นีวรณปฺปหานกถาวณฺณนา

[216] ปุพฺเพ วุตฺตสฺเสว อตฺถจตุกฺกสฺส ปุน สมฺปิณฺเฑตฺวา กถนํ กิมตฺถนฺติ อธิปฺปาเยน อนุโยคํ อุทฺธริตฺวา โสเธติ ‘‘โส…เป.… กิํ ทสฺเสตี’’ติอาทินาฯ ปจฺจยสมฺปตฺตินฺติ สมฺภารปาริปูริํฯ อิเม จตฺตาโรติ สีลสํวโร อินฺทฺริยสํวโร สมฺปชญฺญํ สนฺโตโสติ ปุพฺเพ วุตฺตา จตฺตาโร อารญฺญิกสฺส สมฺภาราฯ น อิชฺฌตีติ น สมฺปชฺชติ น สผโล ภวติฯ น เกวลํ อนิชฺฌนมตฺตํ, อถ โข อยมฺปิ โทโสติ ทสฺเสติ ‘‘ติรจฺฉานคเตหิ วา’’ติอาทินาฯ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชตีติ ‘‘อสุกสฺส ภิกฺขุโน อรญฺเญ ติรจฺฉานคตานํ วิย, วนจรกานํ วิย จ นิวาสนมตฺตเมว, น ปน อรญฺญวาสานุจฺฉวิกา กาจิ สมฺมาปฏิปตฺติ อตฺถี’’ติ อปวาทวเสน วจนียภาวมาปชฺชติ, อิมสฺสตฺถสฺส ปน ทสฺสเนน วิรุชฺฌนโต สทฺธิํ-สทฺโท น โปราโณติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา อารญฺญเกหิ ติรจฺฉานคเตหิ, วนจรวิสภาคชเนหิ วา สทฺธิํ วิปฺปฏิปตฺติวเสน วสนียภาวํ อาปชฺชติฯ ‘‘น ภิกฺขเว ปณิธาย อรญฺเญ วตฺถพฺพํ, โย วเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทีสุ (ปารา. 223) วิย หิ วตฺถพฺพ-สทฺโท วสิตพฺพปริยาโยฯ ตถา หิ วิภงฺคฏฺฐกถายมฺปิ วุตฺตํ ‘‘เอวรูปสฺส หิ อรญฺญวาโส กาฬมกฺกฏอจฺฉตรจฺฉทีปิมิคานํ อฏวิวาสสทิโส โหตี’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 526) อธิวตฺถาติ อธิวสนฺตาฯ ปฐมํ เภรวสทฺทํ สาเวนฺติฯ ตาวตา อปลายนฺตสฺส หตฺเถหิปิ สีสํ ปหริตฺวา ปลาปนาการํ กโรนฺตีติ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน กถิตํฯ เอวํ พฺยติเรกโต ปจฺจยสมฺปตฺติยา ทสฺสิตภาวํ ปกาเสตฺวา อิทานิ อนฺวยโตปิ ปกาเสตุํ ‘‘ยสฺส ปเนเต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กถํ อิชฺฌตีติ อาห ‘‘โส หี’’ติอาทิฯ กาฬโก ติลโกติ วณฺณวิการาปนโรควเสน อญฺญตฺถ ปริยายวจนํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘ทุนฺนามกญฺจ อริสํ, ฉทฺทิโก วมถูริโต;

ทวถุ ปริตาโปถ, ติลโก ติลกาฬโก’’ติฯ

ติลสณฺฐานํ วิย ชายตีติ หิ ติลโก, กาโฬ หุตฺวา ชายตีติ กาฬโกฯ

อิธ ปน ปณฺณตฺติวีติกฺกมสงฺขาตํ ถุลฺลวชฺชํ กาฬกสทิสตฺตา กาฬกํ, มิจฺฉาวีติกฺกมสงฺขาตํ อณุมตฺตวชฺชํ ติลกสทิสตฺตา ติลกนฺติ อยํ วิเสโสฯ ตนฺติ ตถา อุปฺปาทิตํ ปีติํฯ วิคตภาเวน อุปฏฺฐานโต ขยวยวเสน สมฺมสนํฯ ขียนฏฺเฐน หิ ขโยว วิคโต, วิปรีโต วา หุตฺวา อยนฏฺเฐน วโยติปิ วุจฺจติฯ อริยภูมิ นาม โลกุตฺตรภูมิฯ อิตีติ อริยภูมิโอกฺกมนโต, เทวตานํ วณฺณภณนโต วา, ตตฺถ ตตฺถ เทวตานํ วจนํ สุตฺวา ตสฺส ยโส ปตฺถโฏติ วุตฺตํ โหติ, เอวญฺจ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตํ อยสปตฺถรณมฺปิ เทวตานมาโรจนวเสนาติ คเหตพฺพํฯ

วิวิตฺต-สทฺโท ชนวิเวเกติ อาห ‘‘สุญฺญ’’นฺติฯ ตํ ปน ชนสทฺทนิคฺโฆสาภาเวน เวทิตพฺพํ สทฺทกณฺฏกตฺตา ฌานสฺสาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ ชนกคฺคหเณเนว หิ อิธ ชญฺญํ คหิตํฯ ตถา หิ วุตฺตํ วิภงฺเค ‘‘ยเทว ตํ อปฺปนิคฺโฆสํ, ตเทว ตํ วิชนวาต’’นฺติ (วิภ. 533)ฯ อปฺปสทฺทนฺติ จ ปกติสทฺทาภาวมาหฯ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ นครนิคฺโฆสาทิสทฺทาภาวํฯ อีทิเสสุ หิ พฺยญฺชนํ สาวเสสํ วิย, อตฺโถ ปน นิรวเสโสติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ มชฺฌิมาคมฏฺฐกถาวณฺณนายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 3.364) ปน อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร เอวมาห ‘‘อปฺปสทฺทสฺส ปริตฺตปริยายํ มนสิ กตฺวา วุตฺตํ ‘พฺยญฺชนํ สาวเสสํ สิยา’ติฯ เตนาห ‘น หิ ตสฺสา’ติอาทิฯ อปฺปสทฺโท ปเนตฺถ อภาวตฺโถติปิ สกฺกา วิญฺญาตุํ ‘อปฺปาพาธตญฺจ สญฺชานามี’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.225) วิยา’’ติฯ ตมตฺถํ วิภงฺคปาฬิยา (วิภ. 528) สํสนฺทนฺโต ‘‘เอตเทวา’’ติอาทิมาหฯ เอตเทวาติ จ มยา สํวณฺณิยมานํ นิสฺสทฺทตํ เอวาติ อตฺโถฯ สนฺติเกปีติ คามาทีนํ สมีเปปิ เอทิสํ วิวิตฺตํ นาม, ปเคว ทูเรติ อตฺโถฯ อนากิณฺณนฺติ อสงฺกิณฺณํ อสมฺพาธํฯ ยสฺส เสนาสนสฺส สมนฺตา คาวุตมฺปิ อฑฺฒโยชนมฺปิ ปพฺพตคหนํ วนคหนํ นทีคหนํ โหติ, น โกจิ อเวลาย อุปสงฺกมิตุํ สกฺโกติ, อิทํ สนฺติเกปิ อนากิณฺณํ นามฯ เสตีติ สยติฯ อาสตีติ นิสีทติฯ ‘‘เอตฺถา’’ติ อิมินา เสน-สทฺทสฺส, อาสน-สทฺทสฺส จ อธิกรณตฺถภาวํ ทสฺเสติ, จ-สทฺเทน จ ตทุภยปทสฺส จตฺถสมาสภาวํฯ ‘‘เตนาหา’’ติอาทินา วิภงฺคปาฬิเมว อาหรติฯ

อิทานิ ตสฺสาเยวตฺถํ เสนาสนปฺปเภททสฺสนวเสน วิภาเวตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิภงฺคปาฬิยํ นิทสฺสนนเยน สรูปโต ทสฺสิตเสนาสนสฺเสว หิ อยํ วิภาโคฯ

ตตฺถ วิหาโร ปาการปริจฺฉินฺโน สกโล อาวาโสฯ อฑฺฒโยโค ทีฆปาสาโท, ‘‘ครุฬสณฺฐานปาสาโท’’ติปิ วทนฺติฯ ปาสาโท จตุรสฺสปาสาโทฯ หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนปาสาโทฯ อฏฺโฏ ปฏิราชูนํ ปฏิพาหนโยคฺโค จตุปญฺจภูมโก ปติสฺสยวิเสโสฯ มาโฬ เอกกูฏสงฺคหิโต อเนกโกณวนฺโต ปติสฺสยวิเสโสฯ อปโร นโย – วิหาโร ทีฆมุขปาสาโทฯ อฑฺฒโยโค เอกปสฺสฉทนกเคหํฯ ตสฺส กิร เอกปสฺเส ภิตฺติ อุจฺจตรา โหติ, อิตรปสฺเส นีจา, เตน ตํ เอกฉทนกํ โหติฯ ปาสาโท อายตจตุรสฺสปาสาโทฯ หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนกํ จนฺทิกงฺคณยุตฺตํฯ คุหา เกวลา ปพฺพตคุหาฯ เลณํ ทฺวารพนฺธํ ปพฺภารํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ ‘‘มณฺฑโปติ สาขามณฺฑโป’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.216) เอวํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน, องฺคุตฺตรฏีกากาเรน จ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน วุตฺตํฯ

วิภงฺคฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. 527) ปน วิหาโรติ สมนฺตา ปริหารปถํ, อนฺโตเยว จ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ ทสฺเสตฺวา กตเสนาสนํฯ อฑฺฒโยโคติ สุปณฺณวงฺกเคหํฯ ปาสาโทติ ทฺเว กณฺณิกานิ คเหตฺวา กโต ทีฆปาสาโทฯ อฏฺโฏติ ปฏิราชาทิปฏิพาหนตฺถํ อิฏฺฐกาหิ กโต พหลภิตฺติโก จตุปญฺจภูมโก ปติสฺสยวิเสโสฯ มาโฬติ โภชนสาลาสทิโส มณฺฑลมาโฬฯ วินยฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เอกกูฏสงฺคหิโต จตุรสฺสปาสาโท’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.482-487) วุตฺตํฯ เลณนฺติ ปพฺพตํ ขณิตฺวา วา ปพฺภารสฺส อปฺปโหนกฏฺฐาเน กุฏฺฏํ อุฏฺฐาเปตฺวา วา กตเสนาสนํฯ คุหาติ ภูมิทริ วา ยตฺถ รตฺตินฺทิวํ ทีปํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ปพฺพตคุหา วา ภูมิคุหา วาติ วุตฺตํฯ

ตํ อาวสถภูตํ ปติสฺสยเสนาสนํ วิหริตพฺพฏฺเฐน, วิหารฏฺฐานฏฺเฐน จ วิหารเสนาสนํ นามฯ มสารกาทิจตุพฺพิโธ มญฺโจฯ ตถา ปีฐํฯ อุณฺณภิสิอาทิปญฺจวิธา ภิสิฯ สีสปฺปมาณํ พิมฺโพหนํฯ วิตฺถารโต วิทตฺถิจตุรงฺคุลตา, ทีฆโต มญฺจวิตฺถารปฺปมาณตา เจตฺถ สีสปฺปมาณํฯ มสารกาทีนิ มญฺจปีฐภาวโต, ภิสิอุปธานญฺจ มญฺจปีฐสมฺพนฺธโต มญฺจปีฐเสนาสนํฯ มญฺจปีฐภูตญฺหิ เสนาสนํ, มญฺจปีฐสมฺพนฺธญฺจ สามญฺญนิทฺเทเสน, เอกเสเสน วา ‘‘มญฺจปีฐเสนาสน’’นฺติ วุจฺจติฯ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถโรปิ เอวเมว วทติฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘มญฺจปีฐเสนาสนนฺติ มญฺจปีฐญฺเจว มญฺจปีฐสมฺพนฺธเสนาสนญฺจา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.216) วุตฺตํฯ

จิมิลิกา นาม สุธาปริกมฺมกตาย ภูมิยา วณฺณานุรกฺขณตฺถํ ปฏขณฺฑาทีหิ สิพฺเพตฺวา กตาฯ จมฺมขณฺโฑ นาม สีหพฺยคฺฆทีปิตรจฺฉจมฺมาทีสุปิ ยํ กิญฺจิ จมฺมํฯ อฏฺฐกถาสุ (ปาจิ. อฏฺฐ. 112; วิ. สงฺค. อฏฺฐ. 82) หิ เสนาสนปริโภเค ปฏิกฺขิตฺตจมฺมํ น ทิสฺสติฯ ติณสนฺถาโรติ เยสํ เกสญฺจิ ติณานํ สนฺถาโรฯ เอเสว นโย ปณฺณสนฺถาเรปิฯ จิมิลิกาทิ ภูมิยํ สนฺถริตพฺพตาย สนฺถตเสนาสนํฯ ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตีติ ฐเปตฺวา วา เอตานิ มญฺจาทีนิ ยตฺถ ภิกฺขู สนฺนิปตนฺติ, สพฺพเมตํ เสนาสนํ นามาติ เอวํ วุตฺตํ อวเสสํ รุกฺขมูลาทิปฏิกฺกมิตพฺพฏฺฐานํ อภิสงฺขรณาภาวโต เกวลํ สยนสฺส, นิสฺสชฺชาย จ โอกาสภูตตฺตา โอกาสเสนาสนํฯ เสนาสนคฺคหเณนาติ ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสน’’นฺติ อิมินา เสนาสนสทฺเทน วิวิตฺตเสนาสนสฺส วา อาทาเนน, วจเนน วา คหิตเมว สามญฺญโชตนาย วิเสเส อวฏฺฐานโต, วิเสสตฺถินา จ วิเสสสฺส ปยุชฺชิตพฺพโตฯ

ยเทวํ กสฺมา ‘‘อรญฺญ’’นฺติอาทิ ปุน วุตฺตนฺติ อนุโยเคน ‘‘อิธ ปนสฺสา’’ติอาทิมาหฯ เอวํ คหิเตสุปิ เสนาสเนสุ ยถาวุตฺตสฺส ภิกฺขุโน อนุจฺฉวิกเมว เสนาสนํ ทสฺเสตุกามตฺตา ปุน เอวํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ภิกฺขุนีนํ วเสน อาคต’’นฺติ อิทํ วินเย อาคตเมว สนฺธาย วุตฺตํ, น อภิธมฺเมฯ วินเย หิ คณมฺหาโอหียนสิกฺขาปเท (ปาจิ. 691) ภิกฺขุนีนํ อารญฺญกธุตงฺคสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา อิทมฺปิ จ ตาสํ อรญฺญํ นาม, น ปน ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิมํ อรญฺญเมว เสนาสนํ, อิทมฺปิ จ ตาสํ คณมฺหาโอหียนาปตฺติกรํ, น ตุ ปญฺจธนุสติกาทิเมว อรญฺญํฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –

‘‘เอกา วา คณมฺหา โอหีเยยฺยาติ อคามเก อรญฺเญ ทุติยิกาย ภิกฺขุนิยา ทสฺสนูปจารํ วา สวนูปจารํ วา วิชหนฺติยา อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส, วิชหิเต อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติฯ

วินยฏฺฐกถาสุปิ (ปาจิ. อฏฺฐ. 692) หิ ตถาว อตฺโถ วุตฺโตติฯ อภิธมฺเม ปน ‘‘อรญฺญนฺติ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรญฺญ’’นฺติ (วิภ. 529) อาคตํฯ วินยสุตฺตนฺตา หิ อุโภปิ ปริยายเทสนา นาม, อภิธมฺโม ปน นิปฺปริยายเทสนา, ตสฺมา ยํ น คามปเทสนฺโตคธํ, ตํ อรญฺญนฺติ นิปฺปริยาเยน ทสฺเสตุํ ตถา วุตฺตํฯ

อินฺทขีลา พหิ นิกฺขมิตฺวา ยํ ฐานํ ปวตฺตํ , สพฺพเมตํ อรญฺญํ นามาติ เจตฺถ อตฺโถฯ อารญฺญกํ นาม…เป.… ปจฺฉิมนฺติ อิทํ ปน สุตฺตนฺตนเยน อารญฺญกสิกฺขาปเท (ปารา. 652) อารญฺญิกํ ภิกฺขุํ สนฺธาย วุตฺตํ อิมสฺส ภิกฺขุโน อนุรูปํ, ตสฺมา วิสุทฺธิมคฺเค ธุตงฺคนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. 1.19) ยํ ตสฺส ลกฺขณํ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตเมว, อโต ตตฺถ วุตฺตนเยน คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

สนฺทจฺฉายนฺติ สีตจฺฉายํฯ เตนาห ‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทิฯ รุกฺขมูลนฺติ รุกฺขสมีปํฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ยาวตา มชฺฌนฺหิเก กาเล สมนฺตา ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ นิปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูล’’นฺติฯ ปพฺพตนฺติ สุทฺธปาสาณสุทฺธปํสุอุภยมิสฺสกวเสน ติวิโธปิ ปพฺพโต อธิปฺเปโต, น สิลามโย เอวฯ เสล-สทฺโท ปน อวิเสสโต ปพฺพตปริยาโยติ กตฺวา เอวํ วุตฺตํฯ ‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทินา ตทุภยสฺส อนุรูปตํ ทสฺเสติฯ ทิสาสุ ขายมานาสูติ ทสสุ ทิสาสุ อภิมุขีภาเวน ทิสฺสมานาสุฯ ตถารูเปนปิ การเณน สิยา จิตฺตสฺส เอกคฺคตาติ เอตํ วุตฺตํ, สพฺพทิสาหิ อาคเตน วาเตน พีชิยมานภาวเหตุทสฺสนตฺถนฺติ เกจิฯ กํ วุจฺจติ อุทกํ ปิปาสวิโนทนสฺส การกตฺตาฯ ‘‘ยํ นทีตุมฺพนฺติปิ นทีกุญฺชนฺติปิ วทนฺติ, ตํ กนฺทรนฺติ อปพฺพตปเทเสปิ วิทุคฺคนทีนิวตฺตนปเทสํ กนฺทรนฺติ ทสฺเสตี’’ติ (วิภ. มูลฏี. 530) อาจริยานนฺทตฺเถโร, เตเนว วิญฺญายติ ‘‘นทีตุมฺพนทีกุญฺชสทฺทา นทีนิวตฺตนปเทสวาจกา’’ติฯ นทีนิวตฺตนปเทโส จ นาม นทิยา นิกฺขมนอุทเกน ปุน นิวตฺติตฺวา คโต วิทุคฺคปเทโสฯ ‘‘อปพฺพตปเทเสปี’’ติ วทนฺโต ปน อฏฺฐกถายํ นิทสฺสนมตฺเตน ปฐมํ ปพฺพตปเทสนฺติ วุตฺตํ, ยถาวุตฺโต ปน นทีปเทโสปิ กนฺทโร เอวาติ ทสฺเสติฯ

‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทินาปิ นิทสฺสนมตฺเตเนว ตสฺสานุรูปภาวมาหฯ อุสฺสาเปตฺวาติ ปุญฺชํ กตฺวาฯ ‘‘ทฺวินฺนํ ปพฺพตานมฺปิ อาสนฺนตเร ฐิตานํ โอวรกาทิสทิสํ วิวรํ โหติ, เอกสฺมิํเยว ปน ปพฺพเต อุมงฺคสทิส’’นฺติ วทนฺติ อาจริยาฯ เอกสฺมิํเยว หิ อุมงฺคสทิสํ อนฺโตเลณํ โหติ อุปริ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา, น ทฺวีสุ ตถา อปฺปฏิจฺฉนฺนตฺตา, ตสฺมา ‘‘อุมงฺคสทิส’’นฺติ อิทํ ‘‘เอกสฺมิํ เยวา’’ติ อิมินา สมฺพนฺธนียํฯ ‘‘มหาวิวร’’นฺติ อิทํ ปน อุภเยหิปิฯ อุมงฺคสทิสนฺติ จ ‘‘สุทุงฺคาสทิส’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. 1.216) อาจริเยน วุตฺตํฯ

สุทุงฺคาติ หิ ภูมิฆรสฺเสตํ อธิวจนํ, ‘‘ตํ คเหตฺวา สุทุงฺคาย รวนฺตํ ยกฺขินี ขิปี’’ติอาทีสุ วิยฯ มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺฐานนฺติ ปกติสญฺจารวเสน มนุสฺเสหิ น สญฺจริตพฺพฏฺฐานํฯ กสฺสนวปฺปนาทิวเสน หิ ปกติสญฺจารปฏิกฺเขโป อิธาธิปฺเปโตฯ เตนาห ‘‘ยตฺถ น กสนฺติ น วปนฺตี’’ติฯ อาทิสทฺเทน ปน ‘‘วนปตฺถนฺติ วนสณฺฐานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ, วนปตฺถนฺติ ภีสนกานเมตํ, วนปตฺถนฺติ สโลมหํสานเมตํ, วนปตฺถนฺติ ปริยนฺตานเมตํ, วนปตฺถนฺติ น มนุสฺสูปจารานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติ (วิภ. 531) อิมํ วิภงฺคปาฬิเสสํ สงฺคณฺหาติฯ ปตฺโถติ หิ ปพฺพตสฺส สมานภูมิ, โย ‘‘สานู’’ติปิ วุจฺจติ, ตสฺสทิสตฺตา ปน มนุสฺสานมสญฺจรณภูตํ วนํ, ตสฺมา ปตฺถสทิสํ วนํ วนปตฺโถติ วิเสสนปรนิปาโต ทฏฺฐพฺโพฯ สพฺเพสํ สพฺพาสุ ทิสาสุ อภิมุโข โอกาโส อพฺโภกาโสติ อาห ‘‘อจฺฉนฺน’’นฺติ, เกนจิ ฉทเนน อนฺตมโส รุกฺขสาขายปิ น ฉาทิตนฺติ อตฺโถฯ ทณฺฑกานํ อุปริ จีวรํ ฉาเทตฺวา กตา จีวรกุฏิฯ นิกฺกฑฺฒิตฺวาติ นีหริตฺวาฯ อนฺโตปพฺภารเลณสทิโส ปลาลราสิเยว อธิปฺเปโต, อิตรถา ติณปณฺณสนฺถารสงฺโคปิ สิยาติ วุตฺตํ ‘‘ปพฺภารเลณสทิเส อาลเย’’ติ, ปพฺภารสทิเส, เลณสทิเส วาติ อตฺโถฯ คจฺฉคุมฺพาทีนมฺปีติ ปิ-สทฺเทน ปุริมนยํ สมฺปิณฺเฑติฯ

ปิณฺฑปาตสฺส ปริเยสนํ ปิณฺฑปาโต อุตฺตรปทโลเปน, ตโต ปฏิกฺกนฺโต ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ อาห ‘‘ปิณฺฑปาตปริเยสนโต ปฏิกฺกนฺโต’’ติฯ ปลฺลงฺกนฺติ เอตฺถ ปริ-สทฺโท ‘‘สมนฺตโต’’ติ เอตสฺมิํ อตฺเถ, ตสฺมา ปริสมนฺตโต องฺกนํ อาสนํ ปลฺลงฺโก ร-การสฺส ล-การํ, ทฺวิภาวญฺจ กตฺวา ยถา ‘‘ปลิพุทฺโธ’’ติ, (มิ. ป. 6.3.6) สมนฺตภาโว จ วาโมรุํ, ทกฺขิโณรุญฺจ สมํ ฐเปตฺวา อุภินฺนํ ปาทานํ อญฺญมญฺญสมฺพนฺธนกรณํฯ เตนาห ‘‘สมนฺตโต อูรุพทฺธาสน’’นฺติฯ อูรูนํ พนฺธนวเสน นิสชฺชาว อิธ ปลฺลงฺโก, น อาหริเมหิ วาเฬหิ กโตติ วุตฺตํ โหติฯ อาภุชิตฺวาติ จ ยถา ปลฺลงฺกวเสน นิสชฺชา โหติ, ตถา อุโภ ปาเท อาภุคฺเค สมิญฺชิเต กตฺวา, ตํ ปน อุภินฺนํ ปาทานํ ตถาพนฺธตากรณเมวาติ อาห ‘‘พนฺธิตฺวา’’ติฯ อุชุํ กายนฺติ เอตฺถ กาย-สทฺโท อุปริมกายวิสโย เหฏฺฐิมกายสฺส อนุชุกํ ฐปนสฺส นิสชฺชาวจเนเนว วิญฺญาปิตตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘อุปริมํ สรีรํ อุชุํ ฐเปตฺวา’’ติฯ

ตํ ปน อุปริมกายสฺส อุชุกํ ฐปนํ สรูปโต ทสฺเสติ ‘‘อฏฺฐารสา’’ติอาทินา, อฏฺฐารสนฺนํ ปิฏฺฐิกณฺฏกฏฺฐิกานํ โกฏิยา โกฏิํ ปฏิปาทนเมว ตถา ฐปนนฺติ อธิปฺปาโยฯ

อิทานิ ตถา ฐปนสฺส ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวญฺหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอวนฺติ ตถา ฐปเน สติ, อิมินา วา ตถาฐปนเหตุนาฯ น ปณมนฺตีติ น โอนมนฺติฯ ‘‘อถสฺสา’’ติอาทิ ปน ปรมฺปรปโยชนทสฺสนํฯ อถาติ เอวํ อโนนมเนฯ เวทนาติ ปิฏฺฐิคิลานาทิเวทนาฯ น ปริปตตีติ น วิคจฺฉติ วีถิํ น วิลงฺเฆติฯ ตโต เอว ปุพฺเพนาปรํ วิเสสปฺปตฺติยา กมฺมฏฺฐานํ วุทฺธิํ ผาติํ เวปุลฺลํ อุปคจฺฉติฯ ปริสทฺโท เจตฺถ อภิสทฺทปริยาโย อภิมุขตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘กมฺมฏฺฐานาภิมุข’’นฺติ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺฐานํเยว ปุรกฺขตฺวาติ อตฺโถฯ ปริสทฺทสฺส สมีปตฺถตํ ทสฺเสติ ‘‘มุขสมีเป วา กตฺวา’’ติ อิมินา, มุขสฺส สมีเป วิย จิตฺเต นิพทฺธํ อุปฏฺฐาปนวเสน กตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ปริสทฺทสฺส สมีปตฺถตํ วิภงฺคปาฬิยา (วิภ. 537) สาเธตุํ ‘‘เตเนวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นาสิกคฺเคติ นาสปุฏคฺเคฯ มุขนิมิตฺตํ นาม อุตฺตโรฏฺฐสฺส เวมชฺฌปฺปเทโส, ยตฺถ นาสิกวาโต ปฏิหญฺญติฯ

