ติปุกฺขลนยวณฺณนา

อาฆาตาทีนมกรณวจเนน อโทสสิทฺธิ, ตถา ปาณาติปาตผรุสวาจาหิ ปฏิวิรติวจเนนาปิฯ อานนฺทาทีนมกรณวจเนน ปน อโลภสิทฺธิ , ตถา อพฺรหฺมจริยโต ปฏิวิรติวจเนนาปิฯ อทินฺนาทานาทีหิ ปน ปฏิวิรติวจเนน ตทุภยสิทฺธิฯ ‘‘ตยิทํ ภิกฺขเว , ตถาคโต ปชานาตี’’ติอาทินา อโมหสิทฺธิฯ อิติ ตีหิ อกุสลมูเลหิ คหิเตหิ ตปฺปฏิปกฺขโต อาฆาตาทีนมกรณวจเนน จ ตีณิ กุสลมูลานิ สิทฺธานิเยว โหนฺติฯ ตตฺถ ตีหิ อกุสลมูเลหิ ติวิธทุจฺจริตสํกิเลสมลวิสมากุสลสญฺญาวิตกฺกปญฺจาทิวเสน สพฺโพปิ อกุสลปกฺโข วิตฺถาเรตพฺโพฯ ตถา ตีหิ กุสลมูเลหิ ติวิธสุจริตโวทานสมกุสลสญฺญาวิตกฺกปญฺญาสทฺธมฺมสมาธิ- วิโมกฺขมุขวิโมกฺขาทิวเสน สพฺโพปิ กุสลปกฺโข วิภาเวตพฺโพฯ

เอตฺถ จายํ สจฺจโยชนา – โลโภ สมุทยสจฺจํ, สพฺพานิ วา กุสลากุสลมูลานิ, เตหิ ปน นิพฺพตฺตา เตสมธิฏฺฐานโคจรภูตา อุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจํ, เตสมปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา วิโมกฺขาทิกา มคฺคสจฺจนฺติฯ อยํ อกุสลมูเลหิ สํกิเลสปกฺขํ, กุสลมูเลหิ จ โวทานปกฺขํ จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขณสฺส ติปุกฺขลนยสฺส ภูมิฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘โย อกุสเล สมูเลหิ,

เนติ กุสเล จ กุสลมูเลหี’’ติอาทิฯ (เนตฺติ. 4.18);

สีหวิกฺกีฬิตนยวณฺณนา

อาฆาตานนฺทาทีนมกรณ-วจเนน สติสิทฺธิฯ มิจฺฉาชีวาปฏิวิรติวจเนน วีริยสิทฺธิฯ วีริเยน หิ กามพฺยาปาทวิหิํสาวิตกฺเก วิโนเทติ, วีริยสาธนญฺจ อาชีวปาริสุทฺธิสีลนฺติฯ ปาณาติปาตาทีหิ ปฏิวิรติวจเนน สติสิทฺธิฯ สติยา หิ สาวชฺชานวชฺโช ทิฏฺโฐ โหติฯ ตตฺถ จ อาทีนวานิสํเส สลฺลกฺเขตฺวา สาวชฺชํ ปหาย อนวชฺชํ สมาทาย วตฺตติฯ ตถา หิ สา ‘‘นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺฐานา’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘ตยิทํ ภิกฺขเว, ตถาคโต ปชานาตี’’ติอาทินา สมาธิปญฺญาสิทฺธิฯ ปญฺญวา หิ ยถาภูตาวโพโธ สมาหิโต จ ยถาภูตํ ปชานาตีติฯ

ตถา ‘‘นิจฺโจ ธุโว’’ติอาทินา อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส, ‘‘อโรโค ปรํ มรณา, เอกนฺตสุขี อตฺตา, ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต’’ติ จ เอวมาทีหิ อสุเข ‘‘สุข’’นฺติ วิปลฺลาโสฯ

