อิทปฺปจฺจยาติ อิธ ปน เวทนาปจฺจยาตฺเวว อตฺโถฯ นนุ ทิฏฺฐิโย เอว กเถตพฺพา, กิมตฺถิยํ ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถนนฺติ อนุโยเคนาห ‘‘เตนา’’ติอาทิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อนุโลเมน ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา นาม วฏฺฏกถา, ตํ กถเนเนว ภควา เอเต ทิฏฺฐิคติกา ยาวิทํ มิจฺฉาทสฺสนํ น ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ตาว อิมินา ปจฺจยปรมฺปเรน วฏฺเฏเยว นิมุชฺชนฺตีติ ทสฺเสสีติฯ อิโต ภวาทิโตฯ เอตฺถ ภวาทีสุฯ เอส นโย เสสปททฺวเยปิฯ อิมินา อปริยนฺตํ อปราปรุปฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ วิปนฺนฏฺฐาติ วิวิเธน นาสิตาฯ

วิวฏฺฏกถาทิวณฺณนา

[145] ทิฏฺฐิคติกาธิฏฺฐานนฺติ ทิฏฺฐิคติกานํ มิจฺฉาคาหทสฺสนวเสน อธิฏฺฐานภูตํ, ทิฏฺฐิคติกวเสน ปุคฺคลาธิฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปุคฺคลาธิฏฺฐานธมฺมเทสนา เหสาฯ ยุตฺตโยคภิกฺขุอธิฏฺฐานนฺติ ยุตฺตโยคานํ ภิกฺขูนมธิฏฺฐานภูตํ, ภิกฺขุวเสน ปุคฺคลาธิฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ วิวฏฺฏนฺติ วฏฺฏโต วิคตํฯ ‘‘เยหี’’ติอาทินา ทิฏฺฐิคติกานํ มิจฺฉาทสฺสนสฺส การณภูตาย เวทนาย ปจฺจยภูตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว ผสฺสายตนมิธ คหิตํ เทสนากุสเลน ภควตาติ ทสฺเสติฯ เวทนากมฺมฏฺฐาเนติ ‘‘เวทนานํ สมุทย’’นฺติอาทิกํ อิมํ ปาฬิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กิญฺจิมตฺตเมว วิเสโสติ อาห ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิฯ นฺติ ‘‘ผสฺสสมุทยา, ผสฺสนิโรธา’’ติ วุตฺตํ การณํฯ ‘‘อาหารสมุทยา’’ติอาทีสุ กพฬีกาโร อาหาโร เวทิตพฺโพฯ โส หิ ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 429) ปฏฺฐาเน วจนโต กมฺมสมุฏฺฐานานมฺปิ จกฺขาทีนํ อุปตฺถมฺภกปจฺจโย โหติเยวฯ ‘‘นามรูปสมุทยา’’ติอาทีสุ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยเมว นามํฯ นนุ จ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ วจนโต สพฺเพสุ ฉสุ ผสฺสายตเนสุ ‘‘นามรูปสมุทยา นามรูปนิโรธา’’ อิจฺเจว วตฺตพฺพํ, อถ กสฺมา จกฺขายตนาทีสุ ‘‘อาหารสมุทยา อาหารนิโรธา’’ติ วุตฺตนฺติ? สจฺจเมตํ อวิเสเสน, อิธ ปน เอวมฺปิ จกฺขาทีสุ สมฺภวตีติ วิเสสโต ทสฺเสตุํ ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อุตฺตริตรชานเนเนว ทิฏฺฐิคตสฺส ชานนมฺปิ สิทฺธนฺติ กตฺวา ปาฬิยมนาคเตปิ ‘‘ทิฏฺฐิญฺจ ชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ

