วิปสฺสนาญาณกถาวณฺณนา

[234] ‘‘ปุน จปรํ มหาราช (ปาฬิยํ นตฺถิ) ภิกฺขู’’ติ วตฺวาปิ กิมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส’’ติ ปทํ ปุน วุตฺตนฺติ โจทนายาห ‘‘โส…เป.… ทสฺเสตี’’ติ, ยถารุตวเสน, เนยฺยตฺถวเสน จ วุตฺตาสุ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสิตาวิสิฏฺฐํ ภิกฺขุํ ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ เสสนฺติ ‘‘โส’’ติ ปทตฺถโต เสสํ ‘‘เอวํ สมาหิเต’’ติอาทีสุ วตฺตพฺพํ สาธิปฺปายมตฺถชาตํฯ เญยฺยํ ชานาตีติ ญาณํ, ตเทว ปจฺจกฺขํ กตฺวา ปสฺสตีติ ทสฺสนํ, ญาณเมว ทสฺสนํ น จกฺขาทิกนฺติ ญาณทสฺสนํ, ปญฺจวิธมฺปิ ญาณํ, ตยิทํ ปน ญาณทสฺสนปทํ สาสเน เยสุ ญาณวิเสเสสุ นิรุฬฺหํ, ตํ สพฺพํ อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘ญาณทสฺสนนฺติ มคฺคญาณมฺปิ วุจฺจตี’’ติอาทิมาหฯ ญาณทสฺสนวิสุทฺธตฺถนฺติ ญาณทสฺสนสฺส วิสุทฺธิปโยชนายฯ ผาสุวิหาโรติ อริยวิหารภูโต สุขวิหาโรฯ ภควโตปีติ น เกวลํ เทวตาโรจนเมว, อถ โข ตทา ภควโตปิ ญาณทสฺสนํ อุทปาทีติ อตฺโถฯ สตฺตาหํ กาลงฺกตสฺส อสฺสาติ สตฺตาหกาลงฺกโตฯ ‘‘กาลาโม’’ติ โคตฺตวเสน วุตฺตํฯ เจโตวิมุตฺติ [วิมุตฺติ (อฏฺฐกถายํ)] นาม อรหตฺตผลสมาปตฺติฯ ยสฺมา วิปสฺสนาญาณํ เญยฺยสงฺขาเต เตภูมกสงฺขาเร อนิจฺจาทิโต ชานาติ, ภงฺคานุปสฺสนโต จ ปฏฺฐาย ปจฺจกฺขโต เต ปสฺสติ, ตสฺมา ยถาวุตฺตฏฺเฐน ญาณทสฺสนํ นาม ชาตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทินาฯ

