เมนู

จตุตฺถชฺฌานกถาวณฺณนา

[233] ยสฺมา ปน จตุตฺถชฺฌานจิตฺตเมว ‘‘เจตสา’’ติ วุตฺตํ, ตญฺจ ราคาทิอุปกฺกิเลสมลาปคมโต นิรุปกฺกิเลสํ นิมฺมลํ, ตสฺมา อุปกฺกิเลสวิคมนเมว ปริสุทฺธภาโวติ อาห ‘‘นิรุปกฺกิเลสฏฺเฐน ปริสุทฺธ’’นฺติฯ ยสฺมา จ ปริสุทฺธสฺเสว ปจฺจยวิเสเสน ปวตฺติวิเสโส ปริโยทาตตา สุทฺธนฺตสุวณฺณสฺส นิฆํสเนน ปภสฺสรตา วิย, ตสฺมา ปภสฺสรตาเยว ปริโยทาตตาติ อาห ‘‘ปภสฺสรฏฺเฐน ปริโยทาต’’นฺติฯ วิชฺชุ วิย ปภาย อิโต จิโต จ นิจฺฉรณํ ปภสฺสรํ ยถา ‘‘อาภสฺสรา’’ติฯ โอทาเตน วตฺเถนาติ เอตฺถ ‘‘โอทาเตนา’’ติ คุณวจนํ สนฺธาย ‘‘โอทาเตน…เป.… อิท’’นฺติ วุตฺตํฯ อุตุผรณตฺถนฺติ อุณฺหสฺส อุตุโน ผรณทสฺสนตฺถํฯ กสฺมาติ อาห ‘‘กิลิฏฺฐวตฺเถนา’’ติอาทิฯ อุตุผรณํ น โหตีติ โอทาตวตฺเถน วิย สวิเสสํ อุตุผรณํ น โหติ, อปฺปกมตฺตเมว โหตีติ อธิปฺปาโย ฯ เตนาห ‘‘ตงฺขณ…เป.… พลวํ โหตี’’ติฯ ‘‘ตงฺขณโธตปริสุทฺเธนา’’ติ จ เอเตน โอทาตสทฺโท เอตฺถ ปริสุทฺธวจโน เอว ‘‘คิหี โอทาตวตฺถวสโน’’ติอาทีสุ วิย , น เสตวจโน เยน เกนจิ ตงฺขณโธตปริสุทฺเธเนว อุตุผรณสมฺภวโตติ ทสฺเสติฯ

นนุ จ ปาฬิยํ ‘‘นาสฺส กิญฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส โอทาเตน วตฺเถน อผุฏํ อสฺสา’’ติ กายสฺส โอทาตวตฺถผรณํ วุตฺตํ, น ปน วตฺถสฺส อุตุผรณํ, อถ กสฺมา อุตุผรณํ อิธ วุตฺตนฺติ อนุโยเคนาห ‘‘อิมิสฺสาย หี’’ติอาทิฯ ยสฺมา วตฺถํ วิย กรชกาโย, อุตุผรณํ วิย จตุตฺถชฺฌานสุขํ, ตสฺมา เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ, เอเตน จ โอทาเตน วตฺเถน สพฺพาวโต กายสฺส ผรณาสมฺภวโต, อุปเมยฺเยน จ อยุตฺตตฺตา กายคฺคหเณน ตนฺนิสฺสิตวตฺถํ คเหตพฺพํ, วตฺถคฺคหเณน จ ตปฺปจฺจยํ อุตุผรณนฺติ ทสฺเสติฯ เนยฺยตฺถโต หิ อยํ อุปมา วุตฺตาฯ วิจิตฺรเทสนา หิ พุทฺธา ภควนฺโตติฯ โยคิโน หิ กรชกาโย วตฺถํ วิย ทฏฺฐพฺโพ อุตุผรณสทิเสน จตุตฺถชฺฌานสุเขน ผริตพฺพตฺตา, อุตุผรณํ วิย จตุตฺถชฺฌานสุขํ วตฺถสฺส วิย เตน กรชกายสฺส ผรณโต, ปุริสสฺส สรีรํ วิย จตุตฺถชฺฌานํ อุตุผรณฏฺฐานิยสฺส สุขสฺส นิสฺสยภาวโตฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ อิทญฺหิ ยถาวุตฺตวจนสฺส คุณทสฺสนํฯ เอตฺถ จ ปาฬิยํ ‘‘ปริสุทฺเธน เจตสา’’ติ เจโตคหเณน จตุตฺถชฺฌานสุขํ ภควตา วุตฺตนฺติ ญาเปตุํ ‘‘จตุตฺถชฺฌานสุขํ, จตุตฺถชฺฌานสุเขนา’’ติ จ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ นนุ จ จตุตฺถชฺฌานสุขํ นาม สาตลกฺขณํ นตฺถีติ? สจฺจํ, สนฺตสภาวตฺตา ปเนตฺถ อุเปกฺขาเยว ‘‘สุข’’นฺติ อธิปฺเปตาฯ เตน วุตฺตํ สมฺโมหวิโนทนิยํ ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 232; วิสุทฺธิ. 2.644; มหานิ. อฏฺฐ. 27; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.105)ฯ

