จตุพฺยูหหารวณฺณนา

มมนฺติ อเนรุตฺตปทํ, ตถา วาติ จฯ ภิกฺขนสีลา ภิกฺขูฯ ปเรนฺติวิรุทฺธภาวมุปคจฺฉนฺตีติ ปรา, อญฺญตฺเถ ปเนตํ อเนรุตฺตปทนฺติ เอวมาทินา เนรุตฺตํ, ตํ ปน ‘‘เอว’’นฺติอาทินิทานปทานํ, ‘‘มม’’นฺติอาทิปาฬิปทานญฺจ อฏฺฐกถาวเสน, ตสฺสา ลีนตฺถวิภาวนีวเสน จ สุวิญฺเญยฺยตฺตา อติวิตฺถารภเยน น วิตฺถารยิมฺหฯ เย เต นินฺทาปสํสาหิ สมฺมากมฺปิตเจตสา มิจฺฉาชีวโต อโนรตา สสฺสตาทิมิจฺฉาภินิเวสิโน สีลาทิธมฺมกฺขนฺเธสุ อปฺปติฏฺฐิตา สมฺมาสมฺพุทฺธคุณรสสฺสาทวิมุขา เวเนยฺยา, เต กถํ นุ โข ยถาวุตฺตโทสวินิมุตฺตา สมฺมาปฏิปตฺติยา อุภยหิตปรา ภเวยฺยุนฺติ อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ เอวมธิปฺเปตา ปุคฺคลา, เทสนาภาชนฏฺฐาเน จ ทสฺสิตา อิมิสฺสา เทสนาย นิทานํฯ

ปุพฺพาปรานุสนฺธิ ปน ปทสนฺธิปทตฺถนิทฺเทสนิกฺเขปสุตฺตเทสนาสนฺธิวเสน ฉพฺพิธาฯ ตตฺถ ‘‘มม’’นฺติ เอตสฺส ‘‘อวณฺณ’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธติอาทินา ปทสฺส ปทนฺตเรน สมฺพนฺโธ ปทสนฺธิฯ ‘‘มม’’นฺติ วุตฺตสฺส ภควโต ‘‘อวณฺณ’’นฺติ วุตฺเตน ปเรหิ อุปวทิเตน อคุเณนสมฺพนฺโธติอาทินา ปทตฺถสฺส ปทตฺถนฺตเรน สมฺพนฺโธ ปทตฺถสนฺธิฯ ‘‘มมํ วา ภิกฺขเว, ปเร อวณฺณํ ภาเสยฺยุ’’นฺติอาทิเทสนา สุปฺปิเยน ปริพฺพาชเกน วุตฺตอวณฺณานุสนฺธิวเสน ปวตฺตาฯ ‘‘มมํ วา ภิกฺขเว, ปเร วณฺณํ ภาเสยฺยุ’’นฺติอาทิเทสนา พฺรหฺมทตฺเตน มาณเวน วุตฺตวณฺณานุสนฺธิวเสน ปวตฺตาฯ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว, อญฺเญว ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา ทุรนุโพธา’’ติอาทิเทสนา ภิกฺขูหิ วุตฺตวณฺณานุสนฺธิวเสน ปวตฺตาติ เอวํ นานานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส ตํตทนุสนฺธีหิ, เอกานุสนฺธิกสฺส จ ปุพฺพาปรภาเคหิ สมฺพนฺโธ นิทฺเทสสนฺธิฯ นิกฺเขปสนฺธิ ปน จตุพฺพิธสุตฺตนิกฺเขปวเสนฯ สุตฺตสนฺธิ จ ติวิธสุตฺตานุสนฺธิวเสน อฏฺฐกถายํ เอว วิจาริตา, อมฺเหหิ จ ปุพฺเพ สํวณฺณิตาฯ เอกิสฺสา เทสนาย เทสนานฺตเรหิ สทฺธิํ สํสนฺทนํ เทสนาสนฺธิ, สา ปเนวํ เวทิตพฺพา – ‘‘มมํ วา ภิกฺขเว…เป.… น เจตโส อนภิรทฺธิ กรณียา’’ติ อยํ เทสนา ‘‘อุภโตทณฺฑเกน เจปิ ภิกฺขเว, กกเจน โจรา โอจรกา องฺคมงฺคานิ โอกนฺเตยฺยุํ, ตตฺรปิ โย มโน ปทูเสญฺญ, น เม โส เตน สาสนกโร’’ติ (ม. นิ. 1.232) อิมาย เทสนาย สทฺธิํ สํสนฺทติฯ ‘‘ตุมฺหํเยวสฺส เตน อนนฺตราโย’’ติ อยํ ‘‘กมฺมสฺสกา มาณว สตฺตา กมฺมทายาทา กมฺมโยนี กมฺมพนฺธู กมฺมปฏิสรณา กมฺมํ สตฺเต วิภชติ, ยทิทํ หีนปณีตตายา’’ติ (ม. นิ. 3.289-297) อิมาย, ‘‘อปิ นุ ตุมฺเห…เป.… อาชาเนยฺยาถา’’ติ อยํ –