เอตฺถ จ ยถา ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตี’’ติอาทินา (วิภ. 508) ภาวนานุรูปํ เสนาสนํ ทสฺสิตํ, เอวํ ‘‘นิสีทตี’’ติ อิมินา อลีนานุทฺธจฺจปกฺขิโก สนฺโต อิริยาปโถ ทสฺสิโต, ‘‘ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา’’ติ อิมินา นิสชฺชาย ทฬฺหภาโว, ‘‘ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติ อิมินา อารมฺมณปริคฺคหณูปาโยติฯ ปริ-สทฺโท ปริคฺคหฏฺโฐ ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 16) วิยฯ มุข-สทฺโท นิยฺยานฏฺโฐ ‘‘สุญฺญตวิโมกฺขมุข’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ปฏิปกฺขโต นิกฺขมนเมว หิ นิยฺยานํฯ อสมฺโมสนภาโว อุปฏฺฐานฏฺโฐฯ ตตฺราติ ปฏิสมฺภิทานเยฯ ปริคฺคหิตนิยฺยานนฺติ สพฺพถา คหิตาสมฺโมสตาย ปริคฺคหิตํ, ปริจฺจตฺตสมฺโมสปฏิปกฺขตาย จ นิยฺยานํ สติํ กตฺวา, ปรมํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ อยํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถรสฺส, อาจริยสาริปุตฺตตฺเถรสฺส จ มติฯ

อถ วา ‘‘กายาทีสุ สุฏฺฐุปวตฺติยา ปริคฺคหิตํ, ตโต เอว จ นิยฺยานภาวยุตฺตํ, กายาทิปริคฺคหณญาณสมฺปยุตฺตตาย วา ปริคฺคหิตํ, ตโตเยว จ นิยฺยานภูตํ อุปฏฺฐานํ กตฺวาติ อตฺโถ’’ติ อยํ อาจริยานนฺทตฺเถรสฺส (วิภ. มูลฏี. 537) มติฯ

[217] อภิชฺฌายติ คิชฺฌติ อภิกงฺขติ เอตายาติ อภิชฺฌา, กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ ลุจฺจนฏฺเฐนาติ ภิชฺชนฏฺเฐน, ขเณ ขเณ ภิชฺชนฏฺเฐนาติ อตฺโถติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน, (ที. นิ. ฏี. 1.217) องฺคุตฺตรฏีกากาเรน จ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน วุตฺตํฯ สุตฺเตสุ จ ทิสฺสติ ‘‘ลุจฺจตีติ โข ภิกฺขุ โลโกติ วุจฺจติฯ กิญฺจ ลุจฺจติ? จกฺขุ โข ภิกฺขุ ลุจฺจติ, รูปา ลุจฺจนฺติ, จกฺขุวิญฺญาณํ ลุจฺจตี’’ติอาทิฯ (สํ. นิ. 4.82) อภิธมฺมฏฺฐกถายํ, (ธ. ส. อฏฺฐ. 7-13) ปน อิธ จ อธุนา โปตฺถเก ‘‘ลุจฺจนปลุจฺจนฏฺเฐนา’’ติ ลิขิตํฯ ตตฺถ ลุจฺจนเมว ปลุจฺจนปริยาเยน วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ ลุจสทฺโท หิ อเปกฺขนาทิอตฺโถปิ ภวติ ‘‘โอโลเกตี’’ติอาทีสุ, ภิชฺชนปภิชฺชนฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ วํสตฺถปกาสินิยํ ปน วุตฺตํ ‘‘ขณภงฺควเสน ลุจฺจนสภาวโต, จุติภงฺควเสน จ ปลุจฺจนสภาวโต โลโก นามา’’ติ (วํสตฺถปกาสินิยํ นาม มหาวํสฏีกายํ ปฐมปริจฺเฉเท ปญฺจมคาถา วณฺณนายํ) เกจิ ปน ‘‘ภิชฺชนอุปฺปชฺชนฏฺเฐนา’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ อาหจฺจภาสิตวจนตฺเถน วิรุชฺฌนโต, ลุจสทฺทสฺส จ อนุปฺปาทวาจกตฺตา อยุตฺตเมเวตํฯ อปิจ อาจริเยหิปิ ‘‘ลุจฺจนปลุจฺจนฏฺเฐนา’’ติ ปาฐเมว อุลฺลิงฺเคตฺวา ตถา อตฺโถ วุตฺโต สิยา, ปจฺฉา ปน ปรมฺปราภตวเสน ปมาทเลขตฺตา ตตฺถ ตตฺถ น ทิฏฺโฐติ ทฏฺฐพฺพํ, น ลุจฺจติ น ปลุจฺจตีติ โย คหิโตปิ ตถา น โหติ, สฺเวว โลโก, อนิจฺจานุปสฺสนาย วา ลุจฺจติ ภิชฺชติ วินสฺสตีติ คเหตพฺโพว โลโกติ ตํคหณรหิตานํ โลกุตฺตรานํ นตฺถิ โลกตา, ทุกฺขสจฺจํ วา โลโกติ วุตฺตํ ‘‘ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา โลโก’’ติฯ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ วจนโตปิ ยถาวุตฺโต เกสญฺจิ อตฺโถ น ยุตฺโตติฯ

ตสฺมาติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธานเมว โลกภาวโตฯ วิกฺขมฺภนวเสนาติ เอตฺถ วิกฺขมฺภนํ ตทงฺคปฺปหานวเสเนว อนุปฺปาทนํ อปฺปวตฺตนํ, น ปน วิกฺขมฺภนปฺปหานวเสน ปฏิปกฺขานํ สุฏฺฐุปหีนํฯ ‘‘ปหีนตฺตา’’ติ หิ ตถาปหีนสทิสตํ เอว สนฺธาย วุตฺตํฯ กสฺมาติ เจ? ฌานสฺส อนธิคตตฺตาฯ

เอวํ ปน ปุพฺพภาคภาวนาย ตถา ปหานโตเยเวตํ จิตฺตํ วิคตาภิชฺฌํ นาม, น ตุ จกฺขุวิญฺญาณมิว สภาวโต อภิชฺฌาวิรหิตตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘น จกฺขุวิญฺญาณสทิเสนา’’ติ วุตฺตํฯ ยถา ตนฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ, ตํ จิตฺตํ วาฯ อธุนา มุญฺจนสฺส, อนาคเต จ ปุน อนาทานสฺส กรณํ ปริโสธนํ นามาติ วุตฺตํ โหติฯ ยถา จ อิมสฺส จิตฺตสฺส ปุพฺพภาคภาวนาย ปริโสธิตตฺตา วิคตาภิชฺฌตา, เอวํ อพฺยาปนฺนตา, วิคตถินมิทฺธตา, อนุทฺธตตา, นิพฺพิจิกิจฺฉตา จ เวทิตพฺพาติ นิทสฺเสนฺโต ‘‘พฺยาปาทปโทสํ ปหายาติอาทีสุปิ เอเสว นโย’’ติ อาหฯ ปูติกุมฺมาสาทโยติ อาภิโทสิกยวกุมฺมาสาทโยฯ ปุริมปกตินฺติ ปริสุทฺธปณฺฑรสภาวํ, อิมินา วิการมาปชฺชตีติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ วิการาปตฺติยาติ ปุริมปกติวิชหนสงฺขาเตน วิการมาปชฺชเนนฯ ‘‘อุภย’’นฺติอาทินา ตุลฺยตฺถสมาสภาวมาหฯ ‘‘ยา ตสฺมิํ สมเย จิตฺตสฺส อกลฺลตา’’ติอาทินา (ธ. ส. 1162; วิภ. 546) ถินสฺส, ‘‘ยา ตสฺมิํ สมเย กายสฺส อกลฺลตา’’ติอาทินา จ มิทฺธสฺส อภิธมฺเม นิทฺทิฏฺฐตฺตา ‘‘ถินํ จิตฺตเคลญฺญํ, มิทฺธํ เจตสิกเคลญฺญ’’นฺติ วุตฺตํฯ สติปิ หิ ถินมิทฺธสฺส อญฺญมญฺญํ อวิปฺปโยเค จิตฺตกายลหุตาทีนํ วิย จิตฺตเจตสิกานํ ยถากฺกมํ ตํตํวิเสสสฺส ยา เตสํ อกลฺลตาทีนํ วิเสสปจฺจยตา, อยเมเตสํ สภาโวติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทิฏฺฐาโลโก นาม ปสฺสิโต รตฺติํ จนฺทาโลกทีปาโลกอุกฺกาโลกาทิ, ทิวา จ สูริยาโลกาทิฯ รตฺติมฺปิ ทิวาปิ ตสฺส สญฺชานนสมตฺถา สญฺญา อาโลกสญฺญา, ตสฺสา จ วิคตนีวรณาย ปริสุทฺธาย อตฺถิตา อิธ อธิปฺเปตาฯ อติสยตฺถวิสิฏฺฐสฺส หิ อตฺถิอตฺถสฺส อวโพธโก อยมีกาโรติ ทสฺเสนฺโต ‘‘รตฺติมฺปี’’ติอาทิมาห, วิคตถินมิทฺธภาวสฺส การณตฺตา เจตํ วุตฺตํฯ สุตฺเตสุ ปากโฏวายมตฺโถฯ

