ตตฺถ สมุทเยน อสฺสาโท, ทุกฺเขน อาทีนโว, มคฺคนิโรเธหิ นิสฺสรณนฺติ เอวํ จตุสจฺจวเสน, ยานิ ปาฬิยํ สรูเปเนว อาคตานิ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณานิ, เตสญฺจ วเสน อิธ อสฺสาทาทโย เวทิตพฺพาฯ เวเนยฺยานํ ตาทิภาวาปตฺติอาทิ ผลํฯ ยญฺหิ เทสนาย สาเธตพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตํ ปโยชนํฯ ตเทว ผลนฺติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ ตทตฺถญฺหิ อิทํ สุตฺตํ ภควตา เทสิตํฯ อาฆาตาทีนมกรณียตา, อาฆาตาทิผลสฺส จ อนญฺญสนฺตานภาวิตา นินฺทาปสํสาสุ ยถาสภาวํ ปฏิชานนนิพฺเพฐนานีติ เอวํ ตํตํปโยชนาธิคมเหตุ อุปาโยฯ อาฆาตาทีนํ กรณปฏิเสธนาทิอปเทเสน อตฺถกาเมหิ ตโต จิตฺตํ สาธุกํ รกฺขิตพฺพนฺติ อยํ อาณารหสฺส ธมฺมราชสฺส อาณตฺตีติฯ อยํ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณผลูปายาณตฺติวเสน ฉพฺพิธธมฺมสนฺทสฺสนลกฺขโณ เทสนาหาโร นามฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘อสฺสาทาทีนวตา , นิสฺสรณมฺปิ จ ผลํ อุปาโย จ;

อาณตฺตี จ ภควโต, โยคีนํ เทสนาหาโร’’ติฯ

วิจยหารวณฺณนา

กปฺปนาภาเวปิ โวหารวเสน, อนุวาทวเสน จ ‘‘มม’’นฺติ วุตฺตํฯ นิยมาภาวโต วิกปฺปนตฺถํ วาคฺคหณํฯ ตํคุณสมงฺคิตาย, อภิมุขีกรณาย จ ‘‘ภิกฺขเว’’ติ อามนฺตนํฯ อญฺญภาวโต, ปฏิวิรุทฺธภาวโต จ ‘‘ปเร’’ติ วุตฺตํ, วณฺณปฏิปกฺขโต, อวณฺณนียโต จ ‘‘อวณฺณ’’นฺติ, พฺยตฺติวเสน, วิตฺถารวเสน จ ‘‘ภาเสยฺยุ’’นฺติ, ธารณสภาวโต, อธมฺมปฏิปกฺขโต จ ‘‘ธมฺมสฺสา’’ติ, ทิฏฺฐิสีเลหิ สํหตภาวโต, กิเลสานํ สงฺฆาตกรณโต จ ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ, วุตฺตปฏินิทฺเทสโต, วจนุปนฺยาสโต จ ‘‘ตตฺรา’’ติ, สมฺมุขีภาวโต, ปุถุภาวโต จ ‘‘ตุมฺเหหี’’ติ, จิตฺตสฺส หนนโต, อารมฺมณาภิฆาตโต จ ‘‘อาฆาโต’’ติ, อารมฺมเณ สงฺโกจวุตฺติยา อนภิมุขตาย, อตุฏฺฐาการตาย จ ‘‘อปฺปจฺจโย’’ติ, อารมฺมณจินฺตนโต, นิสฺสยโต จ ‘‘เจตโส’’ติ, อตฺถสฺส อสาธนโต, อนุ อนุ อนตฺถสาธนโต จ ‘‘อนภิรทฺธี’’ติ, การณานรหตฺตา, สตฺถุสาสเน

ฐิเตหิ กาตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา จ ‘‘น กรณียา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อธิปฺเปตตฺเถ ปวตฺตตานิทสฺสเนน, อตฺถโส จ –

