เมนู

อิมสฺมิมฺปีติ ปิ-สทฺโท อเปกฺขายํ ‘‘อยมฺปิ ปาราชิโก’’ติอาทีสุ (วิ. 1.72-73, 167, 171, 195, 197) วิย, สมฺปิณฺฑเน วา, เตน ยถา วตฺถสุตฺตาทีสุ ปฏิปกฺขธมฺมปฺปกาสนวเสน ยถานุสนฺธิ , เอวํ อิมสฺมิมฺปิ พฺรหฺมชาเลติ อเปกฺขนํ, สมฺปิณฺฑนํ วา กโรติฯ ตถา หิ นิจฺจสาราทิปญฺญาปกานํ ทิฏฺฐิคตานํ วเสน อุฏฺฐิตายํ เทสนา นิจฺจสาราทิสุญฺญตาปกาสเนน นิฏฺฐาปิตาติฯ ‘‘เตนา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตสํวณฺณนาย คุณํ ทสฺเสติฯ

ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตวารวณฺณนา

[105-117] มริยาทวิภาคทสฺสนตฺถนฺติ ทิฏฺฐิคติกานํ ตณฺหาทิฏฺฐิปรามาสสฺส ตถาคตานํ ชานนปสฺสเนน, สสฺสตาทิมิจฺฉาทสฺสนสฺส จ สมฺมาทสฺสเนน สงฺกราภาว-วิภาคปฺปกาสนตฺถํฯ ตณฺหาทิฏฺฐิปรามาโสเยว เตสํ, น ตุ ตถาคตานมิว ยถาภูตํ ชานนปสฺสนํฯ ตณฺหาทิฏฺฐิวิปฺผนฺทนเมเวตํ มิจฺฉาทสฺสนเวทยิตํ, น ตุ โสตาปนฺนสฺส สมฺมาทสฺสนเวทยิตมิว นิจฺจลนฺติ จ หิ อิมาย เทสนาย มริยาทวิภาคํ ทสฺเสติฯ เตน วกฺขติ ‘‘เยน ทิฏฺฐิอสฺสาเทน…เป.… ตํ เวทยิต’’นฺติ, ‘‘ทิฏฺฐิสงฺขาเตน เจว…เป.… ทสฺเสตี’’ติ จฯ ‘‘ตทปี’’ติ วุตฺตตฺตา เยน โสมนสฺสชาตา ปญฺญเปนฺตีติ อตฺโถ ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เยนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สามตฺถิยโต หิ อวคตตฺถสฺเสเวตฺถ ต-สทฺเทน ปรามสนํฯ ทิฏฺฐิอสฺสาเทนาติ ทิฏฺฐิยา ปจฺจยภูเตน อสฺสาเทนฯ ‘‘ทิฏฺฐิสุเขนา’’ติอาทิ ตสฺเสว เววจนํฯ อชานนฺตานํ อปสฺสนฺตานํ เตสํ ภวนฺตานํ สมณพฺราหฺมณานํ ตทปิ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ เวทยิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘ยถาภูตธมฺมานํ สภาว’’นฺติ จ อวิเสเสน วุตฺตํฯ น หิ สงฺขตธมฺมสภาวํ อชานนมตฺเตน มิจฺฉา อภินิวิสนฺติฯ สามญฺญโชตนา จ วิเสเส อวติฏฺฐติฯ ตสฺมายเมตฺถ วิเสสโยชนา กาตพฺพา – ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ อิทํ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ เอวํคหิตํ เอวํปรามฏฺฐํ เอวํคติกํ โหติ เอวํอภิสมฺปรายนฺติ ยถาภูตมชานนฺตานํ อปสฺสนฺตานํ อถ วา ยสฺมิํ เวทยิเต อวีตตณฺหตาย เอวํทิฏฺฐิคตํ อุปาทียติ, ตํ เวทยิตํ สมุทยอตฺถงฺคมาทิโต ยถาภูตมชานนฺตานํ อปสฺสนฺตานนฺติฯ เอวํ วิเสสโยชนาย หิ ยถา อนาวรณญาณสมนฺตจกฺขูหิ ตถาคตานํ ยถาภูตเมตฺถ ชานนํ, ปสฺสนญฺจ โหติ, น เอวํ ทิฏฺฐิคติกานํ, อถ โข เตสํ ตณฺหาทิฏฺฐิปรามาโสเยวาติ อิมมตฺถํ อิมาย เทสนาย ทสฺเสตีติ ปากฏํ โหติฯ เอวมฺปิ จายํ เทสนา มริยาทวิภาคทสฺสนตฺถํ ชาตาฯ