สีลสมาธิปญฺญาโย โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา, วิมุตฺติ ปน อิท เหฏฺฐิมา ผลสมาปตฺติโย ‘‘ยาว อรหตฺตา’’ติ อคฺคผลสฺส วิสุํ วจนโตฯ ปจฺจกฺขานุมาเนน เจตฺถ ปชานนา, เตเนวาห ‘‘พหุสฺสุโต คนฺถธโร ภิกฺขุ ชานาตี’’ติอาทิ, ยถาลาภํ วา โยเชตพฺพํฯ เทสนา ปนาติ เอตฺถ ปน-สทฺโท อรุจิยตฺโถ, เตนิมํ ทีเปติ – ยทิปิ อนาคามิอาทโย ยถาภูตํ ปชานนฺติ, ตถาปิ อรหโต อุกฺกํสคติวิชานนวเสน เทสนา อรหตฺตนิกูเฏน นิฏฺฐาปิตาติฯ สุวณฺณเคโห วิย รตนมยกณฺณิกาย เทสนา อรหตฺตกณฺณิกาย นิฏฺฐาปิตาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ‘‘ยโต โข…เป.… ปชานาตี’’ติ เอเตน ธมฺมสฺส นิยฺยานิกภาเวน สทฺธิํ สงฺฆสฺส สุปฺปฏิปตฺติํ ทสฺเสติ, เตเนว อฏฺฐกถายํ ‘‘โก เอวํ ชานาตีติ? ขีณาสโว ชานาติ, ยาว อารทฺธวิปสฺสโก ชานาตี’’ติ ปริปุณฺณํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺโฆ ทสฺสิโต, เตน ยเทตํ เหฏฺฐา วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุสงฺฆวเสนาปิ ทีเปตุ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.8), ตํ ยถารุตวเสเนว ทีปิตํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[146] ‘‘เทสนาชาลวิมุตฺโต ทิฏฺฏิคติโก นาม นตฺถี’’ติ ทสฺสนํ เทสนาย เกวลปริปุณฺณตํ ญาเปตุนฺติ เวทิตพฺพํฯ อนฺโต ชาลสฺสาติ อนฺโตชาลํ, ทพฺพปเวสนวเสน อนฺโตชาเล อกตาปิ ตนฺนิสฺสิตวาทปฺปเวสนวเสน กตาติ อนฺโตชาลีกตา, อนฺโต ชาลสฺส ติฏฺฐนฺตีติ วา อนฺโตชาลา, ทพฺพวเสน อนนฺโตชาลาปิ ตนฺนิสฺสิตวาทวเสน อนฺโตชาลา กตาติ อนฺโตชาลีกตาฯ อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการวาจกโต อีปจฺจโย, อนฺตสรสฺส วา อีการาเทโสติ สทฺทวิทู ยถา ‘‘ธวลีกาโร, กพฬีกาโร’’ติ (สํ. นิ. 1.181), อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นิสฺสิตา อวสิตาว หุตฺวา อุมฺมุชฺชมานา อุมฺมุชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ มาน-สทฺโท เจตฺถ ภาเวนภาวลกฺขณตฺโถ อปฺปหีเนน อุมฺมุชฺชนภาเวน ปุน อุมฺมุชฺชนภาวสฺส ลกฺขิตตฺตา, ตถา ‘‘โอสีทนฺตา’’ติอาทีสุปิ อนฺต-สทฺโทฯ อุมฺมุชฺชเนเนว อวุตฺตสฺสาปิ นิมุชฺชนสฺส คหณนฺติ ทสฺเสติ ‘‘โอสีทนฺตา’’ติอาทินาฯ ตตฺถ อปายูปปตฺติวเสน อโธ โอสีทนํ, สมฺปตฺติภววเสน อุทฺธมุคฺคมนํฯ ตถา ปริตฺตภูมิมหคฺคตภูมิวเสน, ทิฏฺฐิยา โอลีนตาติธาวนวเสน, ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิอปรนฺตานุทิฏฺฐิวเสน จ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพํฯ ปริยาปนฺนาติ อนฺโตคธาฯ ตพฺภาโว จ ตทาพทฺเธนาติ วุตฺตํ ‘‘เอเตน อาพทฺธา’’ติฯ ‘‘น เหตฺถา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตปาฬิยา อาปนฺนตฺถํ ทสฺเสติฯ

