ตถา เหส อภิธมฺมฏฺฐกถาทีสุ (วิภ. อฏฺฐ. 523) ‘‘อยํ ปเนตฺถ อปโรปิ นโย’’ติ อารภิตฺวา ยถาวุตฺตนโย วิภาวิโตติฯ ‘‘เอวํ โข มหาราชา’’ติอาทิ ยถานิทฺทิฏฺฐสฺส อตฺถสฺส นิคมนํ, ตสฺมา ตตฺถ นิทฺเทสานุรูปํ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาหฯ สติสมฺปยุตฺตสฺส สมฺปชญฺญสฺสาติ หิ นิทฺเทสานุรูปํ อตฺถวจนํฯ ตตฺถ วินิจฺฉโย วุตฺโตเยวฯ เอวนฺติ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน อภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตาทีสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ ปจฺเจกํ จตุพฺพิเธน ปกาเรนาติ อตฺโถฯ

สนฺโตสกถาวณฺณนา

[215] อตฺถทสฺสเนน ปทสฺสปิ วิญฺญายมานตฺตา ปทมนเปกฺขิตฺวา สนฺโตสสฺส อตฺตนิ อตฺถิตาย ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโฐติ ปวุจฺจตีติ อตฺถมตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํฯ สนฺตุสฺสติ น ลุทฺโธ ภวตีติ หิ ปทนิพฺพจนํฯ อปิจ ปทนิพฺพจนวเสน อตฺเถ วุตฺเต ยสฺส สนฺโตสสฺส อตฺตนิ อตฺถิภาวโต สนฺตุฏฺโฐ นาม, โส อปากโฏติ ตํ ปากฏกรณตฺถํ ‘‘อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโต’’ติ อตฺถมตฺตมาห, จีวราทิเก ยตฺถ กตฺถจิ กปฺปิยปจฺจเย สนฺโตเสน สมงฺคีภูโตติ อตฺโถฯ อิตร-สทฺโท หิ อนิยมวจโน ทฺวิกฺขตฺตุํ วุจฺจมาโน ยํ กิญฺจิ-สทฺเทน สมานตฺโถ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยตฺถ กตฺถจิ กปฺปิยปจฺจเย’’ติฯ อถ วา อิตรํ วุจฺจติ หีนํ ปณีตโต อญฺญตฺตา, ตถา ปณีตมฺปิ หีนโต อญฺญตฺตาฯ อญฺญมญฺญาเปกฺขาสิทฺธา หิ อิตรตา, ตสฺมา หีเนน วา ปณีเตน วา จีวราทิกปฺปิยปจฺจเยน สนฺโตเสน สมงฺคีภูโตติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สนฺตุสฺสติ เตน, สนฺตุสฺสนมตฺตนฺติ วา สนฺโตโส, ตถา ปวตฺโต อโลโภ, อโลภปธานา วา จตฺตาโร ขนฺธาฯ ลภนํ ลาโภ, อตฺตโน ลาภสฺส อนุรูปํ สนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโสฯ พลนฺติ กายพลํ, อตฺตโน พลสฺส อนุรูปํ สนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโสฯ สารุปฺปนฺติ สปฺปายํ ปติรูปํ ภิกฺขุโน อนุจฺฉวิกตา, อตฺตโน สารุปฺปสฺส อนุรูปํ สนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ

อปโร นโย – ลพฺภเตติ ลาโภ, โย โย ลาโภ ยถาลาภํ, อิตรีตรปจฺจโย, ยถาลาเภน สนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโสฯ

พลสฺส อนุรูปํ ปวตฺตตีติ ยถาพลํ, อตฺตโน พลานุจฺฉวิกปจฺจโย, ยถา-สทฺโท เจตฺถ สสาธนํ อนุรูปกิริยํ วทติ, ยถา ตํ ‘‘อธิจิตฺต’’นฺติ เอตฺถ อธิ-สทฺโท สสาธนํ อธิกรณกิริยนฺติฯ ยถาพเลน สนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโสฯ สารุปฺปติ ปติรูปํ ภวติ, โสภนํ วา อาโรเปตีติ สารุปฺปํ, ยํ ยํ สารุปฺปํ ยถาสารุปฺปํ, ภิกฺขุโน สปฺปายปจฺจโย, ยถาสารุปฺเปน สนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ ยถาวุตฺตํ ปเภทมนุคตา วณฺณนา ปเภทวณฺณนาฯ