เวทยิตนฺติ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ (ที. นิ. 1.31) ทิฏฺฐิปญฺญาปนวเสน ปวตฺตํ ทิฏฺฐิสฺสาทสุขปริยาเยน วุตฺตํ, ตทปิ อนุภวนํฯ ตณฺหาคตานนฺติ ตณฺหาย อุปคตานํ, ปวตฺตานํ วา ตเทว วุตฺตินเยน วิวรติ ‘‘เกวลํ…เป.… เวทยิต’’นฺติฯ ตญฺจ โข ปเนตนฺติ จ ยถาวุตฺตํ เวทยิตเมว ปจฺจามสติ, เตเนตํ ทีเปติ – ‘‘ตทปิ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ เวทยิตเมวา’’ติ วจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ตทปิ เวทยิตํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมวา’’ติ ปุน สมฺพนฺโธ กาตพฺโพติฯ ตทปิ ตาว น สมฺปาปุณาตีติ เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน มริยาทวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘น โสตาปนฺนสฺส ทสฺสนมิว นิจฺจล’’นฺติ วุตฺตํฯ ทสฺสนนฺติ จ สมฺมาทสฺสนสุขํ, มคฺคผลสุขนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กุโต จายมตฺโถ ลพฺภตีติ เอว-สทฺทสามตฺถิยโตฯ ‘‘ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมวา’’ติ หิ วุตฺเตน มคฺคผลสุขํ วิย อวิปฺผนฺทิตํ หุตฺวา เอกรูเป อวติฏฺฐติ, อถ โข ตํ วฏฺฏามิสภูตํ ทิฏฺฐิตณฺหาสลฺลานุวิทฺธตาย สอุปฺปีฬตฺตา วิปฺผนฺทิตเมวาติ อตฺโถ อาปนฺโน โหติ, เตเนวาห ‘‘ปริตสฺสิเตนา’’ติอาทิฯ อยเมตฺถ อฏฺฐกถามุตฺตโก สสมฺพนฺธนโยฯ

เอวํ วิเสสการณโต ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ วิภชิตฺวา อิทานิ อวิเสสการณโต ตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺร ภิกฺขเว’’ติอาทิกา เทสนา อารทฺธาฯ สพฺเพสญฺหิ ทิฏฺฐิคตานํ เวทนา, อวิชฺชา, ตณฺหา จ อวิสิฏฺฐการณํฯ ตตฺถ ตทปีติ ‘‘สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺตี’’ติ เอตฺถ ยเทตํ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ ปญฺญาปนเหตุภูตํ สุขาทิเภทํ ติวิธมฺปิ เวทยิตํ, ตทปิ ยถากฺกมํ ทุกฺขสลฺลานิจฺจโต, อวิเสเสน สมุทยตฺถงฺคมสฺสาทาทีนวนิสฺสรณโต วา ยถาภูตมชานนฺตานํ อปสฺสนฺตานํ โหติ, ตโต เอว จ สุขาทิปตฺถนาสมฺภวโต, ตณฺหาย จ อุปคตตฺตา ตณฺหาคตานํ ตณฺหาปริตสฺสิเตน ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตเมว ทิฏฺฐิจลนเมวฯ ‘‘อสติ อตฺตนิ โก เวทนํ อนุภวตี’’ติ กายวจีทฺวาเรสุ ทิฏฺฐิยา โจปนปฺปตฺติมตฺตเมว, น ปน ทิฏฺฐิยา ปญฺญเปตพฺโพ โกจิ ธมฺโม สสฺสโต อตฺถีติ อธิปฺปาโยติฯ เอกจฺจสสฺสตาทีสุปิ เอส นโยฯ

