อาวตฺตหารวณฺณนา

อาฆาตาทีนมกรณียตาวจเนน ขนฺติโสรจฺจานุฏฺฐานํฯ ตตฺถ ขนฺติยา สทฺธาปญฺญาปราปการทุกฺขสหคตานํ สงฺคโห, ตถา โสรจฺเจน สีลสฺสฯ สทฺธาทิคฺคหเณน จ สทฺธินฺทฺริยาทิสกลโพธิปกฺขิยธมฺมา อาวตฺตนฺติฯ สีลคฺคหเณน อวิปฺปฏิสาราทโย สพฺเพปิ สีลานิสํสธมฺมา อาวตฺตนฺติฯ ปาณาติปาตาทีหิ ปฏิวิรติวจเนน อปฺปมาทวิหาโร, เตน สกลํ สาสนพฺรหฺมจริยํ อาวตฺตติฯ คมฺภีรตาทิวิเสสยุตฺตธมฺมคฺคหเณน มหาโพธิปกิตฺตนํฯ อนาวรณญาณปทฏฺฐานญฺหิ อาสวกฺขยญาณํ, อาสวกฺขยญาณปทฏฺฐานญฺจ อนาวรณญาณํ มหาโพธีติ วุจฺจติ, เตน ทสพลาทโย สพฺเพ พุทฺธคุณา อาวตฺตนฺติฯ สสฺสตาทิทิฏฺฐิคฺคหเณน ตณฺหาวิชฺชานํ สงฺคโห, ตาหิ อนมตคฺคํ สํสารวฏฺฏํ อาวตฺตติฯ เวทนานํ ยถาภูตํ สมุทยาทิปฏิเวธเนน ภควโต ปริญฺญาตฺตยวิสุทฺธิ, ตาย ปญฺญาปารมิมุเขน สพฺพาปิ ปารมิโย อาวตฺตนฺติฯ ‘‘อชานตํ อปสฺสต’’นฺติ เอตฺถ อวิชฺชาคฺคหเณน อโยนิโสมนสิการปริคฺคโห, เตน จ นว อโยนิโสมนสิการมูลกา ธมฺมา อาวตฺตนฺติฯ ‘‘ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิต’’นฺติ เอตฺถ ตณฺหาคฺคหเณน นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา อาวตฺตนฺติฯ ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติอาทิ สสฺสตาทิปญฺญาปนสฺส ปจฺจยาธีนวุตฺติทสฺสนํ, เตน อนิจฺจตาทิลกฺขณตฺตยํ อาวตฺตติฯ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ ยถาภูตํ ปชานเนน วิมุตฺติสมฺปทานิทฺเทโส, เตน สตฺตปิ วิสุทฺธิโย อาวตฺตนฺติฯ ‘‘อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก ตถาคตสฺส กาโย’’ติ ตณฺหาปหานํ วุตฺตํ, เตน ภควโต สกลสํกิเลสปฺปหานํ อาวตฺตตีติ อยํ เทสนาย คหิตธมฺมานํ สภาควิสภาคธมฺมวเสน อาวตฺตนลกฺขโณ อาวตฺตหาโร นามฯ ยถาห ‘‘เอกมฺหิ ปทฏฺฐาเน, ปริเยสติ เสสกํ ปทฏฺฐาน’’นฺติอาทิ (เนตฺติ. 4.7)ฯ

วิภตฺติหารวณฺณนา

อาฆาตานนฺทาทโย อกุสลา ธมฺมา, เตสํ อโยนิโสมนสิการาทิ ปทฏฺฐานํฯ เยหิ ปน ธมฺเมหิ อาฆาตานนฺทาทีนํ อกรณํ อปฺปวตฺติ, เต อพฺยาปาทาทโย กุสลา ธมฺมา, เตสํ โยนิโสมนสิการาทิ ปทฏฺฐานํฯ เตสุ อาฆาตาทโยกามาวจราว, อพฺยาปาทาทโย จตุภูมกา, ตถา ปาณาติปาตาทีหิ ปฏิวิรติ กุสลา วา อพฺยากตา วา, ตสฺสา หิโรตฺตปฺปาทโย ธมฺมา ปทฏฺฐานํฯ ตตฺถ กุสลา สิยา กามาวจรา, สิยา โลกุตฺตราฯ อพฺยากตา โลกุตฺตราวฯ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว, อญฺเญว ธมฺมา คมฺภีรา’’ติ วุตฺตธมฺมา สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตาฯ ตตฺถ กุสลานํ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา ปทฏฺฐานํฯ อพฺยากตานํ มคฺคธมฺมา, วิปสฺสนา, อาวชฺชนา วา ปทฏฺฐานํฯ เตสุ กุสลา โลกุตฺตราว, อพฺยากตา สิยา กามาวจรา, สิยา โลกุตฺตรา, สพฺพาปิ ทิฏฺฐิโย อกุสลาว กามาวจราว, ตาสํ อวิเสเสน มิจฺฉาภินิเวเส อโยนิโสมนสิกาโร ปทฏฺฐานํฯ วิเสสโต ปน สนฺตติฆนวินิพฺโภคาภาวโต เอกตฺตนยสฺส มิจฺฉาคาโห อตีตชาติอนุสฺสรณตกฺกสหิโต สสฺสตทิฏฺฐิยา ปทฏฺฐานํฯ เหตุผลภาเวน สมฺพนฺธภาวสฺส อคฺคหณโต นานตฺตนยสฺส มิจฺฉาคาโห ตชฺชาสมนฺนาหารสหิโต อุจฺเฉททิฏฺฐิยา ปทฏฺฐานํฯ เอวํ เสสทิฏฺฐีนมฺปิ ยถาสมฺภวํ วตฺตพฺพํฯ