อิทานิ อุปมาสํสนฺทนมาห ‘‘เกวฏฺโฏ วิยา’’ติอาทินาฯ เก อุทเก วฏฺฏติ ปริจรตีติ เกวฏฺโฏ, มจฺฉพนฺโธฯ กามํ เกวฏฺฏนฺเตวาสีปิ ปาฬิยํ วุตฺโต, โส ปน ตทนุคติโกวาติ ตถา วุตฺตํฯ ทสสหสฺสิโลกธาตูติ ชาติกฺเขตฺตํ สนฺธายาห ตตฺเถว ปฏิเวธสมฺภวโต, อญฺเญสญฺจ ตคฺคหเณเนว คหิตตฺตาฯ อญฺญตฺถาปิ หิ ทิฏฺฐิคติกา เอตฺถ ปริยาปนฺนา อนฺโตชาลีกตาวฯ โอฬาริกาติ ปากฏภาเวน ถูลาฯ ตสฺสาติ ปริตฺโตทกสฺสฯ

[147] ‘‘สพฺพทิฏฺฐีนํ สงฺคหิตตฺตา’’ติ เอเตน วาทสงฺคหเณน ปุคฺคลสงฺคโหติ ทสฺเสติฯ อตฺตโน…เป.… ทสฺเสนฺโตติ เทสนากุสลตาย ยถาวุตฺเตสุ ทิฏฺฐิคติกานํ อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนฏฺฐานภูเตสุ กตฺถจิปิ ภวาทีสุ อตฺตโน อนวโรธภาวํ ทสฺเสนฺโตฯ นยนฺตีติ สตฺเต อิจฺฉิตฏฺฐานมาวหนฺติ, ตํ ปน ตถาอากฑฺฒนวเสนาติ อาห ‘‘คีวายา’’ติอาทิฯ ‘‘เนตฺติสทิสตายา’’ติ อิมินา สทิสโวหารํ, อุปมาตทฺธิตํ วา ทสฺเสติฯ ‘‘สา หี’’ติอาทิ สทิสตาวิภาวนาฯ คีวายาติ เอตฺถ มหาชนานนฺติ สมฺพนฺธีนิทฺเทโส เนตีติ เอตฺถาปิ กมฺมภาเวน สมฺพชฺฌิตพฺโพ นี-สทฺทสฺส ทฺวิกมฺมิกตฺตา, อาขฺยาตปโยเค จ พหุลํ สามิวจนสฺส กตฺตุกมฺมตฺถโชตกตฺตาฯ อสฺสาติ อเนน ภควตา, สา ภวเนตฺติ อุจฺฉินฺนาติ สมฺพนฺโธฯ ปุน อปฺปฏิสนฺธิกภาวาติ สามตฺถิยตฺถมาหฯ ชีวิตปริยาทาเน วุตฺเตเยว หิ ปุน อปฺปฏิสนฺธิกภาโว วุตฺโต นาม ตสฺเสว อทสฺสนสฺส ปธานการณตฺตาฯ ‘‘น ทกฺขนฺตี’’ติ เอตฺถ อนาคตวจนวเสน ปทสิทฺธิ ‘‘ยตฺร หิ นาม สาวโก เอวรูปํ ญสฺสติ วา ทกฺขติ วา สกฺขิํ วา กริสฺสตี’’ติอาทีสุ (ปารา. 228; สํ. นิ. 2.202) วิยาติ ทสฺเสติ ‘‘น ทกฺขิสฺสนฺตี’’ติ อิมินาฯ กิํ วุตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘อปณฺณตฺติกภาวํ คมิสฺสนฺตี’’ติฯ อปณฺณตฺติกภาวนฺติ จ ธรมานกปณฺณตฺติยา เอว อปณฺณตฺติกภาวํ, อตีตปณฺณตฺติยา ปน ตถาคตปณฺณตฺติ ยาว สาสนนฺตรธานา, ตโต อุทฺธมฺปิ อญฺญพุทฺธุปฺปาเทสุ ปวตฺตติ เอว ยถา อธุนา วิปสฺสิอาทีนํฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘โวหารมตฺตเมว ภวิสฺสตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.147) ปญฺญาย เจตฺถ ปณฺณาเทโสติ เนรุตฺติกาฯ