ผสฺสปจฺจยวารวณฺณนา

[118] ปรมฺปรปจฺจยทสฺสนตฺถนฺติ ยํ ทิฏฺฐิยา มูลการณํ, ตสฺสาปิ การณํ, ปุน ตสฺสปิ การณนฺติ เอวํ ปจฺจยปรมฺปรทสฺสนตฺถํฯ เยน หิ ตณฺหาปริตสฺสิเตน เอตานิ ทิฏฺฐิคตานิ ปวตฺตนฺติ, ตสฺส เวทยิตํ ปจฺจโย, เวทยิตสฺสาปิ ผสฺโส ปจฺจโยติ เอวํ ปจฺจยปรมฺปรวิภาวินี อยํ เทสนาฯ กิมตฺถิยํ ปน ปจฺจยปรมฺปรทสฺสนนฺติ เจ? อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํฯ เตน หิ ยถา ทิฏฺฐิสงฺขาโต ปญฺญาปนธมฺโม, ตปฺปจฺจยธมฺมา จ ยถาสกํ ปจฺจยวเสเนว อุปฺปชฺชนฺติ, น ปจฺจเยหิ วินา, เอวํ ปญฺญเปตพฺพธมฺมาปิ รูปเวทนาทโย, น เอตฺถ โกจิ สสฺสโต อตฺตา วา โลโก วาติ เอวมตฺถนฺตรํ วิญฺญาปิตํ โหติฯ ตณฺหาทิฏฺฐิปริผนฺทิตํ ตทปิ เวทยิตํ ทิฏฺฐิการณภูตาย ตณฺหาย ปจฺจยภูตํ ผสฺสปจฺจยา โหตีติ อตฺโถฯ

[131] ตสฺส ปจฺจยสฺสาติ ตสฺส ผสฺสสงฺขาตสฺส ปจฺจยสฺสฯ ทิฏฺฐิเวทยิเต ทิฏฺฐิยา ปจฺจยภูเต เวทยิเต, ผสฺสปธาเนหิ อตฺตโน ปจฺจเยหิ นิปฺผาเทตพฺเพฯ สาเธตพฺเพ เจตํ ภุมฺมํฯ พลวภาวทสฺสนตฺถนฺติ พลวการณภาวทสฺสนตฺถํฯ ตถา หิ วินาปิ จกฺขาทิวตฺถูหิ, สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ จ เกหิจิ เวทนา อุปฺปชฺชติ, น ปน กทาจิปิ ผสฺเสน วินา, ตสฺมา ผสฺโส เวทนาย พลวการณํฯ น เกวลํ เวทนาย เอว, อถ โข เสสสมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิฯ สนฺนิหิโตปิ หิ วิสโย สเจ จิตฺตุปฺปาโท ผุสนาการวิรหิโต โหติ, น ตสฺส อารมฺมณปจฺจโย ภวตีติ ผสฺโส สพฺเพสมฺปิ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วิเสสปจฺจโยฯ ตถา หิ ภควตา ธมฺมสงฺคณีปกรเณ จิตฺตุปฺปาทํ วิภชนฺเตน ‘‘ผสฺโส โหตี’’ติ ผสฺสสฺเสว ปฐมมุทฺธรณํ กตํ, เวทนาย ปน สาติสยมธิฏฺฐานปจฺจโย เอวฯ ‘‘ปฏิสํเวทิสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ตทปี’’ติ เอตฺถาธิกาโรติ อาห ‘‘ตํ เวทยิต’’นฺติฯ คมฺยมานตฺถสฺส วา-สทฺทสฺส ปโยคํ ปติ กามจารตฺตา, โลปตฺตา, เสสตฺตาปิ จ เอส น ปยุตฺโตฯ เอวมีทิเสสุฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘คมฺยมานาธิการโต, โลปโต เสสโต จาติ;

การเณหิ จตูหิปิ, น กตฺถจิ รโว ยุตฺโต’’ติฯ

‘‘ยถา หี’’ติอาทินา ผสฺสสฺส พลวการณตาทสฺสเนน ตทตฺถํ สมตฺเถติฯ ตตฺถ ปตโตติ ปตนฺตสฺสฯ ถูณาติ อุปตฺถมฺภกทารุสฺเสตํ อธิวจนํฯ