วิปสฺสนาญาณกถาวณฺณนา

[234] ‘‘ปุน จปรํ มหาราช (ปาฬิยํ นตฺถิ) ภิกฺขู’’ติ วตฺวาปิ กิมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส’’ติ ปทํ ปุน วุตฺตนฺติ โจทนายาห ‘‘โส…เป.… ทสฺเสตี’’ติ, ยถารุตวเสน, เนยฺยตฺถวเสน จ วุตฺตาสุ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสิตาวิสิฏฺฐํ ภิกฺขุํ ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ เสสนฺติ ‘‘โส’’ติ ปทตฺถโต เสสํ ‘‘เอวํ สมาหิเต’’ติอาทีสุ วตฺตพฺพํ สาธิปฺปายมตฺถชาตํฯ เญยฺยํ ชานาตีติ ญาณํ, ตเทว ปจฺจกฺขํ กตฺวา ปสฺสตีติ ทสฺสนํ, ญาณเมว ทสฺสนํ น จกฺขาทิกนฺติ ญาณทสฺสนํ, ปญฺจวิธมฺปิ ญาณํ, ตยิทํ ปน ญาณทสฺสนปทํ สาสเน เยสุ ญาณวิเสเสสุ นิรุฬฺหํ, ตํ สพฺพํ อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘ญาณทสฺสนนฺติ มคฺคญาณมฺปิ วุจฺจตี’’ติอาทิมาหฯ ญาณทสฺสนวิสุทฺธตฺถนฺติ ญาณทสฺสนสฺส วิสุทฺธิปโยชนายฯ ผาสุวิหาโรติ อริยวิหารภูโต สุขวิหาโรฯ ภควโตปีติ น เกวลํ เทวตาโรจนเมว, อถ โข ตทา ภควโตปิ ญาณทสฺสนํ อุทปาทีติ อตฺโถฯ สตฺตาหํ กาลงฺกตสฺส อสฺสาติ สตฺตาหกาลงฺกโตฯ ‘‘กาลาโม’’ติ โคตฺตวเสน วุตฺตํฯ เจโตวิมุตฺติ [วิมุตฺติ (อฏฺฐกถายํ)] นาม อรหตฺตผลสมาปตฺติฯ ยสฺมา วิปสฺสนาญาณํ เญยฺยสงฺขาเต เตภูมกสงฺขาเร อนิจฺจาทิโต ชานาติ, ภงฺคานุปสฺสนโต จ ปฏฺฐาย ปจฺจกฺขโต เต ปสฺสติ, ตสฺมา ยถาวุตฺตฏฺเฐน ญาณทสฺสนํ นาม ชาตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทินาฯ

อภินีหรตีติ วิปสฺสนาภิมุขํ จิตฺตํ ตทญฺญกรณียโต นีหริตฺวา หรตีติ อยํ สทฺทโต อตฺโถ, อธิปฺปายโต ปน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปสฺสนาญาณสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตทภิมุขภาโวเยว หิสฺส ตนฺนินฺนตาทิกรณํ, ตํ ปน วุตฺตนเยน อฏฺฐงฺคสมนฺนาคเต ตสฺมิํ จิตฺเต วิปสฺสนากฺกเมน ชาเต วิปสฺสนาภิมุขํ จิตฺตเปสนเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตนฺนินฺนนฺติ ตสฺสํ วิปสฺสนายํ นินฺนํฯ อิตรทฺวยํ ตสฺเสว เววจนํฯ ตสฺสํ โปณํ วงฺกํ ปพฺภารํ นีจนฺติ อตฺโถฯ พฺรหฺมชาเล วุตฺโตเยวฯ โอทนกุมฺมาเสหิ อุปจียติ วฑฺฒาปียติ, อุปจยติ วา วฑฺฒตีติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘โอทเนนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโมติ เอตฺถ ‘‘อนิจฺจธมฺโม’’ติอาทินา ธมฺมสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ ตตฺถ อนิจฺจธมฺโมติ ปภงฺคุตาย อทฺธุวสภาโวฯ ทุคฺคนฺธวิฆาตตฺถายาติ สรีเร ทุคฺคนฺธสฺส วิคมายฯ อุจฺฉาทนธมฺโมติ อุจฺฉาเทตพฺพตาสภาโว, อิมสฺส ปูติกายสฺส ทุคฺคนฺธภาวโต คนฺโธทกาทีหิ อุพฺพฏฺฏนวิลิมฺปนชาติโกติ อตฺโถฯ อุจฺฉาทเนน หิ ปูติกาเย เสทวาตปิตฺตเสมฺหาทีหิ ครุภาวทุคฺคนฺธานมปคโม โหติฯ มหาสมฺพาหนํ มลฺลาทีนํ พาหุวฑฺฒนาทิอตฺถํว โหติ, องฺคปจฺจงฺคาพาธวิโนทนตฺถํ ปน ขุทฺทกสมฺพาหนเมว ยุตฺตนฺติ อาห ‘‘ขุทฺทกสมฺพาหเนนา’’ติ, มนฺทสมฺพาหเนนาติ อตฺโถฯ ปริมทฺทนธมฺโมติ ปริมทฺทิตพฺพตาสภาโวฯ