อิธาติ สาสเนฯ อญฺญํ น ปตฺเถตีติ อปฺปตฺตปตฺถนภาวมาห, ลภนฺโตปิ น คณฺหาตีติ ปตฺตปตฺถนาภาวํฯ ปฐเมน อปฺปตฺตปตฺถนาภาเวเยว วุตฺเต ยถาลทฺธโต อญฺญสฺส อปตฺถนา นาม อปฺปิจฺฉตายปิ สิยา ปวตฺติอากาโรติ อปฺปิจฺฉตาปสงฺคภาวโต ตโตปิ นิวตฺตเมว สนฺโตสสฺส สรูปํ ทสฺเสตุํ ทุติเยน ปตฺตปตฺถนาภาโว วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวมุปริปิฯ ปกติทุพฺพโลติ อาพาธาทิวิรเหปิ สภาวทุพฺพโลฯ สมาโน สีลาทิภาโค ยสฺสาติ สภาโค, สห วา สีลาทีหิ คุณภาเคหิ วตฺตตีติ สภาโค, ลชฺชีเปสโล ภิกฺขุ, เตนฯ ตํ ปริวตฺเตตฺวาติ ปกติทุพฺพลาทีนํ ครุจีวรํ น ผาสุภาวาวหํ, สรีรเขทาวหญฺจ โหตีติ ปโยชนวเสน ปริวตฺตนํ วุตฺตํ, น อตฺริจฺฉตาทิวเสนฯ อตฺริจฺฉตาทิปฺปกาเรน หิ ปริวตฺเตตฺวา ลหุกจีวรปริโภโค สนฺโตสวิโรธี โหติ, ตสฺส ปน ตทภาวโต ยถาวุตฺตปฺปโยชนวเสน ปริวตฺเตตฺวา ลหุกจีวรปริโภโคปิ น สนฺโตสวิโรธีติ อาห ‘‘ลหุเกน ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหตี’’ติฯ ปโยชนวเสน ปริวตฺเตตฺวา ลหุกจีวรปริโภโคปิ น ตาว สนฺโตสวิโรธี, ปเคว ตถา อปริวตฺเตตฺวา ปริโภเคติ สมฺภาวิตสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถญฺเหตฺถ อปิ-สทฺทคฺคหณํฯ จีวรนิทฺเทเสปิ ‘‘ปตฺตจีวราทีนํ อญฺญตร’’นฺติ วจนํ ยถารุตํ คหิตาวเสสปจฺจยสนฺโตสสฺส จีวรสนฺโตเส สมวโรธิตาทสฺสนตฺถํฯ ‘‘เถรโก อยมายสฺมา มลฺลโก’’ติอาทีสุ เถรโวหารสฺส ปญฺญตฺติมตฺเตปิ ปวตฺติโต ทสวสฺสโต ปภุติ จิรวสฺสปพฺพชิเตสฺเวว อิธ ปวตฺติญาปนตฺถํ ‘‘เถรานํ จิรปพฺพชิตาน’’นฺติ วุตฺตํ, เถรานนฺติ วา สงฺฆตฺเถรํ วทติฯ จิรปพฺพชิตานนฺติ ปน ตทวเสเส วุฑฺฒภิกฺขูฯ สงฺการกูฏาทิโตติ กจวรราสิอาทิโตฯ อนนฺตกานีติ นนฺตกานิ ปิโลติกานิฯ