อภินีหรตีติ วิปสฺสนาภิมุขํ จิตฺตํ ตทญฺญกรณียโต นีหริตฺวา หรตีติ อยํ สทฺทโต อตฺโถ, อธิปฺปายโต ปน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปสฺสนาญาณสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตทภิมุขภาโวเยว หิสฺส ตนฺนินฺนตาทิกรณํ, ตํ ปน วุตฺตนเยน อฏฺฐงฺคสมนฺนาคเต ตสฺมิํ จิตฺเต วิปสฺสนากฺกเมน ชาเต วิปสฺสนาภิมุขํ จิตฺตเปสนเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตนฺนินฺนนฺติ ตสฺสํ วิปสฺสนายํ นินฺนํฯ อิตรทฺวยํ ตสฺเสว เววจนํฯ ตสฺสํ โปณํ วงฺกํ ปพฺภารํ นีจนฺติ อตฺโถฯ พฺรหฺมชาเล วุตฺโตเยวฯ โอทนกุมฺมาเสหิ อุปจียติ วฑฺฒาปียติ, อุปจยติ วา วฑฺฒตีติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘โอทเนนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโมติ เอตฺถ ‘‘อนิจฺจธมฺโม’’ติอาทินา ธมฺมสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ ตตฺถ อนิจฺจธมฺโมติ ปภงฺคุตาย อทฺธุวสภาโวฯ ทุคฺคนฺธวิฆาตตฺถายาติ สรีเร ทุคฺคนฺธสฺส วิคมายฯ อุจฺฉาทนธมฺโมติ อุจฺฉาเทตพฺพตาสภาโว, อิมสฺส ปูติกายสฺส ทุคฺคนฺธภาวโต คนฺโธทกาทีหิ อุพฺพฏฺฏนวิลิมฺปนชาติโกติ อตฺโถฯ อุจฺฉาทเนน หิ ปูติกาเย เสทวาตปิตฺตเสมฺหาทีหิ ครุภาวทุคฺคนฺธานมปคโม โหติฯ มหาสมฺพาหนํ มลฺลาทีนํ พาหุวฑฺฒนาทิอตฺถํว โหติ, องฺคปจฺจงฺคาพาธวิโนทนตฺถํ ปน ขุทฺทกสมฺพาหนเมว ยุตฺตนฺติ อาห ‘‘ขุทฺทกสมฺพาหเนนา’’ติ, มนฺทสมฺพาหเนนาติ อตฺโถฯ ปริมทฺทนธมฺโมติ ปริมทฺทิตพฺพตาสภาโวฯ

เอวํ อนิยมิตกาลวเสน อตฺถํ วตฺวา อิทานิ นิยมิตกาลวเสน อตฺถํ วทติ ‘‘ทหรกาเล’’ติอาทินาฯ วา-สทฺโท เจตฺถ อตฺถทสฺสนวเสเนว อตฺถนฺตรวิกปฺปนสฺส วิญฺญายมานตฺตา น ปยุตฺโต, ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ วาฯ ทหรกาเลติ อจิรวิชาตกาเลฯ สยาเปตฺวา อญฺฉนปีฬนาทิวเสน ปริมทฺทนธมฺโมติ สมฺพนฺโธฯ มิตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, เตน ยถาปมาณํ, มนฺทํ วา อญฺฉนปีฬนาทีนิ ทสฺเสติฯ อญฺฉนญฺเจตฺถ อากฑฺฒนํฯ ปีฬนํ สมฺพาหนํฯ อาทิสทฺเทน สมิญฺชนอุคฺคมนาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ เอวํ ปริหริโตปีติ อุจฺฉาทนาทินา สุเขธิโตปิฯ ภิชฺชติ เจวาติ อนิจฺจตาทิวเสน นสฺสติ จฯ วิกิรติ จาติ เอวํ ภินฺทนฺโต จ กิญฺจิ ปโยชนํ อสาเธนฺโต วิปฺปกิณฺโณว โหติฯ เอวํ นวหิ ปเทหิ ยถารหํ กาเย สมุทยวยธมฺมานุปสฺสิตา ทสฺสิตาติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ฉหิ ปเทหีติ ‘‘รูปี, จาตุมหาภูติโก, มาตาเปตฺติกสมฺภโว, โอทนกุมฺมาสูปจโย, อุจฺฉาทนธมฺโม, ปริมทฺทนธมฺโม’’ติ อิเมหิ ฉหิ ปเทหิฯ ยุตฺตํ ตาว โหตุ มชฺเฌ ตีหิปิ ปเทหิ กายสฺส สมุทยกถนํ เตสํ ตทตฺถทีปนโต, ‘‘รูปี, อุจฺฉาทนธมฺโม, ปริมทฺทนธมฺโม’’ติ ปน ตีหิ ตฺปเทหิ กถํ ตสฺส ตถากถนํ ยุตฺตํ สิยา เตสํ ตทตฺถสฺส อทีปนโตติ? ยุตฺตเมว เตสมฺปิ ตทตฺถสฺส ทีปิตตฺตาฯ ‘‘รูปี’’ติ หิ อิทํ อตฺตโน ปจฺจยภูเตน อุตุอาหารลกฺขเณน รูเปน รูปวาติ อตฺถสฺส ทีปกํฯ ปจฺจยสงฺคมวิสิฏฺเฐ หิ ตทสฺสตฺถิอตฺเถ อยมีกาโรฯ ‘‘อุจฺฉาทนธมฺโม, ปริมทฺทนธมฺโม’’ติ จ อิทํ ปททฺวยํ ตถาวิธรูปุปฺปาทเนน สณฺฐานสมฺปาทนตฺถสฺส ทีปกนฺติฯ ทฺวีหีติ ‘‘เภทนธมฺโม, วิทฺธํสนธมฺโม’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิฯ นิสฺสิตญฺจ กายปริยาปนฺเน หทยวตฺถุมฺหิ นิสฺสิตตฺตา วิปสฺสนาจิตฺตสฺสฯ ตทา ปวตฺตญฺหิ วิปสฺสนาจิตฺตเมว ‘‘อิทญฺจ เม วิญฺญาณ’’นฺติ อาสนฺนปจฺจกฺขวเสน วุตฺตํฯ ปฏิพทฺธญฺจ กาเยน วินา อปฺปวตฺตนโต, กายสญฺญิตานญฺจ รูปธมฺมานํ อารมฺมณกรณโตฯ