กาโยติ อตฺตภาโว, โย รูปารูปธมฺมสมูโหฯ

เอวญฺหิสฺส อมฺพรุกฺขสทิสตา, ตทวยวานญฺจ รูปกฺขนฺธจกฺขายตนจกฺขุธาตาทีนํ อมฺพปกฺกสทิสตา ยุชฺชติฯ ตนฺติ กายํฯ ปญฺจปกฺกทฺวาทสปกฺกอฏฺฐารสปกฺกปริมาณาติ ปญฺจปกฺกปริมาณา เอกา, ทฺวาทสปกฺกปริมาณา เอกา, อฏฺฐารสปกฺกปริมาณา เอกาติ ติวิธา ปกฺกมฺพผลปิณฺฑี วิยฯ ปิณฺโฑ เอตสฺสาติ ปิณฺฑี, ถวโกฯ ตทนฺวยานีติ วณฺฏานุคตานิ, เตนาห ‘‘ตํเยว วณฺฏํ อนุคตานี’’ติฯ

มณฺฑูกกณฺฏกวิสสมฺผสฺสนฺติ วิสวนฺตสฺส เภกวิเสสสฺส กณฺฏเกน, ตทญฺเญน จ วิเสน สมฺผสฺสํ, มณฺฑูกกณฺฏเก วิชฺชมานสฺส วิสสฺส สมฺผสฺสํ วาฯ สกณฺฏโก ชลจารี สตฺโต อิธ มณฺฑูโก นาม, โย ‘‘ปาสาณกจฺฉโป’’ติ โวหรนฺติ, ตสฺส นงฺคุฏฺเฐ อคฺคโกฏิยํ ฐิโต กณฺฏโกติปิ วทนฺติฯ เอกํ วิสมจฺฉกณฺฏกนฺติปิ เอเกฯ กิราติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโตฯ เอตฺถ จ วณฺฏจฺเฉเท วณฺฏูปนิพนฺธานํ อมฺพปกฺกานํ อมฺพรุกฺขโต วิจฺเฉโท วิย ภวเนตฺติจฺเฉเท ตทุปนิพนฺธานํ ขนฺธาทีนํ สนฺตานโต วิจฺเฉโทติ เอตฺตาวตาว ปาฬิยมาคตํ โอปมฺมํ, ตทวเสสํ ปน อตฺถโต ลทฺธเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[148] พุทฺธพลนฺติ พุทฺธานํ ญาณพลํฯ กถิตสุตฺตสฺส นามาติ เอตฺถ นาม-สทฺโท สมฺภาวเน นิปาโต, เตน ‘‘เอวมฺปิ นาม กถิตสุตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตนเยน สุตฺตสฺส คุณํ สมฺภาเวติฯ หนฺทาติ โวสฺสคฺคตฺเถฯ เตน หิ อธุนาว คณฺหาเปสฺสามิฯ น ปปญฺจํ กริสฺสามีติ โวสฺสคฺคํ กโรติฯ

