[236-7] มโนมยนฺติ เอตฺถ ปน มยสทฺโท อปรปญฺญตฺติวิการปทปูรณนิพฺพตฺติอาทีสุ อเนเกสฺวตฺเถสุ อาคโตฯ อิธ ปน นิพฺพตฺติอตฺเถติ ทสฺเสตุํ ‘‘มเนน นิพฺพตฺติต’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อภิญฺญามเนน นิพฺพตฺติต’’นฺติ อตฺโถติ อาจริเยนาติ (ที. นิ. ฏี. 1.236, 237) วุตฺตํฯ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.397) ปน ‘‘อธิฏฺฐานมเนน นิมฺมิตตฺตา มโนมย’’นฺติ อาคตํ, อภิญฺญามเนน, อธิฏฺฐานมเนน จาติ อุภยถาปิ นิพฺพตฺตตฺตา อุภยมฺเปตํ ยุตฺตเมว ฯ องฺคํ นาม หตฺถปาทาทิตํตํสมุทายํ, ปจฺจงฺคํ นาม กปฺปรชณฺณุอาทิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สมุทาเย อวยวํฯ ‘‘อหีนินฺทฺริย’’นฺติ เอตฺถ ปริปุณฺณตาเยว อหีนตา, น ตุ อปฺปณีตตา, ปริปุณฺณภาโว จ จกฺขุโสตาทีนํ สณฺฐานวเสเนวฯ นิมฺมิตรูเป หิ ปสาโท นาม นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สณฺฐานวเสน อวิกลินฺทฺริย’’นฺติ วุตฺตํ, อิมินาว ตสฺส ชีวิตินฺทฺริยาทีนมฺปิ อภาโว วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ สณฺฐานวเสนาติ จ กมลทลาทิสทิสสณฺฐานมตฺตวเสน, น รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทาทิอินฺทฺริยวเสนฯ ‘‘สพฺพงฺคปจฺจงฺคิํ อหีนินฺทฺริย’’นฺติ วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺเถนฺโต ‘‘อิทฺธิมตา’’ติอาทิมาหฯ อวิทฺธกณฺโณติ กุลจาริตฺตวเสน กณฺณาลงฺการปิฬนฺธนตฺถํ อวิชฺฌิตกณฺโณ, นิทสฺสนมตฺตเมตํฯ เตนาห ‘‘สพฺพากาเรหี’’ติ, วณฺณสณฺฐานาวยววิเสสาทิสพฺพากาเรหีติ อตฺโถฯ เตนาติ อิทฺธิมตาฯ

อยเมวตฺโถ ปาฬิยมฺปิ วิภาวิโตติ อาห ‘‘มุญฺชมฺหา อีสิกนฺติอาทิอุปมาตฺตยมฺปิ หิ…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ กตฺถจิ ปน ‘‘มุญฺชมฺหา อีสิกนฺติอาทิ อุปมามตฺตํฯ ยมฺปิ หิ สทิสภาวทสฺสนตฺถเมว วุตฺต’’นฺติ ปาโฐ ทิสฺสติฯ ตตฺถ ‘‘อุปมามตฺต’’นฺติ อิมินา อตฺถนฺตรทสฺสนํ นิวตฺเตติ, ‘‘ยมฺปิ หี’’ติอาทินา ปน ตสฺส อุปมาภาวํ สมตฺเถติฯ นิยตานเปกฺเขน จ ยํ-สทฺเทน ‘‘มุญฺชมฺหา อีสิก’’นฺติอาทิวจนเมว ปจฺจามสติฯ สทิสภาวทสฺสนตฺถเมวาติ สณฺฐานโตปิ วณฺณโตปิ อวยววิเสสโตปิ สทิสภาวทสฺสนตฺถํเยวฯ กถํ สทิสภาโวติ วุตฺตํ ‘‘มุญฺชสทิสา เอว หี’’ติอาทิฯ มุญฺชํ นาม ติณวิเสโส, เยน โกจฺฉาทีนิ กโรนฺติฯ ‘‘ปวาเหยฺยา’’ติ วจนโต อนฺโต ฐิตา เอว อีสิกา อธิปฺเปตาติ ทสฺเสติ ‘‘อนฺโต อีสิกา โหตี’’ติ อิมินาฯ อีสิกาติ จ กฬีโรฯ วิสุทฺธิมคฺคฏีกายํ ปน ‘‘กณฺฑ’’นฺติ (วิสุทฺธิ. ฏี. 2.399) วุตฺตํฯ วฏฺฏาย โกสิยาติ ปริวฏฺฏุลาย อสิโกสิยาฯ ปตฺถฏายาติ ปฏฺฏิกายฯ กรฑิตพฺโพ ภาเชตพฺโพติ กรณฺโฑ, เปฬาฯ กรฑิตพฺโพ ชิคุจฺฉิตพฺโพติ กรณฺโฑ, นิมฺโมกํฯ

