นีวรณปฺปหานกถาวณฺณนา

[216] ปุพฺเพ วุตฺตสฺเสว อตฺถจตุกฺกสฺส ปุน สมฺปิณฺเฑตฺวา กถนํ กิมตฺถนฺติ อธิปฺปาเยน อนุโยคํ อุทฺธริตฺวา โสเธติ ‘‘โส…เป.… กิํ ทสฺเสตี’’ติอาทินาฯ ปจฺจยสมฺปตฺตินฺติ สมฺภารปาริปูริํฯ อิเม จตฺตาโรติ สีลสํวโร อินฺทฺริยสํวโร สมฺปชญฺญํ สนฺโตโสติ ปุพฺเพ วุตฺตา จตฺตาโร อารญฺญิกสฺส สมฺภาราฯ น อิชฺฌตีติ น สมฺปชฺชติ น สผโล ภวติฯ น เกวลํ อนิชฺฌนมตฺตํ, อถ โข อยมฺปิ โทโสติ ทสฺเสติ ‘‘ติรจฺฉานคเตหิ วา’’ติอาทินาฯ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชตีติ ‘‘อสุกสฺส ภิกฺขุโน อรญฺเญ ติรจฺฉานคตานํ วิย, วนจรกานํ วิย จ นิวาสนมตฺตเมว, น ปน อรญฺญวาสานุจฺฉวิกา กาจิ สมฺมาปฏิปตฺติ อตฺถี’’ติ อปวาทวเสน วจนียภาวมาปชฺชติ, อิมสฺสตฺถสฺส ปน ทสฺสเนน วิรุชฺฌนโต สทฺธิํ-สทฺโท น โปราโณติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา อารญฺญเกหิ ติรจฺฉานคเตหิ, วนจรวิสภาคชเนหิ วา สทฺธิํ วิปฺปฏิปตฺติวเสน วสนียภาวํ อาปชฺชติฯ ‘‘น ภิกฺขเว ปณิธาย อรญฺเญ วตฺถพฺพํ, โย วเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทีสุ (ปารา. 223) วิย หิ วตฺถพฺพ-สทฺโท วสิตพฺพปริยาโยฯ ตถา หิ วิภงฺคฏฺฐกถายมฺปิ วุตฺตํ ‘‘เอวรูปสฺส หิ อรญฺญวาโส กาฬมกฺกฏอจฺฉตรจฺฉทีปิมิคานํ อฏวิวาสสทิโส โหตี’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 526) อธิวตฺถาติ อธิวสนฺตาฯ ปฐมํ เภรวสทฺทํ สาเวนฺติฯ ตาวตา อปลายนฺตสฺส หตฺเถหิปิ สีสํ ปหริตฺวา ปลาปนาการํ กโรนฺตีติ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน กถิตํฯ เอวํ พฺยติเรกโต ปจฺจยสมฺปตฺติยา ทสฺสิตภาวํ ปกาเสตฺวา อิทานิ อนฺวยโตปิ ปกาเสตุํ ‘‘ยสฺส ปเนเต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กถํ อิชฺฌตีติ อาห ‘‘โส หี’’ติอาทิฯ กาฬโก ติลโกติ วณฺณวิการาปนโรควเสน อญฺญตฺถ ปริยายวจนํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘ทุนฺนามกญฺจ อริสํ, ฉทฺทิโก วมถูริโต;

ทวถุ ปริตาโปถ, ติลโก ติลกาฬโก’’ติฯ

ติลสณฺฐานํ วิย ชายตีติ หิ ติลโก, กาโฬ หุตฺวา ชายตีติ กาฬโกฯ