สรตีติ สโต, สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโนติ เอวํ ปุคฺคลนิทฺเทโสติ ทสฺเสติ ‘‘สติยา จ ญาเณน จ สมนฺนาคโต’’ติ อิมินาฯ สนฺเตสุปิ อญฺเญสุ วีริยสมาธิอาทีสุ กสฺมา อิทเมว อุภยํ วุตฺตํ, วิคตาภิชฺฌาทีสุ วา อิทํ อุภยํ อวตฺวา กสฺมา อิเธว วุตฺตนฺติ อนุโยคมปเนตุํ ‘‘อิทํ อุภย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน นิทฺทิฏฺฐสติสมฺปชญฺญสงฺขาตํ อิทํ อุภยนฺติ อตฺโถฯ อติกฺกมิตฺวา ฐิโตติ ต-สทฺทสฺส อตีตตฺถตํ อาห, ปุพฺพภาคภาวนาย ปชหนเมว จ อติกฺกมนํฯ

‘‘กถํ อิทํ กถํ อิท’’นฺติ ปวตฺตตีติ กถํกถา, วิจิกิจฺฉา, สา เอตสฺส อตฺถีติ กถํกถี, น กถํกถี อกถํกถี, นิพฺพิจิกิจฺโฉติ วจนตฺโถ, อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘กถํ อิทํ กถํ อิท’นฺติ เอวํ นปฺปวตฺตตีติ อกถํกถี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ อิทํ ‘‘อกถํกถี’’ติ อิมินา สมฺพชฺฌิตพฺพนฺติ อาห ‘‘น วิจิกิจฺฉติ, น กงฺขตีติ อตฺโถ’’ติฯ วจนตฺถลกฺขณาทิเภทโตติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ปจฺจยปหานปหายกาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เตปิ หิ ปเภทโต วตฺตพฺพาติฯ

[218] วฑฺฒิยา คหิตํ ธนํ อิณํ นามาติ วุตฺตํ ‘‘วฑฺฒิยา ธนํ คเหตฺวา’’ติฯ วิคโต อนฺโต พฺยนฺโต, โส ยสฺสาติ พฺยนฺตีฯ เตนาห ‘‘วิคตนฺต’’นฺติ, วิรหิตทาตพฺพอิณปริยนฺตํ กเรยฺยาติ เจตสฺส อตฺโถฯ เตสนฺติ วฑฺฒิยา คหิตานํ อิณธนานํฯ ปริยนฺโต นาม ตทุตฺตริ ทาตพฺพอิณเสโสฯ นตฺถิ อิณมสฺสาติ อณโณฯ ตสฺส ภาโว อาณณฺยํฯ ตเมว นิทานํ อาณณฺยนิทานํ, อาณณฺยเหตุ อาณณฺยการณาติ อตฺโถฯ อาณณฺยเมว หิ นิทานํ การณมสฺสาติ วา อาณณฺยนิทานํ, ‘‘ปาโมชฺชํ โสมนสฺส’’นฺติ อิเมหิ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อิณปลิโพธโต มุตฺโตมฺหี’’ติ พลวปาโมชฺชํ ลภติฯ ‘‘ชีวิกานิมิตฺตมฺปิ เม อวสิฏฺฐํ อตฺถี’’ติ โสมนสฺสํ อธิคจฺฉติฯ

[219] วิสภาคเวทนา นาม ทุกฺขเวทนาฯ สา หิ กุสลวิปากสนฺตานสฺส วิโรธิภาวโต สุขเวทนาย วิสภาคา, ตสฺสา อุปฺปตฺติยา กรณภูตายฯ กกเจเนวาติ กกเจน อิวฯ จตุอิริยาปถนฺติ จตุพฺพิธมฺปิ อิริยาปถํฯ พฺยาธิโต หิ ยถา ฐานคมเนสุ อสมตฺโถ, เอวํ นิสชฺชาทีสุปิฯ อาพาเธตีติ ปีเฬติฯ วาตาทีนํ วิการภูตา วิสมาวตฺถาเยว ‘‘อาพาโธ’’ติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘ตํสมุฏฺฐาเนน ทุกฺเขน ทุกฺขิโต’’ติ, อาพาธสมุฏฺฐาเนน ทุกฺขเวทนาสงฺขาเตน ทุกฺเขน ทุกฺขิโต ทุกฺขสมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ ทุกฺขเวทนาย ปน อาพาธภาเวน อาทิมฺหิ พาธตีติ อาพาโธติ กตฺวา อาพาธสงฺขาเตน มูลพฺยาธินา อาพาธิโก, อปราปรํ สญฺชาตทุกฺขสงฺขาเตน อนุพนฺธพฺยาธินา ทุกฺขิโตติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

เอวญฺหิ สติ ทุกฺขเวทนาวเสน วุตฺตสฺส ทุกฺขิตปทสฺส อาพาธิกปเทน วิเสสิตพฺพตา ปากฏา โหตีติ อยเมตฺถ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. 1.219) วุตฺตนโยฯ อธิกํ มตฺตํ ปมาณํ อธิมตฺตํ, พาฬฺหํ, อธิมตฺตํ คิลาโน ธาตุสงฺขเยน ปริกฺขีณสรีโรติ อธิมตฺตคิลาโนฯ อธิมตฺตพฺยาธิปเรตตายาติ อธิมตฺตพฺยาธิปีฬิตตายฯ น รุจฺเจยฺยาติ น รุจฺเจถ, กมฺมตฺถปทญฺเจตํ ‘‘ภตฺตญฺจสฺสา’’ติ เอตฺถ ‘‘อสฺสา’’ติ กตฺตุทสฺสนโตฯ มตฺตาสทฺโท อนตฺถโกติ วุตฺตํ ‘‘พลมตฺตาติ พลเมวา’’ติ, อปฺปมตฺตกํ วา พลํ พลมตฺตาฯ ตทุภยนฺติ ปาโมชฺชํ, โสมนสฺสญฺจฯ ลเภถ ปาโมชฺชํ ‘‘โรคโต มุตฺโตมฺหี’’ติฯ อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสํ ‘‘อตฺถิ เม กายพล’’นฺติ ปาฬิยา อตฺโถฯ

[220] กากณิกมตฺตํ นาม ‘‘เอกคุญฺชมตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ ‘‘ทิยฑฺฒวีหิมตฺต’’นฺติ วินยฏีกายํ วุตฺตํฯ อปิจ กณ-สทฺโท กุณฺฑเก –

‘‘อกณํ อถุสํ สุทฺธํ, สุคนฺธํ ตณฺฑุลปฺผลํ;

ตุณฺฑิกีเร ปจิตฺวาน, ตโต ภุญฺชนฺติ โภชน’’นฺติฯ (ที. นิ. 3.281) อาทีสุ วิย;

‘‘กโณ ตุ กุณฺฑโก ภเว’’ติ (อภิธาเน ภกณฺเฑ จตุพฺพณฺณวคฺเค 454 คาถา) หิ วุตฺตํฯ อปฺปโก ปน กโณ กากโณติ วุจฺจติ ยถา ‘‘กาลวณ’’นฺติ, ตสฺมา กากโณว ปมาณมสฺสาติ กากณิกํ, กากณิกเมว กากณิกมตฺตํ, ขุทฺทกกุณฺฑกปฺปมาณเมวาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวญฺหิ สติ ‘‘ราชทาโย นาม กากณิกมตฺตํ น วฏฺฏติ, อฑฺฒมาสคฺฆนิกํ มํสํ เทตี’’ติ (ชา. อฏฺฐ. 6.อุมงฺคชาตกวณฺณนาย) วุตฺเตน อุมงฺคชาตกวจเนน จ อวิรุทฺธํ โหติฯ วโยติ ขโย ภงฺโค, ตสฺส ‘‘พนฺธนา มุตฺโตมฺหี’’ติ อาวชฺชยโต ตทุภยํ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ลเภถ ปาโมชฺชํ, อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺส’’นฺติฯ วจนาวเสสํ สนฺธาย ‘‘เสสํ วุตฺตนเยเนวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วุตฺตนเยเนวาติ จ ปฐมทุติยปเทสุ วุตฺตนเยเนวฯ สพฺพปเทสูติ ตติยาทีสุ ตีสุ โกฏฺฐาเสสุฯ เอเกโก หิ อุปมาปกฺโข ‘‘ปท’’นฺติ วุตฺโตฯ

[221-222] อธีโนติ อายตฺโต, น เสริภาวยุตฺโตฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน รุจิยา กิญฺจิ กาตุํ น ลภตี’’ติฯ เอวมิตรสฺมิมฺปิฯ เยน คนฺตุกาโม, เตน กามํ คโม น โหตีติ สปาฐเสสโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘เยนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กามนฺติ เจตํ ภาวนปุํสกวจนํ, กาเมน วา อิจฺฉาย คโม กามํคโม นิคฺคหีตาคเมนฯ

ทาสพฺยาติ เอตฺถ พฺย-สทฺทสฺส ภาวตฺถตํ ทสฺเสติ ‘‘ทาสภาวา’’ติ อิมินาฯ อปราธีนตาย อตฺตโน ภุโช วิย สกิจฺเจ เอสิตพฺโพ เปสิตพฺโพติ ภุชิสฺโส, สยํวสีติ นิพฺพจนํฯ ‘‘ภุโช นาม อตฺตโน ยถาสุขํ วินิโยโค, โส อิสฺโส อิจฺฉิตพฺโพ เอตฺถาติ ภุชิสฺโส, อสฺสามิโก’’ติ มูลปณฺณาสกฏีกายํ วุตฺตํฯ อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺตโน สนฺตโก’’ติ อาห, อตฺตาว อตฺตโน สนฺตโก, น ปรสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ อนุทกตาย กํ ปานียํ ตาเรนฺติ เอตฺถาติ กนฺตาโร, อทฺธานสทฺโท จ ทีฆปริยาโยติ วุตฺตํ ‘‘นิรุทกํ ทีฆมคฺค’’นฺติฯ