‘‘อ-กาโร เจตฺถ นิปาตมตฺต’’นฺติ (วิ. ว. อฏฺฐ. 1165) วิมานฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตถา จาหุ ‘‘นนฺตกํ กปฺปโฏ ชิณฺณวสนํ ตุ ปฏจฺจร’’นฺติ นตฺถิ ทสาสงฺขาโต อนฺโต โกฏิ เยสนฺติ หิ นนฺตกานิ, น-สทฺทสฺส ตุ อนาเทเส อนนฺตกานีติปิ ยุชฺชติฯ สงฺเกตโกวิทานํ ปน อาจริยานํ ตถา อวุตฺตตฺตา วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ ‘‘สนนฺตกานี’’ติปิ ปาโฐ, นนฺตเกน สห สํสิพฺพิตานิ ปํสุกูลานิ จีวรานีติ อตฺโถฯ สงฺฆาฏินฺติ ติณฺณํ จีวรานํ อญฺญตรํ จีวรํฯ ตีณิปิ หิ จีวรานิ สงฺฆฏิตตฺตา ‘‘สงฺฆาฏี’’ติ วุจฺจนฺติฯ มหคฺฆํ จีวรํ, พหูนิ วา จีวรานิ ลภิตฺวา ตานิ วิสฺสชฺเชตฺวา ตทญฺญสฺส คหณมฺปิ มหิจฺฉตาทินเย อฏฺฐตฺวา ยถาสารุปฺปนเย เอว ฐิตตฺตา น สนฺโตสวิโรธีติ อาห ‘‘เตสํ…เป.… ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหตี’’ติฯ ยถาสารุปฺปนเยน ยถาลทฺธํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตทญฺญคหณมฺปิ น ตาว สนฺโตสวิโรธี, ปเคว อนญฺญคหเณน ยถาลทฺธสฺเสว ยถาสารุปฺปํ ปริโภเคติ สมฺภาวิตสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถญฺเหตฺถ อปิ-สทฺทคฺคหณํ, เอวํ เสสปจฺจเยสุปิ ยถาพลยถาสารุปฺปนิทฺเทเสสุ อปิ-สทฺทคฺคหเณ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ

ปกติวิรุทฺธนฺติ สภาเวเนว อสปฺปายํฯ สมณธมฺมกรณสีเสน สปฺปายปจฺจยปริเยสนํ, ปริภุญฺชนญฺจ วิเสสโต ยุตฺตตรนฺติ อตฺถนฺตรํ วิญฺญาเปตุํ ‘‘ยาเปนฺโตปี’’ติ อวตฺวา ‘‘สมณธมฺมํ กโรนฺโตปี’’ติ วุตฺตํฯ มิสฺสกาหารนฺติ ตณฺฑุลมุคฺคาทีหิ นานาวิธปุพฺพณฺณาปรณฺเณหิ มิสฺเสตฺวา กตํ อาหารํฯ

อญฺญมฺปิ เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย หี’’ติอาทิฯ ปฐเม หิ นเย ยถาลทฺธสฺส วิสฺสชฺชเนน, ทุติเย ปน ยถาปตฺตสฺส อสมฺปฏิจฺฉเนน ยถาสารุปฺปสนฺโตโส วุตฺโตติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ หิ-สทฺโท เจตฺถ ปกฺขนฺตรโชตโกฯ มชฺฌิมาคมฏฺฐกถายํ ปน ปิ-สทฺโท ทิสฺสติฯ ‘‘อุตฺตมเสนาสนํ นาม ปมาทฏฺฐาน’’นฺติ วตฺวา ตพฺภาวเมว ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ นิสินฺนสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นิทฺทาภิภูตสฺสาติ ถินมิทฺโทกฺกมเนน จิตฺตเจตสิกเคลญฺญภาวโต ภวงฺคสนฺตติสงฺขาตาย นิทฺทาย อภิภูตสฺส, นิทฺทายนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ

ปฏิพุชฺฌโตติ ตถารูเปน อารมฺมณนฺตเรน ปฏิพุชฺฌนฺตสฺส ปฏิพุชฺฌนเหตุ กามวิตกฺกา ปาตุภวนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ปฏิพุชฺฌนโต’’ติปิ หิ กตฺถจิ ปาโฐ ทิสฺสติฯ อยมฺปีติ ปฐมนยํ อุปาทาย วุตฺตํฯ