ธมฺมปริยาเยติ ธมฺมเทสนาสงฺขาตาย ปาฬิยาฯ อิธตฺโถติ ทิฏฺฐธมฺมหิตํฯ ปรตฺโถติ สมฺปรายหิตํ, ตทุภยตฺโถ วาฯ ภาสิตตฺโถปิ ยุชฺชติ ‘‘ธมฺมชาล’’นฺติ เอตฺถ ตนฺติธมฺมสฺส คหิตตฺตาฯ อิหาติ อิธ สาสเนฯ นนฺติ นิปาตมตฺตํ ‘‘น นํ สุโต สมโณ โคตโม’’ติอาทีสุ วิยฯ นฺติ ธมฺมาติ ปาฬิธมฺมาฯ สพฺเพน สพฺพํ สงฺคณฺหนโต อตฺถสงฺขาตํ ชาลเมตฺถาติ อตฺถชาลํฯ ตถา ธมฺมชาลํ พฺรหฺมชาลํ ทิฏฺฐิชาลนฺติ เอตฺถาปิฯ สงฺคามํ วิชินาติ เอเตนาติ สงฺคามวิชโย, สงฺคาโม เจตฺถ ปญฺจหิ มาเรหิ สมาคมนํ อภิยุชฺฌนนฺติ อาห ‘‘เทวปุตฺตมารมฺปี’’ติอาทิฯ อตฺถสมฺปตฺติยา หิ อตฺถชาลํฯ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา, สีลาทิอนวชฺชธมฺมนิทฺเทสโต จ ธมฺมชาลํฯ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูตานํ มคฺคผลนิพฺพานานํ วิภตฺตตฺตา พฺรหฺมชาลํฯ ทิฏฺฏิวิเวจนมุเขน สุญฺญตาปกาสเนน สมฺมาทิฏฺฐิยา วิภตฺตตฺตา ทิฏฺฐิชาลํฯ ติตฺถิยวาทนิมฺมทฺทนุปายตฺตา อนุตฺตโร สงฺคามวิชโยติ เอวมฺเปตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพาฯ

นิทานาวสานโตติ ‘‘อถ ภควา อนุปฺปตฺโต’’ติ วจนสงฺขาตนิทานปริโยสานโตฯ มริยาทาวธิวจนญฺเหตํฯ อปิจ นิทานาวสานโตติ นิทานปริโยสาเน วุตฺตตฺตา นิทานาวสานภูตโต ‘‘มมํ วา ภิกฺขเว, ปเร อวณฺณํ ภาเสยฺยุ’’นฺติอาทิ (ที. นิ. 1.5, 6) วจนโตฯ อาภิวิธิอวธิวจนญฺเหตํฯ อิทญฺจ ‘‘อโวจา’’ติ กิริยาสมฺพนฺธเนน วุตฺตํฯ ‘‘นิทาเนน อาทิกลฺยาณ’’นฺติ วจนโต ปน นิทานมฺปิ นิคมนํ วิย สุตฺตปริยาปนฺนเมวฯ อลพฺภ…เป.… คมฺภีรนฺติ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส วิเสสนํฯ

[149] ยถา อนตฺตมนา อตฺตโน อนตฺถจรตาย ปรมนา เวริมนา นาม โหนฺติ, ยถาห ธมฺมราชา ธมฺมปเท, อุทาเน จ –

‘‘ทิโส ทิสํ ยํ ตํ กยิรา, เวรี วา ปน เวรินํ;

มิจฺฉาปณิหิตํ จิตฺตํ, ปาปิโย นํ ตโต กเร’’ติฯ (ธ. ป. 42; อุทา. 33);

น เอวมิเม อนตฺตมนา, อิเม ปน อตฺตโน อตฺถจรตาย อตฺตมนา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘สกมนา’’ติฯ สกมนตา จ ปีติยา คหิตจิตฺตตฺตาติ ทสฺเสติ ‘‘พุทฺธคตายา’’ติอาทินาฯ

อยํ ปน อฏฺฐกถาโต อปโร นโย – อตฺตมนาติ สมตฺตมนา, อิมาย เทสนาย ปริปุณฺณมนสงฺกปฺปาติ อตฺโถฯ เทสนาวิลาโส เทสนาย วิชมฺภนํ, ตญฺจ เทสนากิจฺจนิปฺผาทกํ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมวฯ กรวีกสฺส รุตมิว มญฺชุมธุรสฺสโร ยสฺสาติ กรวีกรุตมญฺชู, เตนฯ อมตาภิเสกสทิเสนาติ กายจิตฺตทรถวูปสมกํ สพฺพสมฺภาราภิสงฺขตํ อุทกํ ทีฆายุกตาสํวตฺตนโต อมตํ นามฯ เตนาภิเสกสทิเสนฯ พฺรหฺมุโน สโร วิย อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต สโร ยสฺสาติพฺรหฺมสฺสโร, เตนฯ อภินนฺทตีติ ตณฺหายติ, เตนาห ‘‘ตณฺหายมฺปิ อาคโต’’ติฯ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ อภินนฺทนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติ เสวนฺตีติ อตฺโถติ อาห ‘‘อุปคมเนปี’’ติฯ