[223] เสสานีติ พฺยาปาทาทีนิฯ ตตฺราติ ทสฺสเนฯ อยนฺติ อิทานิ วุจฺจมานา สทิสตา, เยน อิณาทีนํ อุปมาภาโว, กามจฺฉนฺทาทีนญฺจ อุปเมยฺยภาโว โหติ, โส เนสํ อุปโมปเมยฺยสมฺพนฺโธ สทิสตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตหีติ ปเรหิ อิณสามิเกหิฯ กิญฺจิ ปฏิพาหิตุนฺติ ผรุสวจนาทิกํ กิญฺจิปิ ปฏิเสเธตุํ น สกฺโกติ อิณํ ทาตุมสกฺกุณตฺตาฯ กสฺมาติ วุตฺตํ ‘‘ติติกฺขาการณ’’นฺติอาทิ, อิณสฺส ติติกฺขาการณตฺตาติ อตฺโถฯ โย ยมฺหิ กามจฺฉนฺเทน รชฺชตีติ โย ปุคฺคโล ยมฺหิ กามจฺฉนฺทสฺส วตฺถุภูเต ปุคฺคเล กามจฺฉนฺเทน รชฺชติฯ ตณฺหาสหคเตน ตํ วตฺถุํ คณฺหาตีติ ตณฺหาภูเตน กามจฺฉนฺเทน ตํ กามจฺฉนฺทสฺส วตฺถุภูตํ ปุคฺคลํ ‘‘มเมต’’นฺติ คณฺหาติฯ สหคตสทฺโท เหตฺถ ตพฺภาวมตฺโต ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา นนฺทีราคสหคตา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.400; ม. นิ. 1.133, 480; 3.373; สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 15; ปฏิ. ม. 2.30) วิยฯ เตนาติ กามจฺฉนฺทสฺส วตฺถุภูเตน ปุคฺคเลนฯ กสฺมาติ อาห ‘‘ติติกฺขาการณ’’นฺติอาทิ, กามจฺฉนฺทสฺส ติติกฺขาการณตฺตาติ อตฺโถฯ ติติกฺขาสทิโส เจตฺถ ราคปธาโน อกุสลจิตฺตุปฺปาโท ‘‘ติติกฺขา’’ติ วุตฺโต, น ตุ ‘‘ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.91; ธ. ป. 184) วิย ตปภูโต อโทสปธาโน จิตฺตุปฺปาโทฯ ฆรสามิเกหีติ ฆรสฺส สามิกภูเตหิ สสฺสุสสุรสามิเกหิฯ อิตฺถีนํ กามจฺฉนฺโท ติติกฺขาการณํ โหติ วิยาติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘ยถา ปนา’’ติอาทินา เสสานํ โรคาทิสทิสตา วุตฺตาฯ ตตฺถ ปิตฺตโทสโกปนวเสน ปิตฺตโรคาตุโรฯ

ตสฺส ปิตฺตโกปนโต สพฺพมฺปิ มธุสกฺกราทิกํ อมธุรภาเวน สมฺปชฺชตีติ วุตฺตํ ‘‘ติตฺตกํ ติตฺตกนฺติ อุคฺคิรติเยวา’’ติฯ ตุมฺเห อุปทฺทเวถาติ ฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. 1.223) อุทฺธฏปาโฐ, ‘‘อุปทฺทวํ กโรถา’’ติ นามธาตุวเสน อตฺโถ, อิทานิ ปน ‘‘ตุมฺเหหิ อุปทฺทุตา’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติฯ วิพฺภมตีติ อิโต จิโต จ อาหิณฺฑติ, หีนาย วา อาวตฺตติฯ มธุสกฺกราทีนํ รสํ น วินฺทติ นานุภวติ น ชานาติ น ลภติ จ วิยาติ สมฺพนฺโธฯ สาสนรสนฺติ สาสนสฺส รสํ, สาสนเมว วา รสํฯ

นกฺขตฺตฉณํ นกฺขตฺตํฯ เตนาห ‘‘อโห นจฺจํ, อโห คีต’’นฺติฯ มุตฺโตติ พนฺธนโต ปมุตฺโตฯ ธมฺมสฺสวนสฺสาติ โสตพฺพธมฺมสฺสฯ

สีฆํ ปวตฺเตตพฺพกิจฺจํ อจฺจายิกํฯ สีฆตฺโถ หิ อติสทฺโท ‘‘ปาณาติปาโต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.193; วิภ. 968) วิยฯ วินเย อปกตญฺญุนาติ วินยกฺกเม อกุสเลนฯ ปกตํ นิฏฺฐานํ วินิจฺฉยํ ชานาตีติ ปกตญฺญู, น ปกตญฺญู ตถาฯ โส หิ กปฺปิยากปฺปิยํ ยาถาวโต น ชานาติฯ เตนาห ‘‘กิสฺมิญฺจิเทวา’’ติอาทิฯ กปฺปิยมํเสปีติ สูกรมํสาทิเกปิฯ อกปฺปิยมํสสญฺญายาติ อจฺฉมํสาทิสญฺญายฯ

ทณฺฑกสทฺเทนาปีติ สาขาทณฺฑกสทฺเทนปิฯ อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิโตติ อวสงฺกิโต เจว สมนฺตโต สงฺกิโต จ, อติวิย สงฺกิโตติ วุตฺตํ โหติฯ ตทาการทสฺสนํ ‘‘คจฺฉติปี’’ติอาทิฯ โส หิ โถกํ คจฺฉติปิฯ คจฺฉนฺโต ปน ตาย อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิตตาย ตตฺถ ตตฺถ ติฏฺฐติปิฯ อีทิเส กนฺตาเร คเต ‘‘โก ชานาติ, กิํ ภวิสฺสตี’’ติ นิวตฺตติปิ, ตสฺมา จ คตฏฺฐานโต อคตฏฺฐานเมว พหุตรํ โหติ, ตโต เอว จ โส กิจฺเฉน กสิเรน เขมนฺตภูมิํ ปาปุณาติ วา, น วา ปาปุณาติฯ กิจฺเฉน กสิเรนาติ ปริยายวจนํ, กายิกทุกฺเขน เขทนํ วา กิจฺฉํ, เจตสิกทุกฺเขน ปีฬนํ กสิรํฯ เขมนฺตภูมินฺติ เขมภูตํ ภูมิํ อนฺตสทฺทสฺส ตพฺภาวตฺตา, ภยสฺส ขียนํ วา เขโม, โสว อนฺโต ปริจฺเฉโท ยสฺสา ตถา, สา เอว ภูมีติ เขมนฺตภูมิ, ตํ นิพฺภยปฺปเทสนฺติ อตฺโถฯ อฏฺฐสุ ฐาเนสูติ ‘‘ตตฺถ กตมา วิจิกิจฺฉา? สตฺถริ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติฯ ธมฺเมฯ สงฺเฆฯ สิกฺขายฯ ปุพฺพนฺเตฯ อปรนฺเตฯ ปุพฺพนฺตาปรนฺเตฯ

อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขติ วิจิกิจฺฉตี’’ติ (วิภ. 915) วิภงฺเค วุตฺเตสุ อฏฺฐสุ ฐาเนสุฯ อธิมุจฺจิตฺวาติ วินิจฺฉินิตฺวา, สทฺทหิตฺวา วาฯ สทฺธาย คณฺหิตุนฺติ สทฺเธยฺยวตฺถุํ ‘‘อิทเมว’’นฺติ สทฺทหนวเสน คณฺหิตุํ, สทฺทหิตุํ น สกฺโกตีติ อตฺโถฯ อิตีติ ตสฺมา วุตฺตนเยน อสกฺกุณนโต อนฺตรายํ กโรตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อตฺถิ นุ โข, นตฺถิ นุ โข’’ติ อรญฺญํ ปวิฏฺฐสฺส อาทิมฺหิ เอว สปฺปนํ สํสโย อาสปฺปนํฯ ตโต ปรํ สมนฺตโต, อุปรูปริ วา สปฺปนํ ปริสปฺปนํฯ อุภเยนปิ ตตฺเถว สํสยวเสน ปริพฺภมนํ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘อปริโยคาหน’’นฺติ, ‘‘เอวมิท’’นฺติ สมนฺตโต อโนคาหนนฺติ อตฺโถฯ ฉมฺภิตตฺตนฺติ อรญฺญสญฺญาย อุปฺปนฺนํ ฉมฺภิตภาวํ หทยมํสจลนํ, อุตฺราสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อุปเมยฺยปกฺเขปิ ยถารหเมสมตฺโถฯ

