ตติยชฺฌานกถาวณฺณนา

[231] ‘‘อุปฺปลินี’’ติอาทิ คจฺฉสฺสปิ วนสฺสปิ อธิวจนํฯ อิธ ปน ‘‘ยาว อคฺคา, ยาว จ มูลา’’ติ วจนโยเคน ‘‘อปฺเปกจฺจานี’’ติอาทินา อุปฺปลคจฺฉาทีนเมว คเหตพฺพตาย วนเมวาธิปฺเปตํ, ตสฺมา ‘‘อุปฺปลานีติ อุปฺปลคจฺฉานิฯ เอตฺถาติ อุปฺปลวเน’’ติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อวยเวน หิ สมุทายสฺส นิพฺพจนํ กตํฯ เอกญฺหิ อุปฺปลคจฺฉาทิ อุปฺปลาทิเยว, จตุปญฺจมตฺตมฺปิ ปน อุปฺปลาทิวนนฺติ โวหรียติ, สารตฺถทีปนิยํ ปน ชลาสโยปิ อุปฺปลินิอาทิภาเวน วุตฺโตฯ เอตฺถ จาติ เอตสฺมิํ ปทตฺตเย, เอเตสุ วา ตีสุ อุปฺปลปทุมปุณฺฑรีกสงฺขาเตสุ อตฺเถสุฯ ‘‘เสตรตฺตนีเลสู’’ติ อุปฺปลเมว วุตฺตํ, เสตุปฺปลรตฺตุปฺปลนีลุปฺปเลสูติ อตฺโถฯ ยํ กิญฺจิ อุปฺปลํ อุปฺปลเมว อุปฺปลสทฺทสฺส สามญฺญนามวเสน เตสุ สพฺเพสุปิ ปวตฺตนโตฯ สตปตฺตนฺติ เอตฺถ สตสทฺโท พหุปริยาโย ‘‘สตคฺฆี สตรํสิ สูริโย’’ติอาทีสุ วิย อเนกสงฺขฺยาภาวโตฯ เอวญฺจ กตฺวา อเนกปตฺตสฺสาปิ ปทุมภาเว สงฺคโห สิทฺโธ โหติฯ ปตฺตนฺติ จ ปุปฺผทลมธิปฺเปตํฯ วณฺณนิยเมน เสตํ ปทุมํ, รตฺตํ ปุณฺฑรีกนฺติ สาสนโวหาโร, โลเก ปน ‘‘รตฺตํ ปทุมํ, เสตํ ปุณฺฑรีก’’นฺติ วทนฺติฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ปุณฺฑรีกํ สิตํ รตฺตํ, โกกนทํ โกกาสโก’’ติฯ รตฺตวณฺณตาย หิ โกกนามกานํ สุนขานํ นาทยโต สทฺทาปยโต, เตหิ จ อสิตพฺพโต ‘‘โกกนทํ, โกกาสโก’’ติ จ ปทุมํ วุจฺจติฯ ยถาห ‘‘ปทฺมํ ยถา โกกนทํ สุคนฺธ’’นฺติฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ อุทกํ ปาติ, อุทเก วา ปฺลวตีติ อุปฺปลํฯ ปงฺเก ทวติ คจฺฉติ, ปกาเรน วา ทวติ วิรุหตีติ ปทุมํฯ ปณฺฑรํ วณฺณมสฺส, มหนฺตตาย วา มุฑิตพฺพํขณฺเฑตพฺพนฺติ ปุณฺฑรีกํ ม-การสฺส ป-การาทิวเสนฯ มุฑิสทฺทญฺหิ มุฑริสทฺทํ วา ขณฺฑนตฺถมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู, สทฺทสตฺถโต เจตฺถ ปทสิทฺธิฯ ยาว อคฺคา, ยาว จ มูลา อุทเกน อภิสนฺทนาทิภาวทสฺสนตฺถํ ปาฬิยํ ‘‘อุทกานุคฺคตานี’’ติ วจนํ, ตสฺมา อุทกโต น อุคฺคตานิจฺเจว อตฺโถ, น ตุ อุทเก อนุรูปคตานีติ อาห ‘‘อุทกา…เป.… คตานี’’ติฯ อิธ ปน อุปฺปลาทีนิ วิย กรชกาโย, อุทกํ วิย ตติยชฺฌานสุขํ ทฏฺฐพฺพํฯ