[235] สุฏฺฐุ โอภาสตีติ สุโภ, ปภาสมฺปนฺโน มณิ, ตาย เอว ปภาสมฺปตฺติยา มณิโน ภทฺรตาติ อตฺถมตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุโภติ สุนฺทโร’’ติ วุตฺตํฯ ปริสุทฺธากรสมุฏฺฐานเมว มณิโน สุวิสุทฺธชาติตาติ อาห ‘‘ชาติมาติ ปริสุทฺธากรสมุฏฺฐิโต’’ติฯ สุวิสุทฺธรตนากรโต สมุฏฺฐิโตติ อตฺโถฯ

อากรปริวิสุทฺธิมูลโก เอว หิ มณิโน กุรุวินฺทชาติอาทิชาติวิเสโสติฯ อิธาธิปฺเปตสฺส ปน เวฬุริยมณิโน วิฬูร (วิ. ว. อฏฺฐ. 34 อาทโย วากฺยกฺขฺเขฺนฺธสุ ปสฺสิตพฺพํ) ปพฺพตสฺส, วิฬูร คามสฺส จ อวิทูเร ปริสุทฺธากโรฯ เยภุยฺเยน หิ โส ตโต สมุฏฺฐิโตฯ ตถา เหส วิฬูรนามกสฺส ปพฺพตสฺส, คามสฺส จ อวิทูเร สมุฏฺฐิตตฺตา เวฬุริโยติ ปญฺญายิตฺถ, เทวโลเก ปวตฺตสฺสปิ จ ตํสทิสวณฺณนิภตาย ตเทว นามํ ชาตํ ยถา ตํ มนุสฺสโลเก ลทฺธนามวเสน เทวโลเก เทวตานํ, โส ปน มยูรคีวาวณฺโณ วา โหติ วายสปตฺตวณฺโณ วา สินิทฺธเวณุปตฺตวณฺโณ วาติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปรมตฺถทีปนิยํ (วิ. ว. อฏฺฐ. 34) วุตฺตํฯ วินยสํวณฺณนาสุ (วิ. วิ. ฏี. 1.281) ปน ‘‘อลฺลเวฬุวณฺโณ’’ติ วทนฺติฯ ตถา หิสฺส ‘‘วํสวณฺโณ’’ติปิ นามํ ชาตํฯ ‘‘มญฺชารกฺขิมณฺฑลวณฺโณ’’ติ จ วุตฺโต, ตโตเยว โส อิธ ปเทเส มญฺชารมณีติ ปากโฏ โหติฯ จกฺกวตฺติปริโภคารหปณีตตรมณิภาวโต ปน ตสฺเสว ปาฬิยํ วจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาห ‘‘ปุน จปรํ อานนฺท รญฺโญ มหาสุทสฺสนสฺส มณิรตนํ ปาตุรโหสิ, โส อโหสิ มณิ เวฬุริโย สุโภ ชาติมา อฏฺฐํโส’’ติอาทิ (ที. นิ. 2.248)ฯ ปาสาณสกฺขราทิโทสนีหรณวเสเนว ปริกมฺมนิปฺผตฺตีติ ทสฺเสติ ‘‘อปนีตปาสาณสกฺขโร’’ติ อิมินาฯ