[224] ตตฺรายํ สทิสตาติ เอตฺถ ปน อปฺปหีนปกฺเข วุตฺตนยานุสาเรน สทิสตา เวทิตพฺพา ฯ ยทคฺเคน หิ กามจฺฉนฺทาทโย อิณาทิสทิสา, ตทคฺเคน จ เตสํ ปหานํ อาณณฺยาทิสทิสตาติฯ อิทํ ปน อนุตฺตานปทตฺถมตฺตํ – สมิทฺธตนฺติ อฑฺฒตํฯ ปุพฺเพ ปณฺณมาโรปิตาย วฑฺฒิยา สห วตฺตตีติ สวฑฺฒิกํฯ ปณฺณนฺติ อิณทานคฺคหเณ สลฺลกฺขณวเสน ลิขิตปณฺณํฯ ปุน ปณฺณนฺติ อิณยาจนวเสน สาสนลิขิตปณฺณํฯ นิลฺเลปตายาติ ธนสมฺพนฺธาภาเวน อวิลิมฺปนตายฯ ตถา อลคฺคตายฯ ปริยายวจนญฺเหตํ ทฺวยํฯ อถ วา นิลฺเลปตายาติ วุตฺตนเยน อวิลิมฺปนภาเวน วิเสสนภูเตน อลคฺคตายาติ อตฺโถฯ ฉ ธมฺเมติ อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคโห, อสุภภาวนานุโยโค, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตญฺญุตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเมฯ ภาเวตฺวาติ พฺรูเหตฺวา, อตฺตนิ วา อุปฺปาเทตฺวาฯ อนุปฺปนฺนอนุปฺปาทนอุปฺปนฺนปฺปหานาทิวิภาวนวเสน มหาสติปฏฺฐานสุตฺเต สวิเสสํ ปาฬิยา อาคตตฺตา ‘‘มหาสติปฏฺฐาเน วณฺณยิสฺสามา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘มหาสติปฏฺฐาเน’’ติ จ อิมสฺมิํ ทีฆาคเม (ที. นิ. 2.372 อาทโย) สงฺคีตมาห, น มชฺฌิมาคเม นิกายนฺตรตฺตาฯ นิกายนฺตราคโตปิ หิ อตฺโถ อาจริเยหิ อญฺญตฺถ เยภุยฺเยน วุตฺโตติ วทนฺติฯ เอส นโย พฺยาปาทาทิปฺปหานภาเคปิฯ ปรวตฺถุมฺหีติ อารมฺมณภูเต ปรสฺมิํ วตฺถุสฺมิํฯ มมายนาภาเวน เนว สงฺโคฯ ปริคฺคหาภาเวน น พทฺโธฯ ทิพฺพานิปิ รูปานิ ปสฺสโต กิเลโส น สมุทาจรติ, ปเคว มานุสิยานีติ สมฺภาวเน อปิ-สทฺโทฯ

อนตฺถกโรติ อตฺตโน, ปรสฺส จ อหิตกโรฯ ฉ ธมฺเมติ เมตฺตานิมิตฺตสฺส อุคฺคโห, เมตฺตาภาวนานุโยโค, กมฺมสฺสกตา, ปฏิสงฺขานพหุลตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเมฯ ตตฺเถวาติ มหาสติปฏฺฐาเนเยวฯ จาริตฺตสีลเมว อุทฺทิสฺส ปญฺญตฺตสิกฺขาปทํ ‘‘อาจารปณฺณตฺตี’’ติ วุตฺตํฯ อาทิ-สทฺเทน วาริตฺตปณฺณตฺติสิกฺขาปทํ สงฺคณฺหาติฯ

ปเวสิโตติ ปเวสาปิโตฯ พนฺธนาคารํ ปเวสาปิตตฺตา อลทฺธนกฺขตฺตานุภวโน ปุริโส หิ ‘‘นกฺขตฺตทิวเส พนฺธนาคารํ ปเวสิโต ปุริโส’’ติ วุตฺโต, นกฺขตฺตทิวเส เอว วา ตทนนุภวนตฺถํ ตถา กโต ปุริโส เอวํ วุตฺโตติปิ วฏฺฏติฯ อปรสฺมินฺติ ตโต ปจฺฉิเม, อญฺญสฺมิํ วา นกฺขตฺตทิวเสฯ โอกาสนฺติ กมฺมการณาการณํ, กมฺมการณกฺขณํ วาฯ มหานตฺถกรนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอตฺถหาปนมุเขน มหโต อนตฺถสฺส การกํฯ ฉ ธมฺเมติ อติโภชเน นิมิตฺตคฺคาโห, อิริยาปถสมฺปริวตฺตนตา, อาโลกสญฺญามนสิกาโร, อพฺโภกาสวาโส, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเม, ธมฺมนกฺขตฺตสฺสาติ ยถาวุตฺตโสตพฺพธมฺมสงฺขาตสฺส มหสฺสฯ สาธูนํ รติชนนโต หิ ธมฺโมปิ ฉณสทิสฏฺเฐน ‘‘นกฺขตฺต’’นฺติ วุตฺโตฯ

อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺเจ มหานตฺถกรนฺติ ปรายตฺตตาปาทเนน วุตฺตนเยน มหโต อนตฺถสฺส การกํฯ ฉ ธมฺเมติ พหุสฺสุตตา, ปริปุจฺฉกตา, วินเย ปกตญฺญุตา, วุฑฺฒเสวิตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเมฯ พลสฺส, พเลน วา อตฺตนา อิจฺฉิตสฺส กรณํ พลกฺกาโร, เตนฯ เนกฺขมฺมปฏิปทนฺติ นีวรณโต นิกฺขมนปฏิปทํ อุปจารภาวนเมว, น ปฐมํ ฌานํฯ อยญฺหิ อุปจารภาวนาธิกาโรฯ

พลวาติ ปจฺจตฺถิกวิธมนสมตฺเถน พเลน พลวา วนฺตุ-สทฺทสฺส อภิสยตฺถวิสิฏฺฐสฺส อตฺถิยตฺถสฺส โพธนโตฯ หตฺถสารนฺติ หตฺถคตธนสารํฯ สชฺชาวุโธติ สชฺชิตธนฺวาทิอาวุโธ, สนฺนทฺธปญฺจาวุโธติ อตฺโถฯ สูรวีรเสวกชนวเสน สปริวาโรฯ ตนฺติ ยถาวุตฺตํ ปุริสํฯ พลวนฺตตาย, สชฺชาวุธตาย, สปริวารตาย จ โจรา ทูรโตว ทิสฺวา ปลาเยยฺยุํฯ อนตฺถการิกาติ สมฺมาปฏิปตฺติยา วิพนฺธกรณโต วุตฺตนเยน อหิตการิกาฯ

ฉ ธมฺเมติ พหุสฺสุตตา, ปริปุจฺฉกตา , วินเย ปกตญฺญุตา, อธิโมกฺขพหุลตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเมฯ ยถา พาหุสจฺจาทีนิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ, เอวํ วิจิกิจฺฉายปีติ อิธาปิ พหุสฺสุตตาทโย ตโยปิ ธมฺมา คหิตา, กลฺยาณมิตฺตตา, ปน สปฺปายกถา จ ปญฺจนฺนมฺปิ ปหานาย สํวตฺตนฺติ, ตสฺมา ตาสุ ตสฺส ตสฺส นีวรณสฺส อนุจฺฉวิกเสวนตา ทฏฺฐพฺพาฯ ติณํ วิยาติ ติณํ ภยวเสน น คเณติ วิยฯ ทุจฺจริตกนฺตารํ นิตฺถริตฺวาติ ทุจฺจริตจรณูปายภูตาย วิจิกิจฺฉาย นิตฺถรณวเสน ทุจฺจริตสงฺขาตํ กนฺตารํ นิตฺถริตฺวาฯ วิจิกิจฺฉา หิ สมฺมาปฏิปตฺติยา อปฺปฏิปชฺชนนิมิตฺตตามุเขน มิจฺฉาปฏิปตฺติเมว ปริพฺรูเหตีติ ตสฺสา อปฺปหานํ ทุจฺจริตจรณูปาโย, ปหานญฺจ ทุจฺจริตวิธูนนูปาโยติฯ