‘‘กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;

อนฺธํ ตมํ ตทา โหติ, ยํ โกโธ สหเต นร’’นฺติฯ (อ. นิ. 7.64; มหานิ. 5, 156, 195); –

อิมาย, ‘‘มมํ วา ภิกฺขเว, ปเร วณฺณํ…เป.… น เจตโส อุพฺพิลาวิตตฺตํ กรณีย’’นฺติ อยํ ‘‘ธมฺมาปิ โว ภิกฺขเว, ปหาตพฺพา, ปเคว อธมฺมา’’ติ (ม. นิ. 1.240), ‘‘กุลฺลูปมํ โว ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ นิตฺถรณตฺถาย, โน คหณตฺถายา’’ติ (ม. นิ. 1.240) จ อิมาย, ‘‘ตตฺร เจ ตุมฺเห…เป.… ตุมฺหํเยวสฺส เตน อนฺตราโย’’ติ อยํ –

‘‘ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;

อนฺธํ ตมํ ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นร’’นฺติฯ (อิติวุ. 88; มหานิ. 5, 156; จูฬนิ. 128) จ –

‘‘กามนฺธา ชาลสญฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตา;

ปมตฺตพนฺธุนาพทฺธา, มจฺฉาว กุมีนามุเข;

ชรามรณมนฺเวนฺติ, วจฺโฉ ขีรปโกว มาตร’’นฺติฯ (อุทา. 64; เนตฺติ. 27, 90; เปฏโก. 14) จ –

อิมาย, ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนตํ สีลมตฺตก’’นฺติ อยํ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยมฺปิ โข พฺราหฺมณ ยญฺโญ ปุริเมหิ ยญฺเญหิ อปฺปฏฺฐตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ (ที. นิ. 1.353) อิมาย ปฐมชฺฌานสฺส สีลโต มหปฺผลมหานิสํสตรตาวจเนน ฌานโต สีลสฺส อปฺปผลอปฺปานิสํสตรภาวทีปนโตฯ

‘‘ปาณาติปาตํ ปหายา’’ติอาทิเทสนา ‘‘สมโณ ขลุ โภ โคตโม สีลวา อริยสีเลน สมนฺนาคโต’’ติอาทิเทสนาย (ที. นิ. 1.304), ‘‘อญฺเญว ธมฺมา คมฺภีรา’’ติอาทิเทสนา ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม คมฺภีโร ทุทฺทโส ทุรนุโพโธ’’ติอาทิเทสนาย, (ที. นิ. 2.67; ม. นิ. 1.281; 2.337; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 7, 8) คมฺภีรตาทิวิเสสยุตฺตธมฺมปฏิเวเธน หิ ญาณสฺส คมฺภีราทิภาโว วิญฺญายติฯ

‘‘สนฺติ ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา’’ติอาทิเทสนา ‘‘สนฺติ ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา…เป.… อภิวทนฺติ สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญนฺติ อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, อสสฺสโต, สสฺสโต จ อสสฺสโต จ, เนวสสฺสโต จ นาสสฺสโต จ, อนฺตวา, อนนฺตวา, อนฺตวา จ อนนฺตวา จ, เนวนฺตวา จ นานนฺตวา จ อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญนฺติ อิตฺเถเก อภิวทนฺตี’’ติอาทิเทสนาย (ม. นิ. 3.27)ฯ