เตสํ อาภเตนาติ เตหิ เถราทีหิ อาภเตน, เตสํ วา เยน เกนจิ สนฺตเกนาติ อชฺฌาหริตฺวา สมฺพนฺโธฯ มุตฺตหรีตกนฺติ โคมุตฺตปริภาวิตํ, ปูติภาเวน วา โมจิตํ ฉฑฺฑิตํ หรีตกํ, อิทานิ ปน โปตฺถเกสุ ‘‘โคมุตฺตหรีตก’’นฺติ ปาโฐ, โส น โปราณปาโฐ ตพฺพณฺณนาย (ที. นิ. ฏี. 1.215) วิรุทฺธตฺตาฯ จตุมธุรนฺติ มชฺฌิมาคมวเร มหาธมฺมสมาทานสุตฺเต (ม. นิ. 1.484 อาทโย) วุตฺตํ ทธิมธุสปฺปิผาณิตสงฺขาตํ จตุมธุรํ, เอกสฺมิญฺจ ภาชเน จตุมธุรํ ฐเปตฺวา เตสุ ยทิจฺฉสิ, ตํ คณฺหาหิ ภนฺเตติ อตฺโถฯ ‘‘สจสฺสา’’ติอาทินา ตทุภยสฺส โรควูปสมนภาวํ ทสฺเสติฯ พุทฺธาทีหิ วณฺณิตนฺติ ‘‘ปูติมุตฺตเภสชฺชํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชา’’ติอาทินา (มหาว. 73, 128) สมฺมาสมฺพุทฺธาทีหิ ปสตฺถํฯ อปฺปิจฺฉตาวิสิฏฺฐาย สนฺตุฏฺฐิยา นิโยชนโต ปรเมน อุกฺกํสคเตน สนฺโตเสน สนฺตุสฺสตีติ ปรมสนฺตุฏฺโฐฯ

กามญฺจ สนฺโตสปฺปเภทา ยถาวุตฺตโตปิ อธิกตรา จีวเร วีสติ สนฺโตสา, ปิณฺฑปาเต ปนฺนรส, เสนาสเน จ ปนฺนรส, คิลานปจฺจเย วีสตีติ, อิธ ปน สงฺเขเปน ทฺวาทสวิโธเยว สนฺโตโส วุตฺโตฯ ตทธิกตรปฺปเภโท ปน จตุรงฺคุตฺตเร มหาอริยวํสสุตฺตฏฺฐกถาย (อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.28) คเหตพฺโพฯ เตนาห ‘‘อิมินา ปนา’’ติอาทิฯ เอวํ ‘‘อิธ มหาราช ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโฐ โหตี’’ติ เอตฺถ ปุคฺคลาธิฏฺฐานนิทฺทิฏฺเฐน สนฺตุฏฺฐปเทเนว สนฺโตสปฺปเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘กายปริหาริเกน จีวเรน กุจฺฉิปริหาริเกน ปิณฺฑปาเตนา’’ติอาทิ เทสนานุรูปํ เตน สนฺโตเสน สนฺตุฏฺฐสฺส อนุจฺฉวิกํ ปจฺจยปฺปเภทํ, ตสฺส จ กายกุจฺฉิปริหาริยภาวํ วิภาเวนฺโต เอวมาหาติ อยเมตฺถ สมฺพนฺโธฯ กามญฺจสฺส จีวรปิณฺฑปาเตเหว ยถากฺกมํ กายกุจฺฉิปริหาริเยหิ สนฺตุฏฺฐตา ปาฬิยํ วุตฺตา, ตถาปิ เสสปริกฺขารจตุกฺเกน จ วินา วิจรณมยุตฺตํ, สพฺพตฺถ จ กายกุจฺฉิปริหาริยตา ลทฺธพฺพาติ อฏฺฐกถายํ อยํ วินิจฺฉโย วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนวาสีติ ลกฺขณมตฺตํ ตทญฺญกิจฺจสฺสาปิ ตาย สาเธตพฺพตฺตา, เตน วกฺขติ ‘‘มญฺจปีฐานํ องฺคปาทจีวรกุฏิทณฺฑกสชฺชนกาเล จา’’ติอาทิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ โปราณฏฺฐกถาสุ ‘‘น เหตํ กตฺถจิปิ ปาฬิยมาคต’’นฺติฯ