‘‘ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต’’ติอาทินา อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโสฯ สพฺเพเหว ทิฏฺฐิปฺปกาสนปเทหิ อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโสติ เอวเมตฺถ จตฺตาโร วิปลฺลาสา สิทฺธา โหนฺติ, เตสํ ปฏิปกฺขโต จตฺตาริ สติปฏฺฐานานิ สิทฺธาเนวฯ ตตฺถ จตูหิ ยถาวุตฺเตหิ อินฺทฺริเยหิ จตฺตาโร ปุคฺคลา นิทฺทิสิตพฺพาฯ กถํ ทุวิโธ หิ ตณฺหาจริโต มุทินฺทฺริโย ติกฺขินฺทฺริโยติ, ตถา ทิฏฺฐิจริโตปิฯ เตสุ ปฐโม อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ วิปลฺลตฺถทิฏฺฐิโก สติพเลน ยถาภูตํ กายสภาวํ สลฺลกฺเขตฺวา สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ทุติโย อสุเข ‘‘สุข’’นฺติ วิปลฺลตฺถทิฏฺฐิโก ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.26; อ. นิ. 4.14; 6.58) วุตฺเตน วีริยสํวรสงฺขาเตน วีริยพเลน ตํ วิปลฺลาสํ วิธมติฯ ตติโย อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลตฺถทิฏฺฐิโก สมาธิพเลน สมาหิตภาวโต สงฺขารานํ ขณิกภาวํ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌติฯ จตุตฺโถ สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณฆนวิจิตฺตตฺตา ผสฺสาทิธมฺมปุญฺชมตฺเต อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ วิปลฺลตฺถทิฏฺฐิโก จตุโกฏิกสุญฺญตามนสิกาเรน ตํ มิจฺฉาภินิเวสํ วิทฺธํเสติฯ จตูหิ เจตฺถ วิปลฺลาเสหิ จตุราสโวฆโยคคนฺถอคติตณฺหุปฺปาทุปาทานสตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติอปริญฺญาทิวเสน สพฺโพปิ อกุสลปกฺโข เนตพฺโพฯ ตถา จตูหิ สติปฏฺฐาเนหิ จตุพฺพิธฌานวิหาราธิฏฺฐานสุขภาคิยธมฺมอปฺปมญฺญาสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทาทิวเสน สพฺโพปิ โวทานปกฺโข เนตพฺโพฯ

เอตฺถ จายํ สจฺจโยชนา – สุภสญฺญาสุขสญฺญาหิ, จตูหิปิ วา วิปลฺลาเสหิ สมุทยสจฺจํ, เตสมธิฏฺฐานารมฺมณภูตา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจํ, เตสมปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา สติปฏฺฐานาทิกา มคฺคสจฺจนฺติฯ อยํ วิปลฺลาเสหิ สํกิเลสปกฺขํ, สทฺธินฺทฺริยาทีหิ โวทานปกฺขํ จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขณสฺส สีหวิกฺกีฬิตนยสฺส ภูมิ, ยถาห ‘‘โย เนติ วิปลฺลาเสหิ, กิเลเส อินฺทฺริเยหิ สทฺธมฺเม’’ติอาทิ (เนตฺติ. 4.19)ฯ

ทิสาโลจนองฺกุสนยทฺวยวณฺณนา

อิติ ติณฺณํ อตฺถนยานํ สิทฺธิยา โวหารนยทฺวยมฺปิ สิทฺธเมว โหติฯ ตถา หิ อตฺถนยตฺตยทิสาภูตธมฺมานํ สมาโลจนเมว ทิสาโลจนนโยฯ เตสํ สมานยนเมว องฺกุสนโยฯ ตสฺมา ยถาวุตฺตนเยน อตฺถนยานํ ทิสาภูตธมฺมสมาโลกนนยนวเสน ตมฺปิ นยทฺวยํ โยเชตพฺพนฺติ, เตน วุตฺตํ ‘‘เวยฺยากรเณสุ หิ เย, กุสลากุสลา’’ติอาทิ (เนตฺติ. 4.20)ฯ อยํ ปญฺจนยโยชนาฯ

ปญฺจวิธนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สาสนปฏฺฐานวณฺณนา

อิทํ ปน สุตฺตํ โสฬสวิเธ สาสนปฏฺฐาเน สํกิเลสวาสนาเสกฺขภาคิยํ ตณฺหาทิฏฺฐาทิสํกิเลสานํ สีลาทิปุญฺญกิริยสฺส, อเสกฺขสีลาทิกฺขนฺธสฺส จ วิภตฺตตฺตา, สํกิเลสวาสนานิพฺเพธาเสกฺขภาคิยเมว วา ยถาวุตฺตตฺถานํ เสกฺขสีลกฺขนฺธาทิกสฺส จ วิภตฺตตฺตาฯ อฏฺฐวีสติวิเธ ปน สาสนปฏฺฐาเน โลกิยโลกุตฺตรํ สตฺตธมฺมาธิฏฺฐานํ ญาณเญยฺยํ ทสฺสนภาวนํ สกวจนปรวจนํ วิสฺสชฺชนียาวิสฺสชฺชนียํ กมฺมวิปากํ กุสลากุสลํ อนุญฺญาตปฏิกฺขิตฺตํ ภโว จ โลกิยโลกุตฺตราทีนมตฺถานํ อิธ วิภตฺตตฺตาติฯ อยํ สาสนปฏฺฐานโยชนาฯ

ปกรณนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปญฺญาเวยฺยตฺติยชนนาย อชฺชวมทฺทวโสรจฺจสทฺธาสติธิติพุทฺธิขนฺติวีริยาทิธมฺมสมงฺคินา สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย อสงฺคาสํหีรวิสารทญาณจารินา อเนกปฺปเภทสกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหินา มหาคณินา มหาเวยฺยากรเณน ญาณาภิวํสธมฺมเสนาปตินามเถเรน มหาธมฺมราชาธิราชครุนา กตาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถวิภาวนาฯ

พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐโม ภาโค นิฏฺฐิโตฯ