ตถา อภินนฺทนฺตีติ สมฺปฏิจฺฉนฺตีติ อตฺถมาห ‘‘สมฺปฏิจฺฉเนปี’’ติฯ อภินนฺทิตฺวาติ วุตฺโตเยวตฺโถ ‘‘อนุโมทิตฺวา’’ติ อิมินา ปกาสิโตติ สนฺธาย ‘‘อนุโมทเนปี’’ติ วุตฺตํฯ

อิมเมวตฺถํ คาถาพนฺธวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘สุภาสิต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สทฺทโต สุภาสิตํ, อตฺถโต สุลปิตํฯ สีลปฺปกาสเนน วา สุภาสิตํ, สุญฺญตาปกาสเนน สุลปิตํฯ ทิฏฺฐิวิภชเนน วา สุภาสิตํ, ตนฺนิพฺเพธกสพฺพญฺญุตญฺญาณวิภชเนน สุลปิตํฯ เอวํ อวณฺณวณฺณนิเสธนาทีหิปิ อิธ ทสฺสิตปฺปกาเรหิ โยเชตพฺพํฯ ตาทิโนติ อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ สมเปกฺขนาทีหิ ปญฺจหิ การเณหิ ตาทิภูตสฺสฯ อิมสฺส ปทสฺส วิตฺถาโร ‘‘อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที, จตฺตาวีติ ตาที, วนฺตาวีติ ตาที’’ติอาทินา (มหานิ. 38) มหานิทฺเทเส วุตฺโต, โส อุปริ อฏฺฐกถายมฺปิ อาวิภวิสฺสติฯ กิญฺจาปิ ‘‘กตมญฺจ ตํ ภิกฺขเว’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.7) ตตฺถ ตตฺถ ปวตฺตาย กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนวเสน วุตฺตตฺตา อิทํ สุตฺตํ เวยฺยากรณํ นาม ภวติฯ พฺยากรณเมว หิ เวยฺยากรณํ, ตถาปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวเสน ปวตฺตํ สุตฺตํ สคาถกํ เจ, เคยฺยํ นาม ภวติฯ นิคฺคาถกํ, เจ องฺคนฺตรเหตุรหิตญฺจ, เวยฺยากรณํ นามฯ อิติ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวเสน ปวตฺตสฺสาปิ เคยฺยสาธารณโต, องฺคนฺตรเหตุรหิตสฺส จ นิคฺคาถกภาวสฺเสว อนญฺญสาธารณโต ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนภาวมนเปกฺขิตฺวา นิคฺคาถกภาวเมว เวยฺยากรณเหตุตาย ทสฺเสนฺโต ‘‘นิคฺคาถกตฺตา หิ อิทํ เวยฺยากรณ’’นฺติ อาหฯ

