‘‘อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก’’ติอาทินา ทสฺสิตา ภควโต ปหานสมฺปตฺติ, วิชฺชาวิมุตฺติวสีภาโว, สิกฺขตฺตยนิปฺผตฺติ, นิพฺพานธาตุทฺวยวิภาโค, จตุรธิฏฺฐานปริปูรณํ, ภวโยนิอาทีสุ อปริยาปนฺนตา จ –

สกเลน ปน สุตฺตปเทน ทสฺสิโต อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ ภควโต ตาทิภาโว, ตตฺถ จ ปเรสํ ปติฏฺฐาปนํ, กุสลธมฺมานํ อาทิภูตธมฺมทฺวยนิทฺเทโส สิกฺขตฺตยูปเทโส, อตฺตนฺตปาทิปุคฺคลจตุกฺกสิทฺธิ, กณฺหกณฺหวิปากาทิกมฺมจตุกฺกวิภาโค, จตุรปฺปมญฺญาวิสยนิทฺเทโส, สมุทยตฺถงฺคมาทิปญฺจกสฺส ยถาภูตาวโพโธ, ฉสารณียธมฺมวิภาวนา, ทสนาถกธมฺมปติฏฺฐาปนนฺติ เอวมาทโย ยถาสมฺภวํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตพฺพา อตฺถา ปิณฺฑตฺโถฯ

โสฬสหารวณฺณนา

เทสนาหารวณฺณนา

อิทานิ เนตฺติยา, เปฏโกปเทเส จ วุตฺตนยวเสน หาราทีนํ นิทฺธารณํฯ ตตฺถ ‘‘อตฺตา, โลโก’’ติ จ ทิฏฺฐิยา อธิฏฺฐานภาเวน, เวทนาผสฺสายตนาทิมุเขน จ คหิเตสุ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ตณฺหาวชฺชิตา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจํฯ ตณฺหา สมุทยสจฺจํฯ ตํ ปน ‘‘ปริตสฺสนาคหเณน ตณฺหาคตาน’’นฺติ, ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติ จ ปเทหิ สมุทยคฺคหเณนญฺจ ปาฬิยํ สรูเปน คหิตเมวฯ อยํ ตาว สุตฺตนฺตนโยฯ

อภิธมฺเม ปน วิภงฺคปฺปกรเณ อาคตนเยน อาฆาตานนฺทาทิวจเนหิ, ‘‘อาตปฺปมนฺวายา’’ติอาทิปเทหิ, จิตฺตปโทสวจเนน, สพฺพทิฏฺฐิคติกปเทหิ, กุสลากุสลคฺคหเณน, ภวคฺคหเณน, โสกาทิคฺคหเณน, ทิฏฺฐิคฺคหเณน, ตตฺถ ตตฺถ สมุทยคฺคหเณน จาติ สงฺเขปโต สพฺพโลกิยกุสลากุสลธมฺมวิภาวนปเทหิ คหิตา ธมฺมกิเลสา สมุทยสจฺจํฯ ตทุภเยสมปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํฯ ตสฺส ปน ตตฺถ ตตฺถ เวทนานํ อตฺถงฺคมนิสฺสรณปริยาเยหิ ปจฺจตฺตํ นิพฺพุติวจเนน, อนุปาทาวิมุตฺติวจเนน จ ปาฬิยํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ นิโรธปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจํฯ ตสฺสปิ ตตฺถ ตตฺถ เวทนานํ สมุทยาทีนิ ยถาภูตปฏิเวธนาปเทเสน ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยาทีนิ ยถาภูตปชานนปริยาเยน, ภวเนตฺติยา อุจฺเฉทวจเนน จ คหณํ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ สมุทเยน อสฺสาโท, ทุกฺเขน อาทีนโว, มคฺคนิโรเธหิ นิสฺสรณนฺติ เอวํ จตุสจฺจวเสน, ยานิ ปาฬิยํ สรูเปเนว อาคตานิ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณานิ, เตสญฺจ วเสน อิธ อสฺสาทาทโย เวทิตพฺพาฯ เวเนยฺยานํ ตาทิภาวาปตฺติอาทิ ผลํฯ ยญฺหิ เทสนาย สาเธตพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตํ ปโยชนํฯ ตเทว ผลนฺติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ ตทตฺถญฺหิ อิทํ สุตฺตํ ภควตา เทสิตํฯ อาฆาตาทีนมกรณียตา, อาฆาตาทิผลสฺส จ อนญฺญสนฺตานภาวิตา นินฺทาปสํสาสุ ยถาสภาวํ ปฏิชานนนิพฺเพฐนานีติ เอวํ ตํตํปโยชนาธิคมเหตุ อุปาโยฯ อาฆาตาทีนํ กรณปฏิเสธนาทิอปเทเสน อตฺถกาเมหิ ตโต จิตฺตํ สาธุกํ รกฺขิตพฺพนฺติ อยํ อาณารหสฺส ธมฺมราชสฺส อาณตฺตีติฯ อยํ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณผลูปายาณตฺติวเสน ฉพฺพิธธมฺมสนฺทสฺสนลกฺขโณ เทสนาหาโร นามฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘อสฺสาทาทีนวตา , นิสฺสรณมฺปิ จ ผลํ อุปาโย จ;

อาณตฺตี จ ภควโต, โยคีนํ เทสนาหาโร’’ติฯ

วิจยหารวณฺณนา

กปฺปนาภาเวปิ โวหารวเสน, อนุวาทวเสน จ ‘‘มม’’นฺติ วุตฺตํฯ นิยมาภาวโต วิกปฺปนตฺถํ วาคฺคหณํฯ ตํคุณสมงฺคิตาย, อภิมุขีกรณาย จ ‘‘ภิกฺขเว’’ติ อามนฺตนํฯ อญฺญภาวโต, ปฏิวิรุทฺธภาวโต จ ‘‘ปเร’’ติ วุตฺตํ, วณฺณปฏิปกฺขโต, อวณฺณนียโต จ ‘‘อวณฺณ’’นฺติ, พฺยตฺติวเสน, วิตฺถารวเสน จ ‘‘ภาเสยฺยุ’’นฺติ, ธารณสภาวโต, อธมฺมปฏิปกฺขโต จ ‘‘ธมฺมสฺสา’’ติ, ทิฏฺฐิสีเลหิ สํหตภาวโต, กิเลสานํ สงฺฆาตกรณโต จ ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ, วุตฺตปฏินิทฺเทสโต, วจนุปนฺยาสโต จ ‘‘ตตฺรา’’ติ, สมฺมุขีภาวโต, ปุถุภาวโต จ ‘‘ตุมฺเหหี’’ติ, จิตฺตสฺส หนนโต, อารมฺมณาภิฆาตโต จ ‘‘อาฆาโต’’ติ, อารมฺมเณ สงฺโกจวุตฺติยา อนภิมุขตาย, อตุฏฺฐาการตาย จ ‘‘อปฺปจฺจโย’’ติ, อารมฺมณจินฺตนโต, นิสฺสยโต จ ‘‘เจตโส’’ติ, อตฺถสฺส อสาธนโต, อนุ อนุ อนตฺถสาธนโต จ ‘‘อนภิรทฺธี’’ติ, การณานรหตฺตา, สตฺถุสาสเน