‘‘อปิ นุ ตุมฺเห ปเรสํ สุภาสิตํ ทุพฺภาสิตํ อาชาเนยฺยาถา’’ติ อิมาย ปุจฺฉาย ‘‘โน เหตํ ภนฺเต’’ติ อยํ วิสฺสชฺชนา สเมติฯ กุปิโต หิ เนว พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกานํ น มาตาปิตูนํ น ปจฺจตฺถิกานํ สุภาสิตทุพฺภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานาติฯ ‘‘กตมญฺจ ตํ ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตกํ…เป.… ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺยา’’ติ อิมาย ปุจฺฉาย ‘‘ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต’’ติอาทิกา อยํ วิสฺสชฺชนา สเมติฯ ภควา หิ อนุตฺตเรน ปาณาติปาตวิรมณาทิคุเณน สมนฺนาคโต, ตญฺจ โข สมาธิํ, ปญฺญญฺจ อุปนิธาย อปฺปมตฺตกํ โอรมตฺตกํ สีลมตฺตกํฯ ‘‘กตเม จ เต ภิกฺขเว, ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา’’ติอาทิกาย ปุจฺฉาย ‘‘สนฺติ ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา’’ติอาทิกา วิสฺสชฺชนา สเมติฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณคุณา หิ อญฺญตฺร ตถาคตา อญฺเญสํ ญาเณน อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐตฺตา คมฺภีรา ทุทฺทสา ทุรนุโพธา สนฺตา ปณีตา อตกฺกาวจรา นิปุณา ปณฺฑิตเวทนียาติ อิมินา นเยน วิสฺสชฺชนาย ปุจฺฉานุรูปตาวิจยนเมว อิธ สงฺคหคาถาย อภาวโต อนุคีติวิจโยติฯ อยํ ปทปญฺหาทิเอกาทสธมฺมวิจยนลกฺขโณ วิจยหาโร นามฯ วุตฺตญฺจ ‘‘ยํ ปุจฺฉิตญฺจ วิสฺสชฺชิตญฺจา’’ติอาทิ (เนตฺติ. 4.2)ฯ

ยุตฺติหารสํวณฺณนา

มมนฺติ สามินิทฺเทโส ยุชฺชติ สภาวนิรุตฺติยา ตถาปโยคทิสฺสนโต, อวณฺณสฺส จ ตทเปกฺขตฺตาฯ วาติ วิกปฺปนตฺถนิทฺเทโส ยุชฺชติ เนปาติกานมเนกตฺถตฺตา, เอตฺถ จ นิยมาภาวโตฯ ภิกฺขเวติ อามนฺตนนิทฺเทโส ยุชฺชติ ตทตฺเถเยว เอตสฺส ปโยคสฺส ทิสฺสนโต, เทสกสฺส จ ปฏิคฺคาหกาเปกฺขโตติ เอวมาทินา พฺยญฺชนโต จ –

สพฺเพน สพฺพํ อาฆาตาทีนมกรณํ ตาทิภาวาย สํวตฺตตีติ ยุชฺชติ อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ สมปฺปวตฺติสพฺภาวโตฯ ยสฺมิํ สนฺตาเน อาฆาตาทโย อุปฺปนฺนา, ตนฺนิมิตฺตกา อนฺตรายา ตสฺเสว สมฺปตฺติวิพนฺธาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ กมฺมานํ สนฺตานนฺตเรสุ อสงฺกมนโตฯ

จิตฺตมภิภวิตฺวา อุปฺปนฺนา อาฆาตาทโย สุภาสิตทุพฺภาสิตสลฺลกฺขเณปิ อสมตฺถตาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ โกธโลภานํ อนฺธตมสภาวโตฯ ปาณาติปาตาทิทุสฺสีลฺยโต เวรมณี สพฺพสตฺตานํ ปาโมชฺชปาสํสาย สํวตฺตตีติ ยุชฺชติ สีลสมฺปตฺติยา มหโต กิตฺติสทฺทสฺส อพฺภุคฺคตตฺตาฯ คมฺภีรตาทิวิเสสยุตฺเตน คุเณน ตถาคตสฺส วณฺณนา เอกเทสภูตาปิ สกลสพฺพญฺญุคุณคฺคหณาย สํวตฺตตีติ ยุชฺชติ อนญฺญสาธารณตฺตาฯ ตชฺชาอโยนิโสมนสิการปริกฺขตานิ อธิคมตกฺกนานิ สสฺสตวาทาทิอภินิเวสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ กปฺปนชาลสฺส อสมุคฺฆาฏิตตฺตาฯ เวทนาทีนํ อนวโพเธน เวทนาปจฺจยา ตณฺหา วฑฺฒตีติ ยุชฺชติ อสฺสาทานุปสฺสนาสพฺภาวโต, สติ จ เวทยิตภาเว (เวทยิตราเค (ที. นิ. ฏี. 1.149) ตตฺถ อตฺตตฺตนิยคาโห, สสฺสตาทิคาโห จ วิปริปฺผนฺทตีติ ยุชฺชติ การณสฺส สนฺนิหิตตฺตาฯ ตณฺหาปจฺจยา หิ อุปาทานํ สมฺภวติฯ สสฺสตาทิวาเท ปญฺญเปนฺตานํ, ตทนุจฺฉวิกญฺจ เวทนํ เวทยนฺตานํ ผสฺโส เหตูติ ยุชฺชติ วิสยินฺทฺริยวิญฺญาณสงฺคติยา วินา ตทภาวโตฯ ฉผสฺสายตนนิมิตฺตํ วฏฺฏสฺส อนุปจฺเฉโทติ ยุชฺชติ ตตฺถ อวิชฺชาตณฺหานํ อปฺปหีนตฺตาฯ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยตฺถงฺคมาทิปชานนา สพฺพทิฏฺฐิคติกสญฺญํ อติจฺจ ติฏฺฐตีติ ยุชฺชติ จตุสจฺจปฏิเวธภาวโตฯ อิมาหิเยว ทฺวาสฏฺฐิยา สพฺพทิฏฺฐิคตานํ อนฺโตชาลีกตภาโวติ ยุชฺชติ อกิริยวาทาทีนํ, อิสฺสรวาทาทีนญฺจ ตทนฺโตคธตฺตา, ตถา เจว เหฏฺฐา สํวณฺณิตํฯ อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก ตถาคตสฺส กาโยติ ยุชฺชติ ภควโต อภินีหารสมฺปตฺติยา จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ ฐตฺวา สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ยถาภูตํ ภาวิตตฺตาฯ กายสฺส เภทา ปรินิพฺพุตํ น ทกฺขนฺตีติ ยุชฺชติ อนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติยํ รูปาทีสุ กสฺสจิปิ อนวเสสโตติ อิมินา นเยน อตฺถโต จ สุตฺเต พฺยญฺชนตฺถานํ ยุตฺติตาวิภาวนลกฺขโณ ยุตฺติหาโร นาม ยถาห ‘‘สพฺเพสํ หารานํ, ยา ภูมี’’ติอาทิ (เนตฺติ. 4.3)ฯ