ฉวิยา เอว สณฺหภาเวน อจฺฉตา, น สงฺฆาตสฺสาติ อาห ‘‘อจฺโฉติ ตนุจฺฉวี’’ติฯ ตโต เจว วิเสเสน ปสนฺโนติ ทสฺเสตุํ ‘‘สุฏฺฐุ ปสนฺโน’’ติ วุตฺตํฯ ปริโภคมณิรตนาการสมฺปตฺติ สพฺพาการสมฺปนฺนตา ฯ เตนาห ‘‘โธวนเวธนาทีหี’’ติอาทิฯ ปาสาณาทีสุ โธตตา โธวนํ, กาฬกาทิอปหรณตฺถาย เจว สุตฺเตน อาวุนตฺถาย จ วิชฺฌิตพฺพตา เวธนํฯ อาทิสทฺเทน ตาปสณฺหกรณาทีนํ สงฺคโหฯ วณฺณสมฺปตฺตินฺติ อาวุนิตสุตฺตสฺส วณฺณสมฺปตฺติํฯ กสฺมาติ วุตฺตํ ‘‘ตาทิส’’นฺติอาทิ, ตาทิสสฺเสว อาวุตสฺส ปากฏภาวโตติ วุตฺตํ โหติฯ

มณิ วิย กรชกาโย ปจฺจเวกฺขิตพฺพโตฯ อาวุตสุตฺตํ วิย วิญฺญาณํ อนุปวิสิตฺวา ฐิตตฺตาฯ

จกฺขุมา ปุริโส วิย วิปสฺสนาลาภี ภิกฺขุ สมฺมเทว ตสฺส ทสฺสนโต, ตสฺส ปุริสสฺส มณิโน อาวิภูตกาโล วิย ตสฺส ภิกฺขุโน กายสฺส อาวิภูตกาโล ตนฺนิสฺสยสฺส ปากฏภาวโตฯ สุตฺตสฺสาวิภูตกาโล วิย เตสํ ธมฺมานมาวิภูตกาโล ตนฺนิสฺสิตสฺส ปากฏภาวโตติ อยเมตฺถ อุปมาสมฺปาทเน การณวิภาวนา, ‘‘อาวุตสุตฺตํ วิย วิปสฺสนาญาณ’’นฺติ กตฺถจิ ปาโฐ, ‘‘อิทญฺจ วิญฺญาณ’’นฺติ วจนโต ปน ‘‘วิญฺญาณ’’นฺติ ปาโฐว สุนฺทรตโร, ‘‘วิปสฺสนาวิญฺญาณ’’นฺติ วา ภวิตพฺพํฯ วิปสฺสนาญาณํ อภินีหริตฺวาติ วิปสฺสนาญาณาภิมุขํ จิตฺตํ นีหริตฺวาฯ