เอตฺตาวตาติ ปฐมชฺฌานาธิคมปริทีปนโต ปฏฺฐาย ยาว จตุตฺถชฺฌานาธิคมปริทีปนา, ตาวตา วจนกฺกเมนฯ ลภนํ ลาโภ, โส เอตสฺสาติ ลาภี, รูปชฺฌานานํ ลาภี รูปชฺฌานลาภี ยถา ‘‘ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ, (สํ. นิ. 2.70; อุทา. 38) ลภนสีโล วา ลาภีฯ กิํ ลภนสีโล? รูปชฺฌานานีติปิ ยุชฺชติฯ เอวมิตรสฺมิมฺปิฯ น อรูปชฺฌานลาภีติ น เวทิตพฺโพติ โยเชตพฺพํฯ

กสฺมาติ วุตฺตํ ‘‘น หี’’ติอาทิ, อฏฺฐนฺนมฺปิ สมาปตฺตีนํ อุปริ อภิญฺญาธิคเม อวินาภาวโตติ วุตฺตํ โหติฯ จุทฺทสหากาเรหีติ ‘‘กสิณานุโลมโต, กสิณปฏิโลมโต กสิณานุโลมปฏิโลมโต, ฌานานุโลมโต, ฌานปฏิโลมโต, ฌานานุโลมปฏิโลมโต, ฌานุกฺกนฺติกโต, กสิณุกฺกนฺติกโต, ฌานกสิณุกฺกนฺติกโต, องฺคสงฺกนฺติโต, อารมฺมณสงฺกนฺติโต , องฺคารมฺมณสงฺกนฺติโต องฺคววตฺถานโต, อารมฺมณววตฺถานโต’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.365) วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺเตหิ อิเมหิ จุทฺทสหากาเรหิฯ สติปิ ฌาเนสุ อาวชฺชนาทิปญฺจวิธวสีภาเว อยเมว จุทฺทสวิโธ วสีภาโว อภิญฺญา นิพฺพตฺตเน เอกนฺเตน อิจฺฉิตพฺโพติ ทสฺเสนฺเตน ‘‘จุทฺทสหากาเรหิ จิณฺณวสีภาว’’นฺติ วุตฺตํ, อิมินา จ อรูปสมาปตฺตีสุ จิณฺณวสีภาวํ วินา รูปสมาปตฺตีสุ เอว จิณฺณวสีภาเวน สมาปตฺติ น อิชฺฌตีติ ตาสํ อภิญฺญาธิคเม อวินาภาวํ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํฯ

นนุ ยถาปาฐเมว วินิจฺฉโย วตฺตพฺโพติ โจทนํ โสเธติ ‘‘ปาฬิยํ ปนา’’ติอาทินา, สาวเสสปาฐภาวโต นีหริตฺวา เอส วินิจฺฉโย วตฺตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ ยชฺเชวํ อรูปชฺฌานานิปิ ปาฬิยํ คเหตพฺพานิ, อถ กสฺมา ตานิ อคฺคเหตฺวา สาวเสสปาโฐ ภควตา กโตติ? สพฺพาภิญฺญานํ วิเสสโต รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานปาทกตฺตาฯ สติปิ หิ ตาสํ ตถา อวินาภาเว วิเสสโต ปเนตา รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานปาทกา, ตสฺมา ตาสํ ตปฺปาทกภาววิญฺญาปนตฺถํ ตตฺเถว ฐตฺวา เทสนา กตา, น ปน อรูปาวจรชฺฌานานํ อิธ อนนุปโยคโตฯ เตนาห ‘‘อรูปชฺฌานานิ อาหริตฺวา กเถตพฺพานี’’ติฯ