พนฺธนนฺติ กายพนฺธนํฯ ปริสฺสาวเนน ปริสฺสาวนญฺจ, เตน สหาติ วา อตฺโถฯ ยุตฺโต กมฺมฏฺฐานภาวนาสงฺขาโต โยโค ยสฺส, ตสฺมิํ วา โยโค ยุตฺโตติ ยุตฺตโยโค, ตสฺสฯ

กายํ ปริหรนฺติ โปเสนฺติ, กายสฺส วา ปริหาโร โปสนมตฺตํ ปโยชนเมเตหีติ กายปริหาริยา ก-การสฺส ย-การํ กตฺวาฯ โปสนญฺเจตฺถ วฑฺฒนํ, ภรณํ วา, ตถา กุจฺฉิปริหาริยาปิ เวทิตพฺพาฯ พหิทฺธาว กายสฺส อุปการกภาเวน กายปริหาริยตา, อชฺโฌหรณวเสน สรีรฏฺฐิติยา อุปการกภาเวน กุจฺฉิปริหาริยตาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ เตนาห ‘‘ติจีวรํ ตาวา’’ติอาทิฯ ‘‘ปริหรตี’’ติ เอตสฺส โปเสตีติ อตฺถวจนํฯ อิตีติ นิทสฺสเน นิปาโต, เอวํ วุตฺตนเยน กายปริหาริยํ โหตีติ การณโชตเน วา, ตสฺมา โปสนโต กายปริหาริยํ โหตีติฯ เอวมุปริปิฯ จีวรกณฺเณนาติ จีวรปริยนฺเตนฯ

กุฏิปริภณฺฑกรณกาเลติ กุฏิยา สมนฺตโต วิลิมฺปเนน สมฺมฏฺฐกรณกาเลฯ

องฺคํ นาม มญฺจปีฐานํ ปาทูปริ ฐปิโต ปธานสมฺภารวิเสโสฯ ยตฺถ ปทรสญฺจินนปิฏฺฐิอปสฺสยนาทีนิ กโรนฺติ, โย ‘‘อฏนี’’ติปิ วุจฺจติฯ

มธุทฺทุมปุปฺผํ มธุกํ นาม, มกฺขิกามธูหิ กตปูวํ วาฯ ปริกฺขารมตฺตา ปริกฺขารปมาณํฯ เสยฺยํ ปวิสนฺตสฺสาติ ปจฺจตฺถรณกุญฺจิกานํ ตาทิเส กาเล ปริภุตฺตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ตตฺรฏฺฐกํ ปจฺจตฺถรณ’’นฺติฯ อตฺตโน สนฺตกภาเวน ปจฺจตฺถรณาธิฏฺฐาเนน อธิฏฺฐหิตฺวา ตตฺเถว เสนาสเน ติฏฺฐนกญฺหิ ‘‘ตตฺรฏฺฐก’’นฺติ วุจฺจติฯ วิกปฺปนวจนโต ปน เตสมญฺญตรสฺส นวมตา, ยถาวุตฺตปฏิปาฏิยา เจตฺถ นวมภาโว, น ตุ เตสํ ตถาปตินิยตภาเวนฯ กสฺมาติ เจ? ตถาเยว เตสมธารณโตฯ เอส นโย ทสมาทีสุปิฯ เตลํ ปฏิสาเมตฺวา หริตา เวฬุนาฬิอาทิกา เตลนาฬิฯ นนุ สนฺตุฏฺฐปุคฺคลทสฺสเน สนฺตุฏฺโฐว อฏฺฐปริกฺขาริโก ทสฺเสตพฺโพติ อนุโยเค ยถารหํ เตสมฺปิ สนฺตุฏฺฐภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเตสุ จา’’ติอาทิมาหฯ