ตตฺราติ เวฬุริยมณิมฺหิฯ ตทารมฺมณานนฺติ กายสญฺญิตรูปธมฺมารมฺมณานํฯ ‘‘ผสฺสปญฺจมกาน’’นฺติอาทิปทตฺตยสฺเสตํ วิเสสนํ อตฺถวสา ลิงฺควิภตฺติวจนวิปริณาโมติ กตฺวา ปจฺฉิมปทสฺสาปิ วิเสสนภาวโตฯ ผสฺสปญฺจมกคฺคหเณน, สพฺพจิตฺตเจตสิกคฺคหเณน จ คหิตธมฺมา วิปสฺสนาจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนา เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺหิ เตสํ วิปสฺสนาวิญฺญาณคติกตฺตา อาวุตสุตฺตํ วิย ‘‘วิปสฺสนาวิญฺญาณ’’นฺติ เหฏฺฐา วุตฺตวจนํ อวิโรธิตํ โหติฯ กสฺมา ปน วิปสฺสนาวิญฺญาณสฺเสว คหณนฺติ? ‘‘อิทญฺจ เม วิญฺญาณํ เอตฺถ สิตํ เอตฺถ ปฏิพทฺธ’’นฺติ อิมินา ตสฺเสว วจนโตฯ ‘‘อยํ โข เม กาโย’’ติอาทินา หิ วิปสฺสนาญาเณน วิปสฺสิตฺวา ‘‘ตเทว วิปสฺสนาญาณสมฺปยุตฺตํ วิญฺญาณํ เอตฺถ สิตํ เอตฺถ ปฏิพทฺธ’’นฺติ นิสฺสยวิสยาทิวเสน มนสิ กโรติ, ตสฺมา ตสฺเสว อิธ คหณํ สมฺภวติ, นาญฺญสฺสาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนาวิญฺญาณสฺเสว วา อาวิภูตกาโล’’ติฯ ธมฺมสงฺคหาทีสุ (ธ. ส. 2 อาทโย) เทสิตนเยน ปากฏภาวโต เจตฺถ ผสฺสปญฺจมกานํ คหณํ, นิรวเสสปริคฺคหณโต สพฺพจิตฺตเจตสิกานํ, ยถารุตํ เทสิตวเสน ปธานภาวโต วิปสฺสนาวิญฺญาณสฺสาติ เวทิตพฺพํฯ กิํ ปเนเต ปจฺจเวกฺขณญาณสฺส อาวิภวนฺติ, อุทาหุ ปุคฺคลสฺสาติ? ปจฺจเวกฺขณญาณสฺเสว, ตสฺส ปน อาวิภูตตฺตา ปุคฺคลสฺสาปิ อาวิภูตา นาม โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘ภิกฺขุโน อาวิภูตกาโล’’ติ วุตฺตนฺติฯ

ยสฺมา ปนิทํ วิปสฺสนาญาณํ มคฺคญาณานนฺตรํ โหติ, ตสฺมา โลกิยาภิญฺญานํ ปรโต, ฉฏฺฐภิญฺญาย จ ปุรโต วตฺตพฺพํ, อถ กสฺมา สพฺพาภิญฺญานํ ปุรโตว วุตฺตนฺติ โจทนาเลสํ ทสฺเสตฺวา ปริหรนฺโต ‘‘อิทญฺจ วิปสฺสนาญาณ’’นฺติอาทิมาหฯ ‘‘อิทญฺจ มคฺคญาณานนฺตร’’นฺติ หิ อิมินา ยถาวุตฺตํ โจทนาเลสํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ‘‘มคฺคญาณานนฺตร’’นฺติ สิขาปฺปตฺตวิปสฺสนาภูตํ โคตฺรภุญาณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตเทว หิ อรหตฺตมคฺคสฺส, สพฺเพสํ วา มคฺคผลานมนนฺตรํ โหติ, ปธานโต ปน ตพฺพจเนเนว สพฺพสฺสปิ วิปสฺสนาญาณสฺส คหณํ ทฏฺฐพฺพํ อวิเสสโต ตสฺส อิธ วุตฺตตฺตาฯ มคฺคสทฺเทน จ อรหตฺตมคฺคสฺเสว คหณํ ตสฺเสวาภิญฺญาปริยาปนฺนตฺตา, อภิญฺญาสมฺพนฺเธน จ โจทนาสมฺภวโตฯ โลกิยาภิญฺญานํ ปุรโต วุตฺตํ วิปสฺสนาญาณํ ตาสํ นานนฺตรตาย อนุปการํ, อาสวกฺขยญาณสงฺขาตาย ปน โลกุตฺตราภิญฺญาย ปุรโต วุตฺตํ ตสฺสา อนนฺตรตาย อุปการํ, ตสฺมา อิทํ โลกิยาภิญฺญานํ ปรโต, ฉฏฺฐาภิญฺญาย จ ปุรโต วตฺตพฺพํฯ กสฺมา ปน อุปการฏฺฐาเน ตถา อวตฺวา อนุปการฏฺฐาเนว ภควตา วุตฺตนฺติ หิ โจทนา สมฺภวติฯ ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิ ปริหารทสฺสนํฯ ตตฺถ เอวํ สนฺเตปีติ ยทิปิ ญาณานุปุพฺพิยา มคฺคญาณสฺส อนนฺตรตาย อุปการํ โหติ, เอวํ สติปีติ อตฺโถฯ