ตถา ‘‘สนฺติ ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา อปรนฺตกปฺปิกา’’ติอาทิเทสนา ‘‘สนฺติ ภิกฺขเว …เป.… อภิวทนฺติ สญฺญี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณาฯ อิตฺเถเก อภิวทนฺติ อสญฺญี, สญฺญี จ อสญฺญี จ, เนวสญฺญี จ นาสญฺญี จ อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณาฯ อิตฺเถเก อภิวทนฺติ สโต วา ปน สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปญฺญเปนฺติ, ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ วา ปเนเก อภิวทนฺตี’’นฺติอาทิเทสนาย (ม. นิ. 3.21), ‘‘เวทนานํ สมุทยญฺจ…เป.… ตถาคโต’’ติอาทิเทสนา ‘‘ตทิทํ สงฺขตํ โอฬาริกํ, อตฺถิ โข ปน สงฺขารานํ นิโรโธ, อตฺเถตนฺติ อิติ วิทิตฺวา ตสฺส นิสฺสรณทสฺสาวี ตถาคโต ตทุปาติวตฺโต’’ติอาทิเทสนาย (ม. นิ. 3.29), ‘‘ตทปิ เตสํ…เป.… วิปฺผนฺทิตเมวา’’ติ อยํ ‘‘อิทํ เตสํ วต อญฺญตฺเรว สทฺธาย อญฺญตฺร รุจิยา อญฺญตฺร อนุสฺสวา อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา ปจฺจตฺตํเยว ญาณํ ภวิสฺสติ ปริสุทฺธํ ปริโยทาต’นฺติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ปจฺจตฺตํ โข ปน ภิกฺขเว, ญาเณ อสติ ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต ยทปิ เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา ตตฺถ ญาณภาวมตฺตเมว ปริโยทาเปนฺติ, ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อุปาทานมกฺขายตี’’ติอาทิเทสนาย (สํ. นิ. 2.43), ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติ อยํ ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ (สํ. นิ. 2.45), ‘‘ฉนฺทมูลกา อิเม อาวุโส ธมฺมา มนสิการสมุฏฺฐานา ผสฺสสโมธานา เวทนาสโมสรณา’’ติ (ปริเยสิตพฺพํ) จ อาทิเทสนาย, ‘‘ยโต โข ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺนํ ผสฺสายตนาน’’นฺติอาทิเทสนา ‘‘ยโต โข ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เนว เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น สญฺญํ, น สงฺขาเร, น วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, โส เอวํ อสมนุปสฺสนฺโต น กิญฺจิ โลเก อุปาทิยติ, อนุปาทิยํ น ปริตสฺสติ, อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตํเยว ปรินิพฺพายตี’’ติอาทิเทสนาย, ‘‘สพฺเพเต อิเมเหว ทฺวาสฏฺฐิยา วตฺถูหิ อนฺโตชาลีกตา’’ติอาทิเทสนา ‘‘เย หิ เกจิ ภิกฺขเว…เป.… อภิวทนฺติ, สพฺเพเต อิมาเนว ปญฺจ กายานิ อภิวทนฺติ เอเตสํ วา อญฺญตร’’นฺติอาทิเทสนาย (ม. นิ. 3.26), ‘‘กายสฺส เภทา…เป.… เทวมนุสฺสา’’ติ อยํ –

‘‘อจฺจี ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา (อุปสิวาติ ภควา),

อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;

เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต,

อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺข’’นฺติฯ (สุ. นิ. 1080) –

อาทิเทสนาย สทฺธิํ สํสนฺทตีติฯ อยํ เนรุตฺตมธิปฺปายเทสนานิทานปุพฺพาปรานุสนฺธีนํ จตุนฺนํ วิภาวนลกฺขโณ จตุพฺยูหหาโร นามฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘เนรุตฺตมธิปฺปาโย’’ติอาทิ (เนตฺติ. 4.6)ฯ

อาวตฺตหารวณฺณนา

อาฆาตาทีนมกรณียตาวจเนน ขนฺติโสรจฺจานุฏฺฐานํฯ ตตฺถ ขนฺติยา สทฺธาปญฺญาปราปการทุกฺขสหคตานํ สงฺคโห, ตถา โสรจฺเจน สีลสฺสฯ สทฺธาทิคฺคหเณน จ สทฺธินฺทฺริยาทิสกลโพธิปกฺขิยธมฺมา อาวตฺตนฺติฯ สีลคฺคหเณน อวิปฺปฏิสาราทโย สพฺเพปิ สีลานิสํสธมฺมา อาวตฺตนฺติฯ ปาณาติปาตาทีหิ ปฏิวิรติวจเนน อปฺปมาทวิหาโร, เตน สกลํ สาสนพฺรหฺมจริยํ อาวตฺตติฯ คมฺภีรตาทิวิเสสยุตฺตธมฺมคฺคหเณน มหาโพธิปกิตฺตนํฯ อนาวรณญาณปทฏฺฐานญฺหิ อาสวกฺขยญาณํ, อาสวกฺขยญาณปทฏฺฐานญฺจ อนาวรณญาณํ มหาโพธีติ วุจฺจติ, เตน ทสพลาทโย สพฺเพ พุทฺธคุณา อาวตฺตนฺติฯ สสฺสตาทิทิฏฺฐิคฺคหเณน ตณฺหาวิชฺชานํ สงฺคโห, ตาหิ อนมตคฺคํ สํสารวฏฺฏํ อาวตฺตติฯ เวทนานํ ยถาภูตํ สมุทยาทิปฏิเวธเนน ภควโต ปริญฺญาตฺตยวิสุทฺธิ, ตาย ปญฺญาปารมิมุเขน สพฺพาปิ ปารมิโย อาวตฺตนฺติฯ ‘‘อชานตํ อปสฺสต’’นฺติ เอตฺถ อวิชฺชาคฺคหเณน อโยนิโสมนสิการปริคฺคโห, เตน จ นว อโยนิโสมนสิการมูลกา ธมฺมา อาวตฺตนฺติฯ ‘‘ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิต’’นฺติ เอตฺถ ตณฺหาคฺคหเณน นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา อาวตฺตนฺติฯ ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติอาทิ สสฺสตาทิปญฺญาปนสฺส ปจฺจยาธีนวุตฺติทสฺสนํ, เตน อนิจฺจตาทิลกฺขณตฺตยํ อาวตฺตติฯ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ ยถาภูตํ ปชานเนน วิมุตฺติสมฺปทานิทฺเทโส, เตน สตฺตปิ วิสุทฺธิโย อาวตฺตนฺติฯ ‘‘อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก ตถาคตสฺส กาโย’’ติ ตณฺหาปหานํ วุตฺตํ, เตน ภควโต สกลสํกิเลสปฺปหานํ อาวตฺตตีติ อยํ เทสนาย คหิตธมฺมานํ สภาควิสภาคธมฺมวเสน อาวตฺตนลกฺขโณ อาวตฺตหาโร นามฯ ยถาห ‘‘เอกมฺหิ ปทฏฺฐาเน, ปริเยสติ เสสกํ ปทฏฺฐาน’’นฺติอาทิ (เนตฺติ. 4.7)ฯ