มหนฺโต ปริกฺขารสงฺขาโต ภาโร เอเตสนฺติ มหาภารา, อยํ อธุนา ปาโฐ, อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘มหาคชา’’ติ ปาฐสฺส ทิฏฺฐตฺตา ‘‘ทุปฺโปสภาเวน มหาคชา วิยาติ มหาคชา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.215) วุตฺตํ, น เต เอตฺตเกหิ ปริกฺขาเรหิ ‘‘มหิจฺฉา, อสนฺตุฏฺฐา, ทุพฺภรา, พาหุลฺลวุตฺติโน’’ติ จ วตฺตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ ยทิ อิตเรปิ สนฺตุฏฺฐา อปฺปิจฺฉตาทิสภาวา, กิเมเตสมฺปิ วเสน อยํ เทสนา อิจฺฉิตาติ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘ภควา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐปริกฺขาริกสฺส วเสน อิมิสฺสา เทสนาย อิจฺฉิตภาโว กถํ วิญฺญายตีติ อนุโยคมฺปิ อปเนติ ‘‘โส หี’’ติอาทินา, ตสฺเสว ตถา ปกฺกนฺตภาเวน ‘‘กายปริหาริเกน จีวเรนา’’ติอาทิ ปาฬิยา โยคฺยโต ตสฺส วเสน อิจฺฉิตภาโว วิญฺญายตีติ วุตฺตํ โหติฯ วจนียสฺส เหตุภาวทสฺสเนน หิ วาจกสฺสาปิ เหตุภาโว ทสฺสิโตติ ฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘อิติ อิมสฺสา’’ติอาทิ ลทฺธคุณวจนมฺปิ อุปปนฺนํ โหติฯ สลฺลหุกา วุตฺติ ชีวิกา ยสฺสาติ สลฺลหุกวุตฺติ, ตสฺส ภาโว สลฺลหุกวุตฺติตา, ตํฯ กายปาริหาริเยนาติ ภาวปฺปธานนิทฺเทโส, ภาวโลปนิทฺเทโส วาติ ทสฺเสติ ‘‘กายํ ปริหรณมตฺตเกนา’’ติ อิมินา, กายโปสนปฺปมาเณนาติ อตฺโถฯ ตถา กุจฺฉิปริหาริเยนาติ เอตฺถาปิฯ วุตฺตนเยน เจตฺถ ทฺวิธา วจนตฺโถ, ฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. 1.215) ปน ปฐมสฺส วจนตฺถสฺส เหฏฺฐา วุตฺตตฺตา ทุติโยว อิธ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ มมายนตณฺหาย อาสงฺโคฯ ปริคฺคหตณฺหาย พนฺโธฯ ชิยามุตฺโตติ ธนุชิยาย มุตฺโตฯ ยูถาติ หตฺถิคณโตฯ ติธา ปภินฺนมโท มทหตฺถีฯ วนปพฺภารนฺติ วเน ปพฺภารํฯ

จตูสุ ทิสาสุ สุขวิหาริตาย สุขวิหารฏฺฐานภูตา, ‘‘เอกํ ทิสํ ผริตฺวา’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.308; ม. นิ. 1.77, 459, 509; 2.309) วา นเยน พฺรหฺมวิหารภาวนาผรณฏฺฐานภูตา จตสฺโส ทิสา เอตสฺสาติ จตุทฺทิโส, โส เอว จาตุทฺทิโส, จตสฺโส วา ทิสา จตุทฺทิสํ, วุตฺตนเยน ตมสฺสาติ จาตุทฺทิโส ยถา ‘‘สทฺโธ’’ติฯ ตาสฺเวว ทิสาสุ กตฺถจิปิ สตฺเต วา สงฺขาเร วา ภเยน น ปฏิหนติ, สยํ วา เตหิ น ปฏิหญฺญเตติ อปฺปฏิโฆฯ สนฺตุสฺสมาโนติ สเกน, สนฺเตน วา, สมเมว วา ตุสฺสนโกฯ อิตรีตเรนาติ เยน เกนจิ ปจฺจเยน, อุจฺจาวเจน วาฯ