วิปสฺสนาญาณกถาวณฺณนา

[234] ‘‘ปุน จปรํ มหาราช (ปาฬิยํ นตฺถิ) ภิกฺขู’’ติ วตฺวาปิ กิมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส’’ติ ปทํ ปุน วุตฺตนฺติ โจทนายาห ‘‘โส…เป.… ทสฺเสตี’’ติ, ยถารุตวเสน, เนยฺยตฺถวเสน จ วุตฺตาสุ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสิตาวิสิฏฺฐํ ภิกฺขุํ ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ เสสนฺติ ‘‘โส’’ติ ปทตฺถโต เสสํ ‘‘เอวํ สมาหิเต’’ติอาทีสุ วตฺตพฺพํ สาธิปฺปายมตฺถชาตํฯ เญยฺยํ ชานาตีติ ญาณํ, ตเทว ปจฺจกฺขํ กตฺวา ปสฺสตีติ ทสฺสนํ, ญาณเมว ทสฺสนํ น จกฺขาทิกนฺติ ญาณทสฺสนํ, ปญฺจวิธมฺปิ ญาณํ, ตยิทํ ปน ญาณทสฺสนปทํ สาสเน เยสุ ญาณวิเสเสสุ นิรุฬฺหํ, ตํ สพฺพํ อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘ญาณทสฺสนนฺติ มคฺคญาณมฺปิ วุจฺจตี’’ติอาทิมาหฯ ญาณทสฺสนวิสุทฺธตฺถนฺติ ญาณทสฺสนสฺส วิสุทฺธิปโยชนายฯ ผาสุวิหาโรติ อริยวิหารภูโต สุขวิหาโรฯ ภควโตปีติ น เกวลํ เทวตาโรจนเมว, อถ โข ตทา ภควโตปิ ญาณทสฺสนํ อุทปาทีติ อตฺโถฯ สตฺตาหํ กาลงฺกตสฺส อสฺสาติ สตฺตาหกาลงฺกโตฯ ‘‘กาลาโม’’ติ โคตฺตวเสน วุตฺตํฯ เจโตวิมุตฺติ [วิมุตฺติ (อฏฺฐกถายํ)] นาม อรหตฺตผลสมาปตฺติฯ ยสฺมา วิปสฺสนาญาณํ เญยฺยสงฺขาเต เตภูมกสงฺขาเร อนิจฺจาทิโต ชานาติ, ภงฺคานุปสฺสนโต จ ปฏฺฐาย ปจฺจกฺขโต เต ปสฺสติ, ตสฺมา ยถาวุตฺตฏฺเฐน ญาณทสฺสนํ นาม ชาตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทินาฯ

อภินีหรตีติ วิปสฺสนาภิมุขํ จิตฺตํ ตทญฺญกรณียโต นีหริตฺวา หรตีติ อยํ สทฺทโต อตฺโถ, อธิปฺปายโต ปน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปสฺสนาญาณสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตทภิมุขภาโวเยว หิสฺส ตนฺนินฺนตาทิกรณํ, ตํ ปน วุตฺตนเยน อฏฺฐงฺคสมนฺนาคเต ตสฺมิํ จิตฺเต วิปสฺสนากฺกเมน ชาเต วิปสฺสนาภิมุขํ จิตฺตเปสนเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตนฺนินฺนนฺติ ตสฺสํ วิปสฺสนายํ นินฺนํฯ อิตรทฺวยํ ตสฺเสว เววจนํฯ ตสฺสํ โปณํ วงฺกํ ปพฺภารํ นีจนฺติ อตฺโถฯ พฺรหฺมชาเล วุตฺโตเยวฯ โอทนกุมฺมาเสหิ อุปจียติ วฑฺฒาปียติ, อุปจยติ วา วฑฺฒตีติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘โอทเนนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโมติ เอตฺถ ‘‘อนิจฺจธมฺโม’’ติอาทินา ธมฺมสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ ตตฺถ อนิจฺจธมฺโมติ ปภงฺคุตาย อทฺธุวสภาโวฯ ทุคฺคนฺธวิฆาตตฺถายาติ สรีเร ทุคฺคนฺธสฺส วิคมายฯ อุจฺฉาทนธมฺโมติ อุจฺฉาเทตพฺพตาสภาโว, อิมสฺส ปูติกายสฺส ทุคฺคนฺธภาวโต คนฺโธทกาทีหิ อุพฺพฏฺฏนวิลิมฺปนชาติโกติ อตฺโถฯ อุจฺฉาทเนน หิ ปูติกาเย เสทวาตปิตฺตเสมฺหาทีหิ ครุภาวทุคฺคนฺธานมปคโม โหติฯ มหาสมฺพาหนํ มลฺลาทีนํ พาหุวฑฺฒนาทิอตฺถํว โหติ, องฺคปจฺจงฺคาพาธวิโนทนตฺถํ ปน ขุทฺทกสมฺพาหนเมว ยุตฺตนฺติ อาห ‘‘ขุทฺทกสมฺพาหเนนา’’ติ, มนฺทสมฺพาหเนนาติ อตฺโถฯ ปริมทฺทนธมฺโมติ ปริมทฺทิตพฺพตาสภาโวฯ