ผสฺสปจฺจยวารวณฺณนา

[118] ปรมฺปรปจฺจยทสฺสนตฺถนฺติ ยํ ทิฏฺฐิยา มูลการณํ, ตสฺสาปิ การณํ, ปุน ตสฺสปิ การณนฺติ เอวํ ปจฺจยปรมฺปรทสฺสนตฺถํฯ เยน หิ ตณฺหาปริตสฺสิเตน เอตานิ ทิฏฺฐิคตานิ ปวตฺตนฺติ, ตสฺส เวทยิตํ ปจฺจโย, เวทยิตสฺสาปิ ผสฺโส ปจฺจโยติ เอวํ ปจฺจยปรมฺปรวิภาวินี อยํ เทสนาฯ กิมตฺถิยํ ปน ปจฺจยปรมฺปรทสฺสนนฺติ เจ? อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํฯ เตน หิ ยถา ทิฏฺฐิสงฺขาโต ปญฺญาปนธมฺโม, ตปฺปจฺจยธมฺมา จ ยถาสกํ ปจฺจยวเสเนว อุปฺปชฺชนฺติ, น ปจฺจเยหิ วินา, เอวํ ปญฺญเปตพฺพธมฺมาปิ รูปเวทนาทโย, น เอตฺถ โกจิ สสฺสโต อตฺตา วา โลโก วาติ เอวมตฺถนฺตรํ วิญฺญาปิตํ โหติฯ ตณฺหาทิฏฺฐิปริผนฺทิตํ ตทปิ เวทยิตํ ทิฏฺฐิการณภูตาย ตณฺหาย ปจฺจยภูตํ ผสฺสปจฺจยา โหตีติ อตฺโถฯ

[131] ตสฺส ปจฺจยสฺสาติ ตสฺส ผสฺสสงฺขาตสฺส ปจฺจยสฺสฯ ทิฏฺฐิเวทยิเต ทิฏฺฐิยา ปจฺจยภูเต เวทยิเต, ผสฺสปธาเนหิ อตฺตโน ปจฺจเยหิ นิปฺผาเทตพฺเพฯ สาเธตพฺเพ เจตํ ภุมฺมํฯ พลวภาวทสฺสนตฺถนฺติ พลวการณภาวทสฺสนตฺถํฯ ตถา หิ วินาปิ จกฺขาทิวตฺถูหิ, สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ จ เกหิจิ เวทนา อุปฺปชฺชติ, น ปน กทาจิปิ ผสฺเสน วินา, ตสฺมา ผสฺโส เวทนาย พลวการณํฯ น เกวลํ เวทนาย เอว, อถ โข เสสสมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิฯ สนฺนิหิโตปิ หิ วิสโย สเจ จิตฺตุปฺปาโท ผุสนาการวิรหิโต โหติ, น ตสฺส อารมฺมณปจฺจโย ภวตีติ ผสฺโส สพฺเพสมฺปิ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วิเสสปจฺจโยฯ ตถา หิ ภควตา ธมฺมสงฺคณีปกรเณ จิตฺตุปฺปาทํ วิภชนฺเตน ‘‘ผสฺโส โหตี’’ติ ผสฺสสฺเสว ปฐมมุทฺธรณํ กตํ, เวทนาย ปน สาติสยมธิฏฺฐานปจฺจโย เอวฯ ‘‘ปฏิสํเวทิสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ตทปี’’ติ เอตฺถาธิกาโรติ อาห ‘‘ตํ เวทยิต’’นฺติฯ คมฺยมานตฺถสฺส วา-สทฺทสฺส ปโยคํ ปติ กามจารตฺตา, โลปตฺตา, เสสตฺตาปิ จ เอส น ปยุตฺโตฯ เอวมีทิเสสุฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘คมฺยมานาธิการโต, โลปโต เสสโต จาติ;

การเณหิ จตูหิปิ, น กตฺถจิ รโว ยุตฺโต’’ติฯ

‘‘ยถา หี’’ติอาทินา ผสฺสสฺส พลวการณตาทสฺสเนน ตทตฺถํ สมตฺเถติฯ ตตฺถ ปตโตติ ปตนฺตสฺสฯ ถูณาติ อุปตฺถมฺภกทารุสฺเสตํ อธิวจนํฯ