อภิญฺญาวาเรติ ฉฬภิญฺญาวเสน วุตฺเต เทสนาวาเรฯ เอตสฺส อนฺตรา วาโร นตฺถีติ ปญฺจสุ โลกิยาภิญฺญาสุ กถิตาสุ อากงฺเขยฺยสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. 1.65) วิย ฉฏฺฐาภิญฺญาปิ อวสฺสํ กเถตพฺพา อภิญฺญาลกฺขณภาเวน ตปฺปริยาปนฺนโต, น จ วิปสฺสนาญาณํ โลกิยาภิญฺญานํ, ฉฏฺฐาภิญฺญาย จ อนฺตรา ปเวเสตฺวา กเถตพฺพํ อนภิญฺญาลกฺขณภาเวน ตทปริยาปนฺนโตฯ อิติ เอตสฺส วิปสฺสนาญาณสฺส ตาสมภิญฺญานํ อนฺตรา วาโร นตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ อวสราภาวโต อิเธว รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานานนฺตรํ วิปสฺสนาญาณํ กถิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยสฺมา จา’’ติอาทินา อตฺถนฺตรมาหฯ ตตฺถ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน น เกวลํ วิปสฺสนาญาณสฺส อิธ ทสฺสเน ตเทว การณํ, อถ โข อิทมฺปีติ อิมมตฺถํ สมุจฺจินาตีติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. 1.235) วุตฺตํฯ สทฺทวิทู ปน อีทิเส ฐาเน จ-สทฺโท วา-สทฺทตฺโถ, โส จ วิกปฺปตฺโถติ วทนฺติ, ตมฺปิ ยุตฺตเมว อตฺถนฺตรทสฺสเน ปยุตฺตตฺตาฯ อตฺตนา ปยุชฺชิตพฺพสฺส หิ วิชฺชมานตฺถสฺเสว โชตกา อุปสคฺคนิปาตา ยถา มคฺคนิทสฺสเน สาขาภงฺคา, ยถา จ อทิสฺสมานา โชตเน ปทีปาติ เอวมีทิเสสุฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘อตฺถนฺตรทสฺสนมฺหิ , จ สทฺโท ยทิ ทิสฺสติ;