ปริจฺจ สยนฺติ ปวตฺตนฺติ กายจิตฺตานิ, ตานิ วา ปริสยนฺติ อภิภวนฺตีติ ปริสฺสยา, สีหพฺยคฺฆาทโย พาหิรา, กามจฺฉนฺทาทโย จ อชฺฌตฺติกา กายจิตฺตุปทฺทวา, อุปโยคตฺเถ เจตํ สามิวจนํฯ สหิตาติ อธิวาสนขนฺติยา, วีริยาทิธมฺเมหิ จ ยถารหํ ขนฺตา, คหนฺตา จาติ อตฺโถฯ ถทฺธภาวกรภยาภาเวน อฉมฺภีฯ เอโก จเรติ อสหาโย เอกากี หุตฺวา จริตุํ วิหริตุํ สกฺกุเณยฺยฯ สมตฺถเน หิ เอยฺย-สทฺโท ยถา ‘‘โก อิมํ วิชฏเย ชฏ’’นฺติ (สํ. นิ. 1.23) ขคฺควิสาณกปฺปตาย เอกวิหารีติ ทสฺเสติ ‘‘ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ อิมินาฯ สณฺฐาเนน ขคฺคสทิสํ เอกเมว มตฺถเก อุฏฺฐิตํ วิสาณํ ยสฺสาติ ขคฺโค; ขคฺคสทฺเทน ตํสทิสวิสาณสฺส คหิตตฺตา, มหิํสปฺปมาโณ มิควิเสโส, โย โลเก ‘‘ปลาสาโท, คณฺฐโก’’ติ จ วุจฺจติ, ตสฺส วิสาเณน เอกีภาเวน สทิโสติ อตฺโถฯ อปิจ เอกวิหาริตาย ขคฺควิสาณกปฺโปติ ทสฺเสตุมฺปิ เอวํ วุตฺตํฯ วิตฺถาโร ปนสฺสา อตฺโถ ขคฺควิสาณสุตฺตวณฺณนายํ, (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.42) จูฬนิทฺเทเส (จูฬนิ. 128) จ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

เอวํ วณฺณิตนฺติ ขคฺควิสาณสุตฺเต ภควตา ตถา เทสนาย วิวริตํ, โถมิตํ วาฯ ขคฺคสฺส นาม มิคสฺส วิสาเณน กปฺโป สทิโส ตถาฯ กปฺป-สทฺโท เหตฺถ ‘‘สตฺถุกปฺเปน วต โภ กิร สาวเกน สทฺธิํ มนฺตยมานา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.260) วิย ปฏิภาเค วตฺตติ, ตสฺส ภาโว ขคฺควิสาณกปฺปตา, ตํ โส อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ

วาตาภิฆาตาทีหิ สิยา สกุโณ ฉินฺนปกฺโข, อสญฺชาตปกฺโข วา, อิธ ปน เฑตุํ สมตฺโถ สปกฺขิโกว อธิปฺเปโตติ วิเสสทสฺสนตฺถํ ปาฬิยํ ‘‘ปกฺขี สกุโณ’’ติ วุตฺตํ, น ตุ ‘‘อากาเส อนฺตลิกฺเข จงฺกมตี’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 3.11) วิย ปริยายมตฺตทสฺสนตฺถนฺติ อาห ‘‘ปกฺขยุตฺโต สกุโณ’’ติฯ อุปฺปตตีติ อุทฺธํ ปตติ คจฺฉติ, ปกฺขนฺทตีติ อตฺโถฯ วิธุนนฺตาติ วิภินฺทนฺตา, วิจาเลนฺตา วาฯ อชฺชตนายาติ อชฺชภาวตฺถายฯ ตถา สฺวาตนายาติ เอตฺถาปิฯ อตฺตโน ปตฺตํ เอว ภาโร ยสฺสาติ สปตฺตภาโรฯ มมายนตณฺหาภาเวน นิสฺสงฺโคฯ ปริคฺคหตณฺหาภาเวน นิรเปกฺโขฯ เยน กามนฺติ ยตฺถ อตฺตโน รุจิ, ตตฺถฯ ภาวนปุํสกํ วา เอตํฯ เยน ยถา ปวตฺโต กาโมติ หิ เยนกาโม, ตํ, ยถากามนฺติ อตฺโถฯ