กสฺมาติ โจทนํ โสเธติ ‘‘ภญฺญมาเนติ หิ วุตฺต’’นฺติ อิมินาฯ อุภยสมฺพนฺธปทญฺเหตํ เหฏฺฐา, อุปริ จ สมฺพชฺฌนโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ภญฺญมาเน’’ติ วตฺตมานกาลวเสน วุตฺตตฺตา น เกวลํ สุตฺตปริโยสาเนเยว, อถ โข ทฺวาสฏฺฐิยา ฐาเนสุ อกมฺปิตฺถาติ เวทิตพฺพาติฯ ยเทวํ สกเลปิ อิมสฺมิํ สุตฺเต ภญฺญมาเน อกมฺปิตฺถาติ อตฺโถเยว สมฺภวติ, น ปน ตสฺส ตสฺส ทิฏฺฐิคตสฺส ปริโยสาเน ปริโยสาเนติ อตฺโถติ? นายมนุโยโค กตฺถจิปิ น ปวิสติ สมฺภวมตฺเตเนว อนุยุญฺชนโต, อยํ ปน อตฺโถ น สมฺภวมตฺเตเนว วุตฺโต, อถ โข เทสนากาเล กมฺปนากาเรเนว อาจริยปรมฺปราภเตนฯ เตเนว หิ อากาเรนายมตฺโถ สงฺคีติมารุฬฺโห, ตถารุฬฺหนเยเนว จ สงฺคหกาเรน วุตฺโตติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ, อิตรถา อตกฺกาวจรสฺส อิมสฺสตฺถสฺส ตกฺกปริยาหตกถนํ อนุปปนฺนํ สิยาติฯ เอวมีทิเสสุฯ ‘‘ธาตุกฺโขเภนา’’ติอาทีสุ อตฺโถ มหาปรินิพฺพานสุตฺตวณฺณนาย (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.171) คเหตพฺโพฯ

อปเรสุปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน ปารมิปวิจยนํ สมฺปิณฺเฑติฯ วุตฺตญฺหิ พุทฺธวํเส –

‘‘อิเม ธมฺเม สมฺมสโต, สภาวสรสลกฺขเณ;

ธมฺมเตเชน วสุธา, ทสสหสฺสี ปกมฺปถา’’ติฯ (พุ. วํ. 166);

ตถา สาสนปติฏฺฐานนฺตรธานาทโยปิฯ ตตฺถ สาสนปติฏฺฐาเน ตาว ภควโต เวฬุวนปฏิคฺคหเณ, มหามหินฺทตฺเถรสฺส มหาเมฆวนปฏิคฺคหเณ, มหาอริฏฺฐตฺเถรสฺส วินยปิฏกสชฺฌายเนติ เอวมาทีสุ สาสนสฺส มูลานิ โอติณฺณานีติ ปีติวสํ คตา นจฺจนฺตา วิย อยํ มหาปถวี กมฺปิตฺถฯ สาสนนฺตรธาเน ปน ‘‘อโห อีทิสสฺส สทฺธมฺมสฺส อนฺตรธาน’’นฺติ โทมนสฺสปฺปตฺตา วิย ยถา ตํ กสฺสปสฺส ภควโต สาสนนฺตรธาเนฯ วุตฺตญฺเหตมปทาเน –

‘‘ตทายํ ปถวี สพฺพา, อจลา สา จลาจลา;

สาคโร จ สโสโกว, วินที กรุณํ คิร’’นฺติฯ (อป. 2.54.131);

โพธิมณฺฑูปสงฺกมเนติ วิสาขาปุณฺณมทิวเส ปฐมํ โพธิมณฺฑูปสงฺกมเนฯ ปํสุกูลคฺคหเณติ ปุณฺณํ นาม ทาสิํ ปารุปิตฺวา อามกสุสาเน ฉฑฺฑิตสฺส สาณมยปํสุกูลสฺส ตุมฺพมตฺเต ปาเณ วิธุนิตฺวา มหาอริยวํเส ฐตฺวา คหเณฯ ปํสุกูลโธวเนติ ตสฺเสว ปํสุกูลสฺส โธวเนฯ กาฬการามสุตฺตํ (อ. นิ. 4.24) องฺคุตฺตราคเม จตุกฺกนิปาเตฯ โคตมกสุตฺตมฺปิ (อ. นิ. 3.176) ตตฺเถว ติกนิปาเตฯ วีริยพเลนาติ มหาภินิกฺขมเน จกฺกวตฺติสิริปริจฺจาคเหตุภูตวีริยปฺปภาเวนฯ โพธิมณฺฑูปสงฺกมเน –

‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ;

อุปสุสฺสตุ นิสฺเสสํ, สรีเร มํสโลหิต’’นฺติฯ (ม. นิ. 2.184; สํ. นิ. 2.22, 237; อ. นิ. 2.5; 8.13; มหานิ. 196; อวิทูเรนิทานกถา);