ทิฏฺฐิคติกาธิฏฺฐานวฏฺฏกถาวณฺณนา

[144] กิญฺจาปิ อิมสฺมิํ ฐาเน ปาฬิยํ เวทยิตมนาคตํ, เหฏฺฐา ปน ตีสุปิ วาเรสุ อธิกตตฺตา, อุปริ จ ‘‘ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ วกฺขมานตฺตา เวทยิตเมเวตฺถ ปธานนฺติ อาห ‘‘สพฺพทิฏฺฐิเวทยิตานิ สมฺปิณฺเฑตี’’ติฯ ‘‘เยปิ เต’’ติ ตตฺถ ตตฺถ อาคตสฺส จ ปิ-สทฺทสฺส อตฺถํ สนฺธาย ‘‘สมฺปิณฺเฑตี’’ติ วุตฺตํฯ เย เต สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา…เป.… สพฺเพปิ เต ฉหิ ผสฺสายตเนหิ ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวเทนฺตีติ หิ เวทยิตกิริยาวเสน ตํตํทิฏฺฐิคติกานํ สมฺปิณฺฑิตตฺตา เวทยิตสมฺปิณฺฑนเมว ชาตํฯ สพฺพมฺปิ หิ วากฺยํ กิริยาปธานนฺติฯ อุปริ ผสฺเส ปกฺขิปนตฺถายาติ ‘‘ฉหิ ผสฺสายตเนหี’’ติ วุตฺเต อุปริ ผสฺเส ปกฺขิปนตฺถํ, ปกฺขิปนญฺเจตฺถ เวทยิตสฺส ผสฺสปจฺจยตาทสฺสนเมวฯ ‘‘ฉหิ ผสฺสายตเนหิ ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ อิมินา หิ ฉหิ อชฺฌตฺติกายตเนหิ ฉฬารมฺมณปฏิสํเวทนํ เอกนฺตโต ฉผสฺสเหตุกเมวาติ ทสฺสิตํ โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ เต’’ติอาทิฯ

กมฺโพโชติ เอวํนามกํ รฏฺฐํฯ ตถา ทกฺขิณาปโถฯ ‘‘สญฺชาติฏฺฐาเน’’ติ อิมินา สญฺชายนฺติ เอตฺถาติ อธิกรณตฺโถ สญฺชาติ-สทฺโทติ ทสฺเสติฯ เอวํ สโมสรณ-สทฺโทฯ อายตน-สทฺโทปิ ตทุภยตฺเถฯ อายตเนติ สโมสรณภูเต จตุมหาปเถฯ นนฺติ มหานิคฺโรธรุกฺขํฯ อิทญฺหิ องฺคุตฺตราคเม ปญฺจนิปาเต สทฺธานิสํสสุตฺตปทํฯ ตตฺถ จ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว สุภูมิยํ จตุมหาปเถ มหานิคฺโรโธ สมนฺตา ปกฺขีนํ ปฏิสรณํ โหตี’’ติ (อ. นิ. 5.38) ตนฺนิทฺเทโส วุตฺโตฯ สติ สติอายตเนติ สติสงฺขาเต การเณ วิชฺชมาเน, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิตพฺพตํ ปาปุณาตีติ อตฺโถฯ อายตนฺติ เอตฺถ ผลานิ ตทายตฺตวุตฺติตาย ปวตฺตนฺติ, อายภูตํ วา อตฺตโน ผลํ ตโนติ ปวตฺเตตีติ อายตนํ, การณํฯ สมฺมนฺตีติ อุปสมฺมนฺติ อสฺสาสํ ชเนนฺติฯ อายตน-สทฺโท อญฺเญสุ วิย น เอตฺถ อตฺถนฺตราวโพธโกติ อาห ‘‘ปณฺณตฺติมตฺเต’’ติ, ตถา ตถา ปญฺญตฺติมตฺเตติ อตฺโถฯ รุกฺขคจฺฉสมูเห ปณฺณตฺติมตฺเต หิ อรญฺญโวหาโร, อรญฺญเมว จ อรญฺญายตนนฺติฯ อตฺถตฺตเยปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน อากรนิวาสาธิฏฺฐานตฺเถ สมฺปิณฺเฑติฯ