[225] ‘‘ตุฏฺฐากาโร’’ติ อิมินา ปาโมชฺชํ นาม ตรุณปีติํ ทสฺเสติฯ สา หิ ตรุณตาย กถญฺจิปิ ตุฏฺฐาวตฺถา ตุฏฺฐาการมตฺตํฯ ‘‘ตุฏฺฐสฺสา’’ติ อิทํ ‘‘ปมุทิตสฺสา’’ติ เอตสฺส อตฺถวจนํ, ตสฺสตฺโถ ‘‘โอกฺกนฺติกภาวปฺปตฺตาย ปีติยา วเสน ตุฏฺฐสฺสา’’ติ ฏีกายํ วุตฺโต, เอวํ สติ ปาโมชฺชปเทน โอกฺกนฺติกา ปีติเยว คหิตา สิยาฯ ‘‘สกลสรีรํ โขภยมานา ปีติ ชายตี’’ติ เอตสฺสา จตฺโถ ‘‘อตฺตโน สวิปฺผาริกตาย, อตฺตสมุฏฺฐานปณีตรูปุปฺปตฺติยา จ สกลสรีรํ โขภยมานา ผรณลกฺขณา ปีติ ชายตี’’ติ วุตฺโต, เอวญฺจ สติ ปีติปเทน ผรณา ปีติเยว คหิตา สิยา, การณํ ปเนตฺถ คเวสิตพฺพํฯ อิธ, ปน อญฺญตฺถ จ ตรุณพลวตามตฺตสามญฺเญน ปททฺวยสฺส อตฺถทีปนโต ยา กาจิ ตรุณา ปีติ ปาโมชฺชํ, พลวตี ปีติ, ปญฺจวิธาย วา ปีติยา ยถากฺกมํ ตรุณพลวตาสมฺภวโต ปุริมา ปุริมา ปาโมชฺชํ , ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา ปีตีติปิ วทนฺติ, อยเมตฺถ ตทนุจฺฉวิโก อตฺโถฯ ตุฏฺฐสฺสาติ ปาโมชฺชสงฺขาตาย ตรุณปีติยา วเสน ตุฏฺฐสฺสฯ ต-สทฺโท หิ อตีตตฺโถ, อิตรถา เหตุผลสมฺพนฺธาภาวาปตฺติโต, เหตุผลสมฺพนฺธภาวสฺส จ วุตฺตตฺตาฯ ‘‘สกลสรีรํ โขภยมานา’’ติ อิมินา ปีติ นาม เอตฺถ พลวปีตีติ ทสฺเสติฯ สา หิ อตฺตโน สวิปฺผาริกตาย, อตฺตสมุฏฺฐานปณีตรูปุปฺปตฺติยา จ สกลสรีรํ สงฺโขภยมานา ชายติฯ สกลสรีเร ปีติเวคสฺส ปีติวิปฺผารสฺส อุปฺปาทนญฺเจตฺถ สงฺโขภนํฯ

ปีติสหิตํ ปีติ อุตฺตรปทโลเปนฯ กิํ ปน ตํ? มโน, ปีติ มโน เอตสฺสาติ สมาโสฯ ปีติยา สมฺปยุตฺตํ มโน ยสฺสาติปิ วฏฺฏติ, ตสฺสฯ อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘ปีติสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส ปุคฺคลสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ กาโยติ อิธ สพฺโพปิ อรูปกลาโป อธิปฺเปโต, น ปน กายลหุตาทีสุ วิย เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยเมว, น จ กายายตนาทีสุ วิย รูปกายมฺปีติ ทสฺเสติ ‘‘นามกาโย’’ติ อิมินาฯ ปสฺสทฺธิทฺวยวเสเนว เหตฺถ ปสฺสมฺภนมธิปฺเปตํ, ปสฺสมฺภนํ ปน วิคตกิเลสทรถตาติ อาห ‘‘วิคตทรโถ โหตี’’ติ, ปหีนอุทฺธจฺจาทิกิเลสทรโถติ อตฺโถฯ วุตฺตปฺปการาย ปุพฺพภาคภาวนาย วเสน เจตสิกสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโตเยว ตํสมุฏฺฐานปณีตรูปผุฏสรีรตาย กายิกมฺปิ สุขํ ปฏิสํเวเทตีติ วุตฺตํ ‘‘กายิกมฺปิ เจตสิกมฺปิ สุขํ เวทยตี’’ติฯ อิมินา เนกฺขมฺมสุเขนาติ ‘‘สุขํ เวเทตี’’ติ เอวํ วุตฺเตน สํกิเลสนีวรณปกฺขโต นิกฺขนฺตตฺตา, ปฐมชฺฌานปกฺขิกตฺตา จ ยถารหํ เนกฺขมฺมสงฺขาเตน อุปจารสุเขน อปฺปนาสุเขน จฯ สมาธานมฺเปตฺถ ตทุภเยเนวาติ วุตฺตํ ‘‘อุปจารวเสนาปิ อปฺปนาวเสนาปี’’ติฯ

เอตฺถ ปนายมธิปฺปาโย – กามจฺฉนฺทปฺปหานโต ปฏฺฐาย ยาว ปสฺสทฺธกายสฺส สุขปฏิสํเวทนา, ตาว ยถา ปุพฺเพ, ตถา อิธาปิ ปุพฺพภาคภาวนาเยว วุตฺตา, น อปฺปนาฯ ตถา หิ กามจฺฉนฺทปฺปหาเน อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘วิกฺขมฺภนวเสนาติ เอตฺถ วิกฺขมฺภนํ อนุปฺปาทนํ อปฺปวตฺตนํ, น ปฏิปกฺขานํ สุปฺปหีนตา, ปหีนตฺตาติ จ ปหีนสทิสตํ สนฺธาย วุตฺตํ ฌานสฺส อนธิคตตฺตา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.261)ฯ ปสฺสทฺธกายสฺส สุขปฏิสํเวทนาย จ วุตฺตปฺปการาย ปุพฺพภาคภาวนาย วเสน เจตสิกสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโตเยว ตํสมุฏฺฐานปณีตรูปผุฏสรีรตาย กายิกมฺปิ สุขํ ปฏิสํเวเทตีติฯ อปิจ กา นาม กถา อญฺเญหิ วตฺตพฺพา อฏฺฐกถายเมว ‘‘ฉ ธมฺเม ภาเวตฺวา’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ปุพฺพภาคภาวนาย วุตฺตตฺตาฯ

สุขิโน จิตฺตสมาธาเน ปน สุขสฺส อุปจารภาวนาย วิย อปฺปนายปิ การณตฺตา, ‘‘โส วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทินา จ วกฺขมานาย อปฺปนาย เหตุผลวเสน สมฺพชฺฌนโต ปุพฺพภาคสมาธิ , อปฺปนาสมาธิ จ วุตฺโต, ปุพฺพภาคสุขมิว วา อปฺปนาสุขมฺปิ อปฺปนาสมาธิสฺส การณเมวาติ ตมฺปิ อปฺปนาสุขํ อปฺปนาสมาธิโน การณภาเวน อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน คหิตนฺติ อิมมตฺถมสลฺลกฺเขนฺตา เนกฺขมฺมปทตฺถํ ยถาตถํ อคฺคเหตฺวา ปาฬิยํ, อฏฺฐกถายมฺปิ สํกิณฺณากุลํ เกจิ กโรนฺตีติฯ

ปฐมชฺฌานกถาวณฺณนา

[226] ยเทวํ ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ เอเตเนว อุปจารวเสนปิ อปฺปนาวเสนปิ จิตฺตสฺส สมาธานํ กถิตํ สิยา, เอวํ สนฺเต ‘‘โส วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทิกา เทสนา กิมตฺถิยาติ โจทนาย ‘‘โส วิวิจฺเจว…เป.… วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘สมาหิเต’’ติ ปททฺวยํ ‘‘ทสฺสนตฺถํ วุตฺต’’นฺติ อิเมหิ สมฺพนฺธิตฺวา สมาหิตตฺตา ตถา ทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ อุปริวิเสสทสฺสนตฺถนฺติ อุปจารสมาธิโต, ปฐมชฺฌานาทิสมาธิโต จ อุปริ ปตฺตพฺพสฺส ปฐมทุติยชฺฌานาทิวิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํฯ อุปจารสมาธิสมธิคเมเนว หิ ปฐมชฺฌานาทิวิเสโส สมธิคนฺตุํ สกฺกา, น ปน เตน วินา, ทุติยชฺฌานาทิสมธิคเมปิ ปาโมชฺชุปฺปาทาทิการณปรมฺปรา อิจฺฉิตพฺพา, ทุติยมคฺคาทิสมธิคเม ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อปฺปนาสมาธินาติ ปฐมชฺฌานาทิอปฺปนาสมาธินาฯ ตสฺส สมาธิโนติ โย อปฺปนาลกฺขโณ สมาธิ ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ สพฺพสาธารณวเสน วุตฺโต, ตสฺส สมาธิโนฯ ปเภททสฺสนตฺถนฺติ ทุติยชฺฌานาทิวิภาคสฺส เจว ปฐมาภิญฺญาทิวิภาคสฺส จ ปเภททสฺสนตฺถํฯ กรชกายนฺติ จตุสนฺตติรูปสมุทายภูตํ จาตุมหาภูติกกายํฯ โส หิ คพฺภาสเย กรียตีติ กตฺวา กรสงฺขาตโต ปุปฺผสมฺภวโต ชาตตฺตา กรโชติ วุจฺจติฯ กโรติ หิ มาตุ โสณิตสงฺขาตปุปฺผสฺส, ปิตุ สุกฺกสงฺขาตสมฺภวสฺส จ นามํ, ตโต ชาโต ปน อณฺฑชชลาพุชวเสน คพฺภเสยฺยกกาโยวฯ กามํ โอปปาติกาทีนมฺปิ เหตุสมฺปนฺนานํ ยถาวุตฺตสมาธิสมธิคโม สมฺภวติ, ตถาปิ เยภุยฺยตฺตา, ปากฏตฺตา จ สฺเวว กาโย วุตฺโตติฯ กโรติ ปุตฺเต นิพฺพตฺเตตีติ กโร, สุกฺกโสณิตํ, กเรน ชาโต กรโชติปิ วทนฺติฯ

นนุ จ นามกาโยปิ วิเวกเชน ปีติสุเขน ตถา ลทฺธูปกาโรว สิยา, อถ กสฺมา ยถาวุตฺโต รูปกาโยว อิธ คหิโตติ? สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺเธน อธิคตตฺตาฯ