วุตฺตจตุรงฺคสมนฺนาคตวีริยานุภาเวนาติ ยถารหมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อจฺฉริยเวคาภิหตาติ วิมฺหยาวหกิริยานุภาวฆฏฺฏิตาฯ ปํสุกูลโธวเน ภควโต ปุญฺญเตเชนาติ วทนฺติฯ

ปํสุกูลคฺคหเณ ยถา อจฺฉริยเวคาภิหตาติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ, ตํ ปน กทาจิ ปวตฺตตฺตา ‘‘อกาลกมฺปเนนา’’ติ วุตฺตํฯ เวสฺสนฺตรชาตเก (ชา. 2.22.1655) ปน ปารมีปูรณปุญฺญเตเชน อเนกกฺขตฺตุํ กมฺปิตตฺตา อกาลกมฺปนํ นาม ภวติฯ สกฺขินิทสฺสเน กเถตพฺพสฺส อตฺถสฺสานุรูปโต สกฺขิ วิย ภวตีติ วุตฺตํ ‘‘สกฺขิภาเวนา’’ติ ยถา ตํ มารวิชยกาเล (ชา. อฏฺฐ. 1.อวิทูเรนิทานกถา)ฯ สาธุการทาเนนาติ ปกรณานุรูปวเสน วุตฺตํ ยถา ตํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสงฺคีติกาลาทีสุ (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 13; ปฏิ. ม. 3.301)ฯ

‘‘น เกวล’’นฺติอาทินา อเนกตฺถปถวีกมฺปนทสฺสนมุเขน อิมสฺส สุตฺตสฺส มหานุภาวตาเยว ทสฺสิตาฯ ตตฺถ โชติวเนติ นนฺทวเนฯ ตญฺหิ สาสนสฺส ญาณาโลกสงฺขาตาย โชติยา ปาตุภูตฏฺฐานตฺตา โชติวนนฺติ วุจฺจตีติ วินยสํวณฺณนายํ วุตฺตํฯ ธมฺมนฺติ อนมตคฺคสุตฺตาทิธมฺมํฯ ปาจีนอมฺพลฏฺฐิกฏฺฐานนฺติ ปาจีนทิสาภาเค ตรุณมฺพรุกฺเขน ลกฺขิตฏฺฐานํฯ

เอวนฺติ ภควตา เทสิตกาลาทีสุ ปถวีกมฺปนมติทิสติฯ อเนกโสติ อเนกธาฯ สยมฺภุนา เทสิตสฺส พฺรหฺมชาลสฺส ยสฺส สุตฺตเสฏฺฐสฺสาติ โยชนาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ โยนิโสติ มิจฺฉาทิฏฺฐิปฺปหานสมฺมาทิฏฺฐิสมาทานาทินา ญาเยน อุปาเยน ปฏิปชฺชนฺตูติ อตฺโถฯ อยํ ตาเวตฺถ อฏฺฐกถาย ลีนตฺถวิภาวนาฯ

ปกรณนยวณฺณนา

‘‘อิโต ปรํ อาจริย-ธมฺมปาเลน ยา กตา;

สมุฏฺฐานาทิหาราทิ-วิวิธตฺถวิภาวนาฯ

น สา อมฺเหหุเปกฺเขยฺยา, อยญฺหิ ตพฺพิโสธนา;

ตสฺมา ตมฺปิ ปวกฺขาม, โสตูนํ ญาณวุฑฺฒิยาฯ

อยญฺหิ ปกรณนเยน ปาฬิยา อตฺถวณฺณนา – ปกรณนโยติ จ ตมฺพปณฺณิภาสาย วณฺณนานโยฯ ‘‘เนตฺติเปฏกปฺปกรเณ ธมฺมกถิกานํ โยชนานโยติปิ วทนฺตี’’ติ อภิธมฺมฏีกายํ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปนายํ เทสนาย สมุฏฺฐานปโยชนภาชเนสุ, ปิณฺฑตฺเถสุ จ ปฐมํ นิทฺธาริเตสุ สุกรา, โหติ สุวิญฺเญยฺยา จ, ตสฺมา –