ปญฺญตฺติหารวณฺณนา

อาฆาโต วตฺถุวเสน ทสวิเธน, เอกูนวีสติวิเธน วา ปญฺญตฺโตฯ อปจฺจโย อุปวิจารวเสน ฉธา ปญฺญตฺโตฯ อานนฺโท ปีติอาทิวเสน เววจเนน นวธา ปญฺญตฺโตฯ ปีติ สามญฺญโต ปน ขุทฺทิกาทิวเสน ปญฺจธา ปญฺญตฺโตฯ โสมนสฺสํ อุปวิจารวเสน ฉธา, สีลํ วาริตฺตจาริตฺตาทิวเสน อเนกธา, คมฺภีรตาทิวิเสสยุตฺตํ ญาณํ จิตฺตุปฺปาทวเสน จตุธา, ทฺวาทสธา วา, วิสยเภทโต อเนกธา จ, ทิฏฺฐิสสฺสตาทิวเสน ทฺวาสฏฺฐิยา เภเทหิ, ตทนฺโตคธวิภาเคน อเนกธา จ, เวทนา ฉธา, อฏฺฐสตธา, อเนกธา จ, ตสฺสา สมุทโย ปญฺจธา, ตถา อตฺถงฺคโมปิ, อสฺสาโท ทุวิเธน, อาทีนโว ติวิเธน, นิสฺสรณํ เอกธา , จตุธา จ, อนุปาทาวิมุตฺติ ทุวิเธน, ‘‘อชานตํ อปสฺสต’’นฺติ วุตฺตา อวิชฺชา วิสยเภเทน จตุธา, อฏฺฐธา จ, ‘‘ตณฺหาคตาน’’นฺติอาทินา วุตฺตา ตณฺหา ฉธา, อฏฺฐสตธา, อเนกธา จ, ผสฺโส นิสฺสยวเสน ฉธา, อุปาทานํ จตุธา, ภโว ทฺวิธา, อเนกธา จ, ชาติ เววจนวเสน ฉธา, ตถา ชรา สตฺตธา, มรณํ อฏฺฐธา, นวธา จ, โสโก ปญฺจธา, ปริเทโว ฉธา, ทุกฺขํ จตุธา, ตถา โทมนสฺสํ, อุปายาโส จตุธา ปญฺญตฺโตติ อยํ ปเภทปญฺญตฺติ, สมูหปญฺญตฺติ จฯ

‘‘สมุทโย โหตี’’ติ ปภวปญฺญตฺติ, ‘‘ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ ทุกฺขสฺส ปริญฺญาปญฺญตฺติ, สมุทยสฺส ปหานปญฺญตฺติ, นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ, มคฺคสฺส ภาวนาปญฺญตฺติฯ ‘‘อนฺโตชาลีกตา’’ติอาทิสพฺพทิฏฺฐีนํ สงฺคหปญฺญตฺติฯ ‘‘อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก’’ติอาทิ ทุวิเธน ปรินิพฺพานปญฺญตฺตีติ เอวํ อาฆาตาทีนํ ปภวปญฺญตฺติปริญฺญาปญฺญตฺติอาทิวเสนฯ ตถา ‘‘อาฆาโต’’ติ พฺยาปาทสฺส เววจนปญฺญตฺติฯ ‘‘อปฺปจฺจโย’’ติ โทมนสฺสสฺสเววจนปญฺญตฺตีติอาทิวเสน จ ปญฺญตฺติเภโท วิภชฺชิตพฺโพติ อยํ เอเกกสฺส ธมฺมสฺส อเนกาหิ ปญฺญตฺตีหิ ปญฺญเปตพฺพาการวิภาวนลกฺขโณ ปญฺญตฺติหาโร นาม, เตน วุตฺตํ ‘‘เอกํ ภควา ธมฺมํ, ปณฺณตฺตีหิ วิวิธาหิ เทเสตี’’ติอาทิ (เนตฺติ. 4.11)ฯ