วิภตฺติหารวณฺณนา

อาฆาตานนฺทาทโย อกุสลา ธมฺมา, เตสํ อโยนิโสมนสิการาทิ ปทฏฺฐานํฯ เยหิ ปน ธมฺเมหิ อาฆาตานนฺทาทีนํ อกรณํ อปฺปวตฺติ, เต อพฺยาปาทาทโย กุสลา ธมฺมา, เตสํ โยนิโสมนสิการาทิ ปทฏฺฐานํฯ เตสุ อาฆาตาทโยกามาวจราว, อพฺยาปาทาทโย จตุภูมกา, ตถา ปาณาติปาตาทีหิ ปฏิวิรติ กุสลา วา อพฺยากตา วา, ตสฺสา หิโรตฺตปฺปาทโย ธมฺมา ปทฏฺฐานํฯ ตตฺถ กุสลา สิยา กามาวจรา, สิยา โลกุตฺตราฯ อพฺยากตา โลกุตฺตราวฯ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว, อญฺเญว ธมฺมา คมฺภีรา’’ติ วุตฺตธมฺมา สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตาฯ ตตฺถ กุสลานํ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา ปทฏฺฐานํฯ อพฺยากตานํ มคฺคธมฺมา, วิปสฺสนา, อาวชฺชนา วา ปทฏฺฐานํฯ เตสุ กุสลา โลกุตฺตราว, อพฺยากตา สิยา กามาวจรา, สิยา โลกุตฺตรา, สพฺพาปิ ทิฏฺฐิโย อกุสลาว กามาวจราว, ตาสํ อวิเสเสน มิจฺฉาภินิเวเส อโยนิโสมนสิกาโร ปทฏฺฐานํฯ วิเสสโต ปน สนฺตติฆนวินิพฺโภคาภาวโต เอกตฺตนยสฺส มิจฺฉาคาโห อตีตชาติอนุสฺสรณตกฺกสหิโต สสฺสตทิฏฺฐิยา ปทฏฺฐานํฯ เหตุผลภาเวน สมฺพนฺธภาวสฺส อคฺคหณโต นานตฺตนยสฺส มิจฺฉาคาโห ตชฺชาสมนฺนาหารสหิโต อุจฺเฉททิฏฺฐิยา ปทฏฺฐานํฯ เอวํ เสสทิฏฺฐีนมฺปิ ยถาสมฺภวํ วตฺตพฺพํฯ

‘‘เวทนาน’’นฺติ เอตฺถ เวทนา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา, สิยา กามาวจรา, สิยา รูปาวจรา, สิยา อรูปาวจรา, ตาสํ ผสฺโส ปทฏฺฐานํฯ เวทนานํ ยถาภูตํ เวทนานํ สมุทยาทิปฏิเวธนํ มคฺคญาณํ, อนุปาทาวิมุตฺติ จ ผลญาณํ, เตสํ ‘‘อญฺเญว ธมฺมา คมฺภีรา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ธมฺมาทิวิภาโค เนตพฺโพฯ ‘‘อชานตํ อปสฺสต’’นฺติอาทีสุ อวิชฺชาตณฺหา อกุสลา กามาวจรา, ตาสุ อวิชฺชาย อาสวา, อโยนิโสมนสิกาโร เอว วา ปทฏฺฐานํฯ ตณฺหาย สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาททสฺสนํ ปทฏฺฐานํฯ