สมุจฺจเย วิกปฺเป โส, คเหตพฺโพ วิภาวินา’’ติฯ

อกตสมฺมสนสฺสาติ เหตุคพฺภปทํฯ ตถา กตสมฺมสนสฺสาติ จฯ ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา เภรวมฺปิ รูปํ ปสฺสโตติ เอตฺถ อิทฺธิวิธญาเณน เภรวํ รูปํ นิมฺมินิตฺวา มํสจกฺขุนา ปสฺสโตติปิ วตฺตพฺพํฯ เอวมฺปิ หิ อภิญฺญาลาภิโน อปริญฺญาตวตฺถุกสฺส ภยํ สนฺตาโส อุปฺปชฺชติ อุจฺจวาลิกวาสิมหานาคตฺเถรสฺส วิยา’’ติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. 1.235) วุตฺตํฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ ทิพฺพาย โสตธาตุยา เภรวํ สทฺทํ สุณโตติ เอตฺถาปิ อิทฺธิวิธญาเณน เภรวํ สทฺทํ นิมฺมินิตฺวา มํสโสเตน สุณโตปีติ วตฺตพฺพเมวฯ เอวมฺปิ หิ อภิญฺญาลาภิโน อปริญฺญาตวตฺถุกสฺส ภยํ สนฺตาโส อุปฺปชฺชติ อุจฺจวาลิกวาสิมหานาคตฺเถรสฺส วิยฯ เถโร หิ โกญฺจนาทสหิตํ สพฺพเสตํ หตฺถินาคํ มาเปตฺวา ทิสฺวา, สุตฺวา จ สญฺชาตภยสนฺตาโสติ อฏฺฐกถาสุ (วิภ. อฏฺฐ. 2.882; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.81; วิสุทฺธิ. 2.733) วุตฺโตฯ อนิจฺจาทิวเสน กตสมฺมสนสฺส ทิพฺพาย…เป.… ภยํ สนฺตาโส น อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ ภยวิโนทนเหตุ นาม วิปสฺสนาญาเณน กตสมฺมสนตา, ตสฺส, เตน วา สมฺปาทนตฺถนฺติ อตฺโถฯ อิเธวาติ จตุตฺถชฺฌานานนฺตรเมวฯ ‘‘อปิจา’’ติอาทินา ยถาปาฐํ ยุตฺตตรนยํ ทสฺเสติฯ วิปสฺสนาย ปวตฺตํ ปาโมชฺชปีติปสฺสทฺธิปรมฺปราคตสุขํ วิปสฺสนาสุขํฯ ปาฏิเยกฺกนฺติ ฌานาภิญฺญาทีหิ อสมฺมิสฺสํ วิสุํ ภูตํ สนฺทิฏฺฐิกํ สามญฺญผลํฯ เตนาห ภควา ธมฺมปเท –

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติอาทิฯ (ธ. ป. 374);

อิธาปิ วุตฺตํ ‘‘อิทมฺปิ โข มหาราช สนฺทิฏฺฐิกํ สามญฺญผลํ…เป.… ปณีตตรญฺจา’’ติ, ตสฺมา ปาฬิยา สํสนฺทนโต อิมเมว นยํ ยุตฺตตรนฺติ วทนฺติฯ อาทิโตวาติ อภิญฺญานมาทิมฺหิเยวฯ