‘‘เวทนาน’’นฺติ เอตฺถ เวทนา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา, สิยา กามาวจรา, สิยา รูปาวจรา, สิยา อรูปาวจรา, ตาสํ ผสฺโส ปทฏฺฐานํฯ เวทนานํ ยถาภูตํ เวทนานํ สมุทยาทิปฏิเวธนํ มคฺคญาณํ, อนุปาทาวิมุตฺติ จ ผลญาณํ, เตสํ ‘‘อญฺเญว ธมฺมา คมฺภีรา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ธมฺมาทิวิภาโค เนตพฺโพฯ ‘‘อชานตํ อปสฺสต’’นฺติอาทีสุ อวิชฺชาตณฺหา อกุสลา กามาวจรา, ตาสุ อวิชฺชาย อาสวา, อโยนิโสมนสิกาโร เอว วา ปทฏฺฐานํฯ ตณฺหาย สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาททสฺสนํ ปทฏฺฐานํฯ

‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติ เอตฺถ ผสฺสสฺส เวทนาย วิย ธมฺมาทิวิภาโค เวทิตพฺโพฯ อิมินา นเยน ผสฺสายตนาทีนมฺปิ ยถารหํ ธมฺมาทิวิภาโค เนตพฺโพติ อยํ สํกิเลสธมฺเม, โวทานธมฺเม จ สาธารณาสาธารณโต, ปทฏฺฐานโต, ภูมิโต จ วิภชนลกฺขโณ วิภตฺติหาโร นามฯ ยถาห ‘‘ธมฺมญฺจ ปทฏฺฐานํ, ภูมิญฺจ วิภชฺชเต อยํ หาโร’’ติอาทิ (เนตฺติ. 4.8)ฯ