จตุตฺถชฺฌานกถาวณฺณนา

[233] ยสฺมา ปน จตุตฺถชฺฌานจิตฺตเมว ‘‘เจตสา’’ติ วุตฺตํ, ตญฺจ ราคาทิอุปกฺกิเลสมลาปคมโต นิรุปกฺกิเลสํ นิมฺมลํ, ตสฺมา อุปกฺกิเลสวิคมนเมว ปริสุทฺธภาโวติ อาห ‘‘นิรุปกฺกิเลสฏฺเฐน ปริสุทฺธ’’นฺติฯ ยสฺมา จ ปริสุทฺธสฺเสว ปจฺจยวิเสเสน ปวตฺติวิเสโส ปริโยทาตตา สุทฺธนฺตสุวณฺณสฺส นิฆํสเนน ปภสฺสรตา วิย, ตสฺมา ปภสฺสรตาเยว ปริโยทาตตาติ อาห ‘‘ปภสฺสรฏฺเฐน ปริโยทาต’’นฺติฯ วิชฺชุ วิย ปภาย อิโต จิโต จ นิจฺฉรณํ ปภสฺสรํ ยถา ‘‘อาภสฺสรา’’ติฯ โอทาเตน วตฺเถนาติ เอตฺถ ‘‘โอทาเตนา’’ติ คุณวจนํ สนฺธาย ‘‘โอทาเตน…เป.… อิท’’นฺติ วุตฺตํฯ อุตุผรณตฺถนฺติ อุณฺหสฺส อุตุโน ผรณทสฺสนตฺถํฯ กสฺมาติ อาห ‘‘กิลิฏฺฐวตฺเถนา’’ติอาทิฯ อุตุผรณํ น โหตีติ โอทาตวตฺเถน วิย สวิเสสํ อุตุผรณํ น โหติ, อปฺปกมตฺตเมว โหตีติ อธิปฺปาโย ฯ เตนาห ‘‘ตงฺขณ…เป.… พลวํ โหตี’’ติฯ ‘‘ตงฺขณโธตปริสุทฺเธนา’’ติ จ เอเตน โอทาตสทฺโท เอตฺถ ปริสุทฺธวจโน เอว ‘‘คิหี โอทาตวตฺถวสโน’’ติอาทีสุ วิย , น เสตวจโน เยน เกนจิ ตงฺขณโธตปริสุทฺเธเนว อุตุผรณสมฺภวโตติ ทสฺเสติฯ

นนุ จ ปาฬิยํ ‘‘นาสฺส กิญฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส โอทาเตน วตฺเถน อผุฏํ อสฺสา’’ติ กายสฺส โอทาตวตฺถผรณํ วุตฺตํ, น ปน วตฺถสฺส อุตุผรณํ, อถ กสฺมา อุตุผรณํ อิธ วุตฺตนฺติ อนุโยเคนาห ‘‘อิมิสฺสาย หี’’ติอาทิฯ ยสฺมา วตฺถํ วิย กรชกาโย, อุตุผรณํ วิย จตุตฺถชฺฌานสุขํ, ตสฺมา เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ, เอเตน จ โอทาเตน วตฺเถน สพฺพาวโต กายสฺส ผรณาสมฺภวโต, อุปเมยฺเยน จ อยุตฺตตฺตา กายคฺคหเณน ตนฺนิสฺสิตวตฺถํ คเหตพฺพํ, วตฺถคฺคหเณน จ ตปฺปจฺจยํ อุตุผรณนฺติ ทสฺเสติฯ เนยฺยตฺถโต หิ อยํ อุปมา วุตฺตาฯ วิจิตฺรเทสนา หิ พุทฺธา ภควนฺโตติฯ โยคิโน หิ กรชกาโย วตฺถํ วิย ทฏฺฐพฺโพ อุตุผรณสทิเสน จตุตฺถชฺฌานสุเขน ผริตพฺพตฺตา, อุตุผรณํ วิย จตุตฺถชฺฌานสุขํ วตฺถสฺส วิย เตน กรชกายสฺส ผรณโต, ปุริสสฺส สรีรํ วิย จตุตฺถชฺฌานํ อุตุผรณฏฺฐานิยสฺส สุขสฺส นิสฺสยภาวโตฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ อิทญฺหิ ยถาวุตฺตวจนสฺส คุณทสฺสนํฯ เอตฺถ จ ปาฬิยํ ‘‘ปริสุทฺเธน เจตสา’’ติ เจโตคหเณน จตุตฺถชฺฌานสุขํ ภควตา วุตฺตนฺติ ญาเปตุํ ‘‘จตุตฺถชฺฌานสุขํ, จตุตฺถชฺฌานสุเขนา’’ติ จ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ นนุ จ จตุตฺถชฺฌานสุขํ นาม สาตลกฺขณํ นตฺถีติ? สจฺจํ, สนฺตสภาวตฺตา ปเนตฺถ อุเปกฺขาเยว ‘‘สุข’’นฺติ อธิปฺเปตาฯ เตน วุตฺตํ สมฺโมหวิโนทนิยํ ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 232; วิสุทฺธิ. 2.644; มหานิ. อฏฺฐ. 27; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.105)ฯ

เอตฺตาวตาติ ปฐมชฺฌานาธิคมปริทีปนโต ปฏฺฐาย ยาว จตุตฺถชฺฌานาธิคมปริทีปนา, ตาวตา วจนกฺกเมนฯ ลภนํ ลาโภ, โส เอตสฺสาติ ลาภี, รูปชฺฌานานํ ลาภี รูปชฺฌานลาภี ยถา ‘‘ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ, (สํ. นิ. 2.70; อุทา. 38) ลภนสีโล วา ลาภีฯ กิํ ลภนสีโล? รูปชฺฌานานีติปิ ยุชฺชติฯ เอวมิตรสฺมิมฺปิฯ น อรูปชฺฌานลาภีติ น เวทิตพฺโพติ โยเชตพฺพํฯ