นีวรณปฺปหานกถาวณฺณนา

[216] ปุพฺเพ วุตฺตสฺเสว อตฺถจตุกฺกสฺส ปุน สมฺปิณฺเฑตฺวา กถนํ กิมตฺถนฺติ อธิปฺปาเยน อนุโยคํ อุทฺธริตฺวา โสเธติ ‘‘โส…เป.… กิํ ทสฺเสตี’’ติอาทินาฯ ปจฺจยสมฺปตฺตินฺติ สมฺภารปาริปูริํฯ อิเม จตฺตาโรติ สีลสํวโร อินฺทฺริยสํวโร สมฺปชญฺญํ สนฺโตโสติ ปุพฺเพ วุตฺตา จตฺตาโร อารญฺญิกสฺส สมฺภาราฯ น อิชฺฌตีติ น สมฺปชฺชติ น สผโล ภวติฯ น เกวลํ อนิชฺฌนมตฺตํ, อถ โข อยมฺปิ โทโสติ ทสฺเสติ ‘‘ติรจฺฉานคเตหิ วา’’ติอาทินาฯ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชตีติ ‘‘อสุกสฺส ภิกฺขุโน อรญฺเญ ติรจฺฉานคตานํ วิย, วนจรกานํ วิย จ นิวาสนมตฺตเมว, น ปน อรญฺญวาสานุจฺฉวิกา กาจิ สมฺมาปฏิปตฺติ อตฺถี’’ติ อปวาทวเสน วจนียภาวมาปชฺชติ, อิมสฺสตฺถสฺส ปน ทสฺสเนน วิรุชฺฌนโต สทฺธิํ-สทฺโท น โปราโณติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา อารญฺญเกหิ ติรจฺฉานคเตหิ, วนจรวิสภาคชเนหิ วา สทฺธิํ วิปฺปฏิปตฺติวเสน วสนียภาวํ อาปชฺชติฯ ‘‘น ภิกฺขเว ปณิธาย อรญฺเญ วตฺถพฺพํ, โย วเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทีสุ (ปารา. 223) วิย หิ วตฺถพฺพ-สทฺโท วสิตพฺพปริยาโยฯ ตถา หิ วิภงฺคฏฺฐกถายมฺปิ วุตฺตํ ‘‘เอวรูปสฺส หิ อรญฺญวาโส กาฬมกฺกฏอจฺฉตรจฺฉทีปิมิคานํ อฏวิวาสสทิโส โหตี’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 526) อธิวตฺถาติ อธิวสนฺตาฯ ปฐมํ เภรวสทฺทํ สาเวนฺติฯ ตาวตา อปลายนฺตสฺส หตฺเถหิปิ สีสํ ปหริตฺวา ปลาปนาการํ กโรนฺตีติ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน กถิตํฯ เอวํ พฺยติเรกโต ปจฺจยสมฺปตฺติยา ทสฺสิตภาวํ ปกาเสตฺวา อิทานิ อนฺวยโตปิ ปกาเสตุํ ‘‘ยสฺส ปเนเต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กถํ อิชฺฌตีติ อาห ‘‘โส หี’’ติอาทิฯ กาฬโก ติลโกติ วณฺณวิการาปนโรควเสน อญฺญตฺถ ปริยายวจนํฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘ทุนฺนามกญฺจ อริสํ, ฉทฺทิโก วมถูริโต;

ทวถุ ปริตาโปถ, ติลโก ติลกาฬโก’’ติฯ

ติลสณฺฐานํ วิย ชายตีติ หิ ติลโก, กาโฬ หุตฺวา ชายตีติ กาฬโกฯ