อิธาปิ นิมฺโมกเมวาติ อาห ‘‘กรณฺฑาติ อิทมฺปี’’ติอาทิฯ วิลีวกรณฺโฑ นาม เปฬาฯ กสฺมา อหิกญฺจุกสฺเสว นามํ, น วิลีวกรณฺฑกสฺสาติ โจทนํ โสเธติ ‘‘อหิกญฺจุโก หี’’ติอาทินา, สฺเวว อหินา สทิโส, ตสฺมา ตสฺเสว นามนฺติ วุตฺตํ โหติฯ วิสุทฺธิมคฺคฏีกายํ ปน ‘‘กรณฺฑายาติ เปฬาย, นิมฺโมกโตติ จ วทนฺตี’’ติ (วิสุทฺธิ. ฏี. 2.399) วุตฺตํฯ ตตฺถ เปฬาคหณํ อหินา อสทิสตาย วิจาเรตพฺพํฯ

ยชฺเชวํ ‘‘เสยฺยถาปิ ปน มหาราช ปุริโส อหิํ กรณฺฑา อุทฺธเรยฺยา’’ติ ปุริสสฺส กรณฺฑโต อหิอุทฺธรณูปมาย อยมตฺโถ วิรุชฺเฌยฺยฯ น หิ โส หตฺเถน ตโต อุทฺธริตุํ สกฺกาติ อนุโยเคนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ‘‘อุทฺธเรยฺยา’’ติ หิ อนิยมวจเนปิ หตฺเถน อุทฺธรณสฺเสว ปากฏตฺตา ตํทสฺสนมิว ชาตํฯ เตนาห ‘‘หตฺเถน อุทฺธรมาโน วิย ทสฺสิโต’’ติฯ ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิ จิตฺเตน อุทฺธรณสฺส เหตุทสฺสนํฯ อหิโน นาม ปญฺจสุ ฐาเนสุ สชาติํ นาติวตฺตนฺติ อุปปตฺติยํ, จุติยํ, วิสฺสฏฺฐนิทฺโทกฺกมเน, สมานชาติยา เมถุนปฏิเสวเน, ชิณฺณตจาปนยเนติ วุตฺตํ ‘‘สชาติยํ ฐิโต’’ติฯ อุรคชาติยเมว ฐิโต ปชหติ, น นาคิทฺธิยา อญฺญชาติรูโปติ อตฺโถฯ อิทญฺหิ มหิทฺธิเก นาเค สนฺธาย วุตฺตํฯ สรีรํ ขาทยมานํ วิยาติ อตฺตโนเยว ตจํ อตฺตโน สรีรํ ขาทยมานํ วิยฯ ปุราณตจํ ชิคุจฺฉนฺโตติ ชิณฺณตาย กตฺถจิ มุตฺตํ กตฺถจิ โอลมฺพิตํ ชิณฺณตจํ ชิคุจฺฉนฺโตฯ จตูหีติ ‘‘สชาติยํ ฐิโต, นิสฺสาย, ถาเมน, ชิคุจฺฉนฺโต’’ติ ยถาวุตฺเตหิ จตูหิ การเณหิฯ ตโตติ กญฺจุกโตฯ อญฺเญนาติ อตฺตโต อญฺเญนฯ จิตฺเตนาติ ปุริสสฺส จิตฺเตเนว, น หตฺเถนฯ เสยฺยถาปิ นาม ปุริโส อหิํ ปสฺสิตฺวา ‘‘อโห วตาหํ อิมํ อหิํ กญฺจุกโต อุทฺธเรยฺย’’นฺติ อหิํ กรณฺฑา จิตฺเตน อุทฺธเรยฺย, ตสฺส เอวมสฺส ‘‘อยํ อหิ, อยํ กรณฺโฑ, อญฺโญ อหิ, อญฺโญ กรณฺโฑ, กรณฺฑา ตฺเวว อหิ อุพฺภโต’’ติ, เอวเมว…เป.… โส อิมมฺหา กายา อญฺญํ กายํ อภินิมฺมินาติ…เป.… อหีนินฺทฺริยนฺติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ

อิทฺธิวิธญาณาทิกถาวณฺณนา

[239] ภาชนาทิวิกติกิริยานิสฺสยภูตา สุปริกมฺมกตมตฺติกาทโย วิย วิกุพฺพนกิริยานิสฺสยภาวโต อิทฺธิวิธญาณํ ทฏฺฐพฺพํฯ

[241] ปุพฺเพ นีวรณปฺปหานวาเร วิย กนฺตารคฺคหณํ อกตฺวา เกวลํ อทฺธานมคฺคคฺคหณํ เขมมคฺคทสฺสนตฺถํฯ กสฺมา ปน เขมมคฺคสฺเสว ทสฺสนํ, น กนฺตารมคฺคสฺส, นนุ อุปมาทสฺสนมตฺตเมตนฺติ โจทนํ ปริหรนฺโต ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘อปฺปฏิภยญฺหี’’ติอาทิ ปน เขมมคฺคสฺเสว คหณการณทสฺสนํฯ วาตาตปาทินิวารณตฺถํ สีเส สาฏกํ กตฺวาฯ ตถา ตถา ปน ปริปุณฺณวจนํ อุปมาสมฺปตฺติยา อุปเมยฺยสมฺปาทนตฺถํ, อธิปฺเปตสฺส จ อุปเมยฺยตฺถสฺส สุวิญฺญาปนตฺถํ, เหตุทาหรณเภทฺยเภทกาทิสมฺปนฺนวจเนน จ วิญฺญูชาติกานํ จิตฺตาราธนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ สุขํ ววตฺถเปตีติ อกิจฺฉํ อกสิเรน สลฺลกฺเขติ, ปริจฺฉินฺทติ จฯ

[243] มนฺโท อุตฺตานเสยฺยกทารโกปิ ‘‘ทหโร’’ติ วุจฺจตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘ยุวา’’ติ วุตฺตนฺติ มนฺตฺวา ยุวสทฺเทน วิเสสิตพฺพเมว ทหรสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตรุโณ’’ติ วุตฺตํฯ ตถา ยุวาปิ โกจิ อนิจฺฉนโก, อนิจฺฉนโต จ อมณฺฑนชาติโกติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘มณฺฑนชาติโก’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ มนฺตฺวา มณฺฑนชาติกาทิสทฺเทน วิเสสิตพฺพเมว ยุวสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โยพฺพนฺเนน สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํฯ ปาฬิยญฺหิ ยถากฺกมํ ปทตฺตยสฺส วิเสสิตพฺพวิเสสกภาเวน วจนโต ตถา สํวณฺณนา กตา, อิตรถา เอกเกนาปิ ปเทน อธิปฺเปตตฺถาธิคมิกา สปริวารา สํวณฺณนาว กาตพฺพา สิยาติฯ ‘‘มณฺฑนปกติโก’’ติ วุตฺตเมว วิวริตุํ ‘‘ทิวสสฺสา’’ติอาทิมาหฯ กณิกสทฺโท โทสปริยาโย, โทโส จ นาม กาฬติลกาทีติ ทสฺเสติ ‘‘กาฬติลกา’’ติอาทินาฯ กาฬติลปฺปมาณา พินฺทโว กาฬติลกานิ, กาฬา วา กมฺมาสา, เย ‘‘สาสปพีชิกา’’ติปิ วุจฺจนฺติฯ ติลปฺปมาณา พินฺทโว ติลกานิฯ วงฺคํ นาม วิยงฺคํ วิปริณามิตมงฺคํฯ โยพฺพนฺนปีฬกาทโย มุขทูสิปีฬกา, เย ‘‘ขรปีฬกา’’ ติปิ วุจฺจนฺติฯ มุขนิมิตฺตนฺติ มุขจฺฉายํฯ