มโนมยิทฺธิญาณกถาวณฺณนา

[236-7] มโนมยนฺติ เอตฺถ ปน มยสทฺโท อปรปญฺญตฺติวิการปทปูรณนิพฺพตฺติอาทีสุ อเนเกสฺวตฺเถสุ อาคโตฯ อิธ ปน นิพฺพตฺติอตฺเถติ ทสฺเสตุํ ‘‘มเนน นิพฺพตฺติต’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อภิญฺญามเนน นิพฺพตฺติต’’นฺติ อตฺโถติ อาจริเยนาติ (ที. นิ. ฏี. 1.236, 237) วุตฺตํฯ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.397) ปน ‘‘อธิฏฺฐานมเนน นิมฺมิตตฺตา มโนมย’’นฺติ อาคตํ, อภิญฺญามเนน, อธิฏฺฐานมเนน จาติ อุภยถาปิ นิพฺพตฺตตฺตา อุภยมฺเปตํ ยุตฺตเมว ฯ องฺคํ นาม หตฺถปาทาทิตํตํสมุทายํ, ปจฺจงฺคํ นาม กปฺปรชณฺณุอาทิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สมุทาเย อวยวํฯ ‘‘อหีนินฺทฺริย’’นฺติ เอตฺถ ปริปุณฺณตาเยว อหีนตา, น ตุ อปฺปณีตตา, ปริปุณฺณภาโว จ จกฺขุโสตาทีนํ สณฺฐานวเสเนวฯ นิมฺมิตรูเป หิ ปสาโท นาม นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สณฺฐานวเสน อวิกลินฺทฺริย’’นฺติ วุตฺตํ, อิมินาว ตสฺส ชีวิตินฺทฺริยาทีนมฺปิ อภาโว วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ สณฺฐานวเสนาติ จ กมลทลาทิสทิสสณฺฐานมตฺตวเสน, น รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทาทิอินฺทฺริยวเสนฯ ‘‘สพฺพงฺคปจฺจงฺคิํ อหีนินฺทฺริย’’นฺติ วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺเถนฺโต ‘‘อิทฺธิมตา’’ติอาทิมาหฯ อวิทฺธกณฺโณติ กุลจาริตฺตวเสน กณฺณาลงฺการปิฬนฺธนตฺถํ อวิชฺฌิตกณฺโณ, นิทสฺสนมตฺตเมตํฯ เตนาห ‘‘สพฺพากาเรหี’’ติ, วณฺณสณฺฐานาวยววิเสสาทิสพฺพากาเรหีติ อตฺโถฯ เตนาติ อิทฺธิมตาฯ

อยเมวตฺโถ ปาฬิยมฺปิ วิภาวิโตติ อาห ‘‘มุญฺชมฺหา อีสิกนฺติอาทิอุปมาตฺตยมฺปิ หิ…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ กตฺถจิ ปน ‘‘มุญฺชมฺหา อีสิกนฺติอาทิ อุปมามตฺตํฯ ยมฺปิ หิ สทิสภาวทสฺสนตฺถเมว วุตฺต’’นฺติ ปาโฐ ทิสฺสติฯ ตตฺถ ‘‘อุปมามตฺต’’นฺติ อิมินา อตฺถนฺตรทสฺสนํ นิวตฺเตติ, ‘‘ยมฺปิ หี’’ติอาทินา ปน ตสฺส อุปมาภาวํ สมตฺเถติฯ นิยตานเปกฺเขน จ ยํ-สทฺเทน ‘‘มุญฺชมฺหา อีสิก’’นฺติอาทิวจนเมว ปจฺจามสติฯ สทิสภาวทสฺสนตฺถเมวาติ สณฺฐานโตปิ วณฺณโตปิ อวยววิเสสโตปิ สทิสภาวทสฺสนตฺถํเยวฯ กถํ สทิสภาโวติ วุตฺตํ ‘‘มุญฺชสทิสา เอว หี’’ติอาทิฯ มุญฺชํ นาม ติณวิเสโส, เยน โกจฺฉาทีนิ กโรนฺติฯ ‘‘ปวาเหยฺยา’’ติ วจนโต อนฺโต ฐิตา เอว อีสิกา อธิปฺเปตาติ ทสฺเสติ ‘‘อนฺโต อีสิกา โหตี’’ติ อิมินาฯ อีสิกาติ จ กฬีโรฯ วิสุทฺธิมคฺคฏีกายํ ปน ‘‘กณฺฑ’’นฺติ (วิสุทฺธิ. ฏี. 2.399) วุตฺตํฯ วฏฺฏาย โกสิยาติ ปริวฏฺฏุลาย อสิโกสิยาฯ ปตฺถฏายาติ ปฏฺฏิกายฯ กรฑิตพฺโพ ภาเชตพฺโพติ กรณฺโฑ, เปฬาฯ กรฑิตพฺโพ ชิคุจฺฉิตพฺโพติ กรณฺโฑ, นิมฺโมกํฯ