ปทฏฺฐานหารวณฺณนา

วณฺณารหาวณฺณทุพฺพณฺณตานาเทยฺยวจนตาทิ วิปตฺตีนํ ปทฏฺฐานํฯ วณฺณารหวณฺณสุพฺพณฺณตาสทฺเธยฺยวจนตาทิ สมฺปตฺตีนํ ปทฏฺฐานํฯ ตถา อาฆาตาทโย นิรยาทิทุกฺขสฺส ปทฏฺฐานํฯ อาฆาตาทีนมกรณํ สคฺคสมฺปตฺติยาทิสพฺพสมฺปตฺตีนํ ปทฏฺฐานํฯ ปาณาติปาตาทิปฏิวิรติ อริยสฺส สีลกฺขนฺธสฺส ปทฏฺฐานํ, อริโย สีลกฺขนฺโธ อริยสฺส สมาธิกฺขนฺธสฺส ปทฏฺฐานํฯ อริโย สมาธิกฺขนฺโธ อริยสฺส ปญฺญากฺขนฺธสฺส ปทฏฺฐานํฯ คมฺภีรตาทิวิเสสยุตฺตํ ภควโต ปฏิเวธปฺปการญาณํ เทสนาญาณสฺส ปทฏฺฐานํฯ เทสนาญาณํ เวเนยฺยานํ สกลวฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณสฺส ปทฏฺฐานํฯ สพฺพายปิ ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐุปาทานภาวโต สา ยถารหํ นววิธสฺสปิ ภวสฺส ปทฏฺฐานํฯ ภโว ชาติยาฯ ชาติ ชรามรณสฺส, โสกาทีนญฺจ ปทฏฺฐานํฯ เวทนานํ ยถาภูตํ สมุทยตฺถงฺคมาทิปฏิเวธนา จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อนุโพธปฏิเวโธ โหติฯ ตตฺถ อนุโพโธ ปฏิเวธสฺส ปทฏฺฐานํฯ ปฏิเวโธ จตุพฺพิธสฺส สามญฺญผลสฺส ปทฏฺฐานํฯ ‘‘อชานตํ อปสฺสต’’นฺติ อวิชฺชาคหณํฯ ตตฺถ อวิชฺชา สงฺขารานํ ปทฏฺฐานํ, สงฺขารา วิญฺญาณสฺสฯ ยาว เวทนา ตณฺหาย ปทฏฺฐานนฺติ เนตฺวา เตสํ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติอาทินา ปาฬิยมาคตนเยน สมฺพชฺฌิตพฺพํฯ ‘‘ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิต’’นฺติ เอตฺถ ตณฺหา อุปาทานสฺส ปทฏฺฐานํฯ ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติ เอตฺถ สสฺสตาทิปญฺญาปนํ ปเรสํ มิจฺฉาภินิเวสสฺส ปทฏฺฐานํฯ มิจฺฉาภินิเวโส สทฺธมฺมสฺสวนสปฺปุริสูปนิสฺสยโยนิโสมนสิการธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตีหิ วิมุขตาย อสทฺธมฺมสฺสวนาทีนญฺจ ปทฏฺฐานํฯ ‘‘อญฺญตฺร ผสฺสา’’ติอาทีสุ ผสฺโส เวทนาย ปทฏฺฐานํฯ ฉ ผสฺสายตนานิ ผสฺสสฺส, สกลสฺส จ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปทฏฺฐานํฯ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ ยถาภูตํ สมุทยาทิปชานนํ นิพฺพิทาย ปทฏฺฐานํ, นิพฺพิทา วิราคสฺสาติอาทินา ยาว อนุปาทาปรินิพฺพานํ เนตพฺพํฯ ภควโต ภวเนตฺติสมุจฺเฉโท สพฺพญฺญุตาย ปทฏฺฐานํ, ตถา อนุปาทาปรินิพฺพานสฺส จาติฯ อยํ สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปทฏฺฐานธมฺมา, เตสญฺจ ปทฏฺฐานธมฺมาติ ยถาสมฺภวํ ปทฏฺฐานธมฺมนิทฺธารณลกฺขโณ ปทฏฺฐานหาโร นามฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ธมฺมํ เทเสติ ชิโน, ตสฺส จ ธมฺมสฺส ยํ ปทฏฺฐาน’’นฺติอาทิ (เนตฺติ. 4.4)ฯ