ปริวตฺตนหารวณฺณนา

อาฆาตาทีนมกรณํ ขนฺติโสรจฺจานิ อนุพฺรูเหตฺวา ปฏิสงฺขานภาวนาพลสิทฺธิยา อุภยหิตปฏิปตฺติมาวหติฯ อาฆาตาทโย ปน ปวตฺติยมานา ทุพฺพณฺณตํ, ทุกฺขเสยฺยํ, โภคหานิํ, อกิตฺติํ, ปเรหิ ทุรุปสงฺกมนตญฺจ นิปฺผาเทนฺตา นิรยาทีสุ มหาทุกฺขมาวหนฺติฯ ปาณาติปาตาทิปฏิวิรติ อวิปฺปฏิสาราทิกลฺยาณํ ปรมฺปรมาวหติฯ ปาณาติปาตาทิ ปน วิปฺปฏิสาราทิอกลฺยาณํ ปรมฺปรมาวหติฯ คมฺภีรตาทิวิเสสยุตฺตํ ญาณํ เวเนยฺยานํ ยถารหํ วิชฺชาภิญฺญาทิคุณวิเสสมาวหติ สพฺพญฺเญยฺยสฺส ยถาสภาวาวโพธโตฯ ตถา คมฺภีรตาทิวิเสสรหิตํ ปน ญาณํ เญยฺเยสุ สาธารณภาวโต ยถาวุตฺตคุณวิเสสํ นาวหติฯ สพฺพาปิ เจตา ทิฏฺฐิโย ยถารหํ สสฺสตุจฺเฉทภาวโต อนฺตทฺวยภูตา สกฺกายตีรํ นาติวตฺตนฺติ อนิยฺยานิกสภาวตฺตาฯ สมฺมาทิฏฺฐิ ปน สปริกฺขารา มชฺฌิมปฏิปทาภูตา สกฺกายตีรมติกฺกมฺม ปารํ คจฺฉติ นิยฺยานิกสภาวตฺตาฯ เวทนานํ ยถาภูตํ สมุทยาทิปฏิเวธนา อนุปาทาวิมุตฺติมาวหติ มคฺคภาวโตฯ เวทนานํ ยถาภูตํ สมุทยาทิอสมฺปฏิเวโธ สํสารจารกาวโรธมาวหติ สงฺขารานํ ปจฺจยภาวโตฯ เวทยิตสภาวปฏิจฺฉาทโก สมฺโมโห ตทภินนฺทนมาวหติ, ยถาภูตาวโพโธ ปน ตตฺถ นิพฺเพธํ, วิราคญฺจ อาวหติฯ มิจฺฉาภินิเวเส อโยนิโสมนสิการสหิตา ตณฺหา อเนกวิหิตํ ทิฏฺฐิชาลํ ปสาเรติฯ ยถาวุตฺตตณฺหาสมุจฺเฉโท ปฐมมคฺโค ตํ ทิฏฺฐิชาลํ สงฺโกเจติฯ สสฺสตวาทาทิปญฺญาปนสฺส ผสฺโส ปจฺจโย อสติ ผสฺเส ตทภาวโตฯ ทิฏฺฐิพนฺธนพทฺธานํ ผสฺสายตนาทีนมนิโรธเนน ผสฺสาทิอนิโรโธ สํสารทุกฺขสฺส อนิวตฺติเยว ยาถาวโต ผสฺสายตนาทิปริญฺญา สพฺพทิฏฺฐิทสฺสนานิ อติวตฺตติ, เตสํ ปน ตถา อปริญฺญา ทิฏฺฐิทสฺสนํ นาติวตฺตติฯ ภวเนตฺติสมุจฺเฉโท อายติํ อตฺตภาวสฺส อนิพฺพตฺติยา สํวตฺตติ, อสมุจฺฉินฺนาย ภวเนตฺติยา อนาคเต ภวปฺปพนฺโธ ปริวตฺตติเยวาติ อยํ สุตฺเต นิทฺทิฏฺฐานํ ธมฺมานํ ปฏิปกฺขโต ปริวตฺตนลกฺขโณ ปริวตฺตนหาโร นามฯ กิมาห ‘‘กุสลากุสเล ธมฺเม, นิทฺทิฏฺเฐ ภาวิเต ปหีเน จา’’ติอาทิฯ

เววจนหารวณฺณนา

‘‘มมํ มม เม’’ติ ปริยายวจนํฯ ‘วา ยทิ จา’’ติ ปริยายวจนํฯ ‘‘ภิกฺขเว สมณา ตปสฺสิโน’’ติ ปริยายวจนํฯ ‘‘ปเร อญฺเญ ปฏิวิรุทฺธา’’ติ…เป.… นํฯ ‘‘อวณฺณํ อกิตฺติํ นินฺท’’นฺติ…เป.… นํฯ ‘‘ภาเสยฺยุํ ภเณยฺยุํ กเถยฺยุ’’นฺติ…เป.… นํฯ ‘‘ธมฺมสฺส วินยสฺส สตฺถุสาสนสฺสา’’ติ…เป.… นํฯ ‘‘สงฺฆสฺส สมูหสฺส คณสฺสา’’ติ…เป.… นํฯ ‘‘ตตฺร ตตฺถ เตสู’’ติ…เป.… นํฯ ‘‘ตุมฺเหหิ โว ภวนฺเตหี’’ติ…เป.… นํฯ ‘‘อาฆาโต โทโส พฺยาปาโท’’ติ…เป.… นํ ‘‘อปฺปจฺจโย โทมนสฺสํ เจตสิกทุกฺข’’นฺติ…เป.… นํฯ ‘‘เจตโส จิตฺตสฺส มนโส’’ติ…เป.… นํฯ ‘‘อนภิรทฺธิ พฺยาปตฺติ มโนปโทโส’’ติ…เป.… นํฯ ‘‘น โน อ มา’’ติ…เป.… นํฯ ‘‘กรณียา อุปฺปาเทตพฺพา ปวตฺเตตพฺพา’’ติ ปริยายวจนํฯ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ เววจนํ วตฺตพฺพนฺติ อยํ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ตํตํปริยายสทฺทโยชนาลกฺขโณ เววจนหาโร นามฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘เววจนานิ พหูนิ ตุ, สุตฺเต วุตฺตานิ เอกธมฺมสฺสา’’ติอาทิ (เนตฺติ. 4.10)ฯ