มมนฺติ สามินิทฺทิฏฺฐํ สพฺพนามปทํฯ วาติ วิกปฺปนนิทฺทิฏฺฐํ นิปาตปทํฯ ภิกฺขเวติ อาลปนนิทฺทิฏฺฐํ นามปทํฯ ปเรติ กตฺตุนิทฺทิฏฺฐํ นามปทํฯ อวณฺณนฺติ กมฺมนิทฺทิฏฺฐํ นามปทํฯ ภาเสยฺยุนฺติ กิริยานิทฺทิฏฺฐํ อาขฺยาตปทํฯ ธมฺมสฺส, สงฺฆสฺสาติ จ สามินิทฺทิฏฺฐํ นามปทํฯ ตตฺราติ อาธารนิทฺทิฏฺฐํ สพฺพนามปทํฯ ตุมฺเหหีติ กตฺตุนิทฺทิฏฺฐํ สพฺพนามปทํฯ น-อิติ ปฏิเสธนิทฺทิฏฺฐํ นิปาตปทํฯ อาฆาโต, อปฺปจฺจโย, อนภิรทฺธีติ จ กมฺมนิทฺทิฏฺฐํ นามปทํฯ เจตโสติ สามินิทฺทิฏฺฐํ นามปทํฯ กรณียาติ กิริยานิทฺทิฏฺฐํ นามปทนฺติฯ เอวํ ตสฺส ตสฺส ปทสฺส วิเสสตานิทสฺสเนน, พฺยญฺชนโส จ วิจยนํ ปทวิจโยฯ อติวิตฺถารภเยน ปน สกฺกาเยว อฏฺฐกถํ, ตสฺสา จ ลีนตฺถวิภาวนํ อนุคนฺตฺวา อยมตฺโถ วิญฺญุนา วิภาเวตุนฺติ น วิตฺถารยิมฺหฯ

‘‘ตตฺร เจ ตุมฺเห อสฺสถ กุปิตา วา อนตฺตมนา วา, อปิ นุ ตุมฺเห ปเรสํ สุภาสิตํ ทุพฺภาสิตํ อาชาเนยฺยาถา’’ติ อยํ อนุมติปุจฺฉาฯ สตฺตาธิฏฺฐานา, อเนกาธิฏฺฐานา, ปรมตฺถวิสยา, ปจฺจุปฺปนฺนวิสยาติ เอวํ สพฺพตฺถ ยถาสมฺภวํ ปุจฺฉาวิจยนํ ปุจฺฉาวิจโยฯ ‘‘โน เหตํ ภนฺเต’’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ เอกํสพฺยากรณํ, นิรวเสสํ, สอุตฺตรํ, โลกิยนฺติ เอวํ สพฺพสฺสาปิ วิสฺสชฺชนสฺส ยถารหํ วิจยนํ วิสฺสชฺชนาวิจโยฯ

‘‘มมํ วา ภิกฺขเว ปเร อวณฺณํ ภาเสยฺยุํ…เป.… น เจตโส อนภิรทฺธิ กรณียา’’ติ อิมาย ปฐมเทสนาย ‘‘มมํ วา…เป.… ตุมฺหํเยวสฺส เตน อนฺตราโย’’ติ อยํ ทุติยเทสนา สํสนฺทติฯ กสฺมา? ปฐมาย มโนปโทสํ นิวาเรตฺวา ทุติยาย ตตฺถาทีนวสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ ตถา อิมาย ทุติยเทสนาย ‘‘มมํ วา…เป.… อปิ นุ ตุมฺเห ปเรสํ สุภาสิตํ ทุพฺภาสิตํ อาชาเนยฺยาถา’’ติ อยํ ตติยเทสนา สํสนฺทติฯ กสฺมา? ทุติยาย ตตฺถาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ตติยาย วจนตฺถสลฺลกฺขณมตฺเตปิ อสมตฺถภาวสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ ตถา อิมาย ตติยเทสนาย ‘‘มมํ วา…เป.… น จ ปเนตํ อมฺเหสุ สํวิชฺชตี’’ติ อยํ จตุตฺถเทสนา สํสนฺทติฯ กสฺมา? ตติยาย มโนปโทสํ สพฺพถา นิวาเรตฺวา จตุตฺถาย อวณฺณฏฺฐาเน ปฏิปชฺชิตพฺพาการสฺส ทสฺสิตตฺตาติ อิมินา นเยน ปุพฺเพน อปรํ สํสนฺทิตฺวา วิจยนํ ปุพฺพาปรวิจโยฯ อสฺสาทวิจยาทโย วุตฺตนยาวฯ เตสํ ลกฺขณสนฺทสฺสนมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโสฯ

‘‘อปิ นุ ตุมฺเห ปเรสํ สุภาสิตํ ทุพฺภาสิตํ อาชาเนยฺยาถา’’ติ อิมาย ปุจฺฉาย ‘‘โน เหตํ ภนฺเต’’ติ อยํ วิสฺสชฺชนา สเมติฯ กุปิโต หิ เนว พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกานํ น มาตาปิตูนํ น ปจฺจตฺถิกานํ สุภาสิตทุพฺภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานาติฯ ‘‘กตมญฺจ ตํ ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตกํ…เป.… ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺยา’’ติ อิมาย ปุจฺฉาย ‘‘ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต’’ติอาทิกา อยํ วิสฺสชฺชนา สเมติฯ ภควา หิ อนุตฺตเรน ปาณาติปาตวิรมณาทิคุเณน สมนฺนาคโต, ตญฺจ โข สมาธิํ, ปญฺญญฺจ อุปนิธาย อปฺปมตฺตกํ โอรมตฺตกํ สีลมตฺตกํฯ ‘‘กตเม จ เต ภิกฺขเว, ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา’’ติอาทิกาย ปุจฺฉาย ‘‘สนฺติ ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา’’ติอาทิกา วิสฺสชฺชนา สเมติฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณคุณา หิ อญฺญตฺร ตถาคตา อญฺเญสํ ญาเณน อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐตฺตา คมฺภีรา ทุทฺทสา ทุรนุโพธา สนฺตา ปณีตา อตกฺกาวจรา นิปุณา ปณฺฑิตเวทนียาติ อิมินา นเยน วิสฺสชฺชนาย ปุจฺฉานุรูปตาวิจยนเมว อิธ สงฺคหคาถาย อภาวโต อนุคีติวิจโยติฯ อยํ ปทปญฺหาทิเอกาทสธมฺมวิจยนลกฺขโณ วิจยหาโร นามฯ วุตฺตญฺจ ‘‘ยํ ปุจฺฉิตญฺจ วิสฺสชฺชิตญฺจา’’ติอาทิ (เนตฺติ. 4.2)ฯ

ยุตฺติหารสํวณฺณนา

มมนฺติ สามินิทฺเทโส ยุชฺชติ สภาวนิรุตฺติยา ตถาปโยคทิสฺสนโต, อวณฺณสฺส จ ตทเปกฺขตฺตาฯ วาติ วิกปฺปนตฺถนิทฺเทโส ยุชฺชติ เนปาติกานมเนกตฺถตฺตา, เอตฺถ จ นิยมาภาวโตฯ ภิกฺขเวติ อามนฺตนนิทฺเทโส ยุชฺชติ ตทตฺเถเยว เอตสฺส ปโยคสฺส ทิสฺสนโต, เทสกสฺส จ ปฏิคฺคาหกาเปกฺขโตติ เอวมาทินา พฺยญฺชนโต จ –

สพฺเพน สพฺพํ อาฆาตาทีนมกรณํ ตาทิภาวาย สํวตฺตตีติ ยุชฺชติ อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ สมปฺปวตฺติสพฺภาวโตฯ ยสฺมิํ สนฺตาเน อาฆาตาทโย อุปฺปนฺนา, ตนฺนิมิตฺตกา อนฺตรายา ตสฺเสว สมฺปตฺติวิพนฺธาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ กมฺมานํ สนฺตานนฺตเรสุ อสงฺกมนโตฯ