โอตรณหารวณฺณนา

อาฆาตคฺคหเณน สงฺขารกฺขนฺธสงฺคโห, ตถา อนภิรทฺธิคฺคหเณนฯ อปฺปจฺจยคฺคหเณน เวทนากฺขนฺธสงฺคโหติ อิทํ ขนฺธมุเขน โอตรณํฯ ตถา อาฆาตาทิคฺคหเณน ธมฺมายตนํ, ธมฺมธาตุ, ทุกฺขสจฺจํ, สมุทยสจฺจํ วา คหิตนฺติ อิทํ อายตนมุเขน, ธาตุมุเขน, สจฺจมุเขน จ โอตรณํ ฯ ตถา อาฆาตาทีนํ สหชาตา อวิชฺชา เหตุสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย, อสหชาตา ปน อนนฺตรนิรุทฺธา อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนปจฺจเยหิ ปจฺจโยฯ อนนนฺตรา ปน อุปนิสฺสยวเสเนว ปจฺจโยฯ ตณฺหาอุปาทานาทิ ผสฺสาทีนมฺปิ เตสํ สหชาตานํ, อสหชาตานญฺจ ยถารหํ ปจฺจยภาโว วตฺตพฺโพฯ โกจิ ปเนตฺถ อธิปติวเสน, โกจิ กมฺมวเสน, โกจิ อาหารวเสน, โกจิ อินฺทฺริยวเสน, โกจิ ฌานวเสน โกจิ มคฺควเสนาปิ ปจฺจโยติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพติ อิทํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน โอตรณํฯ อิมินาว นเยน อานนฺทาทีนมฺปิ ขนฺธาทิมุเขน โอตรณํ วิภาเวตพฺพํฯ

ตถา สีลํ ปาณาติปาตาทีหิ วิรติเจตนา, อพฺยาปาทาทิเจตสิกธมฺมา จ, ปาณาติปาตาทโย เจตนาว, เตสํ, ตทุปการกธมฺมานญฺจ ลชฺชาทยาทีนํ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนาทีสุ สงฺคหโต ปุริมนเยเนว ขนฺธาทิมุเขน โอตรณํ วิภาเวตพฺพํฯ เอส นโย ญาณทิฏฺฐิเวทนาอวิชฺชาตณฺหาทิคฺคหเณสุปิฯ นิสฺสรณานุปาทาวิมุตฺติคฺคหเณสุ ปน อสงฺขตธาตุวเสนปิ ธาตุมุเขน โอตรณํ วิภาเวตพฺพํ, ตถา ‘‘เวทนานํ…เป.… อนุปาทาวิมุตฺโต’’ติ เอเตน ภควโต สีลาทโย ปญฺจธมฺมกฺขนฺธา, สติปฏฺฐานาทโย จ โพธิปกฺขิยธมฺมา ปกาสิตา โหนฺตีติ ตํมุเขนปิ โอตรณํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติ สสฺสตาทิปญฺญาปนสฺส ปจฺจยาธีนวุตฺติตาทีปเนน อนิจฺจตามุเขน โอตรณํ, ตถา เอวํธมฺมตาย ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน โอตรณํฯ อนิจฺจสฺส ทุกฺขานตฺตภาวโต อปฺปณิหิตมุเขน, สุญฺญตามุเขน โอตรณํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิมุเขหิ สุตฺตตฺถสฺส โอตรณลกฺขโณ โอตรณหาโร นามฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘โย จ ปฏิจฺจุปฺปาโท, อินฺทฺริยขนฺธา จ ธาตุอายตนา’’ติอาทิ (เนตฺติ. 4.12)ฯ

โสธนหารวณฺณนา

‘‘มมํ วา ภิกฺขเว, ปเร อวณฺณํ ภาเสยฺยุ’’นฺติ อารมฺโภฯ ‘‘ธมฺมสฺส วา อวณฺณํ ภาเสยฺยุํ สงฺฆสฺส วา อวณฺณํ ภาเสยฺยุ’’นฺติ ปทสุทฺธิ, โน อารมฺภสุทฺธิฯ ‘‘ตตฺร ตุมฺเหหิ น อาฆาโต, น อปฺปจฺจโย, น เจตโส อนภิรทฺธิ กรณียา’’ติ ปทสุทฺธิ เจว อารมฺภสุทฺธิ จฯ ทุติยนยาทีสุปิ เอเสว นโย, ตถา ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนต’’นฺติอาทิ อารมฺโภฯ ‘‘กตม’’นฺติอาทิ ปุจฺฉาฯ ‘‘ปาณาติปาตํ ปหายา’’ติอาทิ ปทสุทฺธิ, โน อารมฺภสุทฺธิฯ โน จ ปุจฺฉาสุทฺธิฯ ‘‘อิทํ โข’’ติอาทิ ปุจฺฉาสุทฺธิ เจว ปทสุทฺธิ จ, อารมฺภสุทฺธิฯ

ตถา ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว’’ติอาทิ อารมฺโภฯ ‘‘กตเม จ เต’’ติอาทิ ปุจฺฉาฯ ‘‘สนฺติ ภิกฺขเว’’ติอาทิ อารมฺโภฯ