เมนู

ปฐมวาทสฺส ปน อนาคเต ตทุตฺตริภวูปปนฺนสฺส อตฺตโน สมุจฺเฉทโพธนาภาวโต , ‘‘อตฺถิ โข โภ อญฺโญ อตฺตา’’ติ เอตฺถ อญฺญภาเวน อคฺคหณโต จ น ยุชฺชเตว อปรนฺตกปฺปิกตาติ? โน น ยุชฺชติ อิธโลกปริยาปนฺนตฺเตปิ ปฐมวาทวิสยสฺส อนาคตกาลิกสฺเสว เตน อธิปฺเปตตฺตาฯ ปฐมวาทินาปิ หิ อิธโลกปริยาปนฺนสฺส อตฺตโน ปรํ มรณา อุจฺเฉโท อนาคตกาลวเสเนว อธิปฺเปโต, ตสฺมา จสฺส อปรนฺตกปฺปิกตาย น โกจิ วิโรโธติฯ

ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทวณฺณนา

[93] ญาเณน ทฏฺฐพฺโพติ ทิฏฺโฐ, ทิฏฺโฐ จ โส สภาวฏฺเฐน ธมฺโม จาติ ทิฏฺฐธมฺโม, ทสฺสนภูเตน ญาเณน อุปลทฺธสภาโวติ อตฺโถฯ โส ปน อกฺขานมินฺทฺริยานํ อภิมุขีภูโต วิสโยเยวาติ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจกฺขธมฺโม วุจฺจตี’’ติฯ ตตฺถ โย อนินฺทฺริยวิสโย, โสปิ สุปากฏภาเวน อินฺทฺริยวิสโย วิย โหตีติ กตฺวา ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, เตเนวาห ‘‘ตตฺถ ตตฺถ ปฏิลทฺธตฺตภาวสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว ยถากมฺมํ ปฏิลภิตพฺพตฺตภาวสฺส วาจกํ ปทํ, นามนฺติ วา อตฺโถฯ นิพฺพานญฺเจตฺถ ทุกฺขวูปสมนเมว, น อคฺคผลํ, น จ อสงฺขตธาตุ เตสมวิสยตฺตาติ อาห ‘‘ทุกฺขวูปสมน’’นฺติฯ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพาเน ปวตฺโต วาโท เอเตสนฺติ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติปิ ยุชฺชติฯ

[94] กามนียตฺตา กามา จ เต อเนกาวยวานํ สมูหภาวโต สตฺตานญฺจ พนฺธนโต คุณา จาติ กามคุณาติ อตฺถํ สนฺธายาห ‘‘มนาปิยรูปาทีหี’’ติอาทิฯ ยาว โผฏฺฐพฺพารมฺมณญฺเจตฺถ อาทิ-สทฺเทน สงฺคณฺหาติฯ สุฏฺฐุ อปฺปิโตติ สมฺมา ฐปิโตฯ ฐปนา เจตฺถ อลฺลียนาติ อาห ‘‘อลฺลีโน’’ติฯ ปริโต ตตฺถ ตตฺถ กามคุเณสุ ยถาสกํ อินฺทฺริยานิ จาเรติ โคจรํ คณฺหาเปตีติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสู’’ติอาทิ วุตฺตํ, เตนาห ‘‘อิโต จิโต จ อุปเนตี’’ติฯ ปริ-สทฺทวิสิฏฺโฐ วา อิธ จร-สทฺโท กีฬายนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปลฬตี’’ติอาทิ [ลฬติ (อฏฺฐกถายํ)]ฯ ปลฬตีติ หิ ปกาเรน ลฬติ, วิลาสํ กโรตีติ อตฺโถฯ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทินา อุตฺตมกามคุณิกานเมว ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ ปญฺญเปนฺตีติ ทสฺเสติฯ มนฺธาตุมหาราชวสวตฺตีเทวราชกามคุณา หิ อุตฺตมตาย นิทสฺสิตา, กสฺมาติ อาห ‘‘เอวรูเป’’ติอาทิฯ

[95] อญฺญถาภาวาติ การเณ นิสฺสกฺกวจนํฯ วุตฺตนเยนาติ สุตฺตปเทสุ เทสิตนเยน, เอเตน โสกาทีนมุปฺปชฺชนาการํ ทสฺเสติฯ ญาติโภคโรคสีลทิฏฺฐิพฺยสเนหิ ผุฏฺฐสฺส เจตโส อพฺภนฺตรํ นิชฺฌายนํ โสจนํ อนฺโตนิชฺฌายนํ, ตเทว ลกฺขณเมตสฺสาติ อนฺโตนิชฺฌายนลกฺขโณฯ ตสฺมิํ โสเก สมุฏฺฐานเหตุภูเต นิสฺสิตํ ตนฺนิสฺสิตํฯ ภุสํ วิลปนํ ลาลปฺปนํ, ตนฺนิสฺสิตเมว ลาลปฺปนํ, ตเทว ลกฺขณมสฺสาติ ตนฺนิสฺสิตลาลปฺปนลกฺขโณฯ ปสาทสงฺขาเต กาเย นิสฺสิตสฺส ทุกฺขสหคตกายวิญฺญาณสฺส ปฏิปีฬนํ กายปฏิปีฬนํ, สสมฺภารกถนํ วา เอตํ ยถา ‘‘ธนุนา วิชฺฌตี’’ติ ตทุปนิสฺสยสฺส วา อนิฏฺฐรูปสฺส ปจฺฉา ปวตฺตนโต ‘‘รูปกายสฺส ปฏิปีฬน’’นฺติปิ วฏฺฏติฯ ปฏิฆสมฺปยุตฺตสฺส มนโส วิเหสนํ มโนวิฆาตํฯ ตเทว ลกฺขณมสฺสาติ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ ญาติพฺยสนาทินา ผุฏฺฐสฺส ปริเทวนายปิ อสกฺกุณนฺตสฺส อนฺโตคตโสกสมุฏฺฐิโต ภุโส อายาโส อุปายาโสฯ โส ปน เจตโส อปฺปสนฺนากาโร เอวาติ อาห ‘‘วิสาทลกฺขโณ’’ติฯ สาทนํ ปสาทนํ สาโท, ปสนฺนตาฯ อนุปสคฺโคปิ หิ สทฺโท สอุปสคฺโค วิย ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส โพธโก ยถา ‘‘โคตฺรภู’’ติฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ ตโต วิคมนํ วิสาโท, อปฺปสนฺนภาโวฯ

[96] วิตกฺกนํ วิตกฺกิตํ, ตํ ปนตฺถโต วิตกฺโกว, ตถา วิจาริตนฺติ เอตฺถาปิ, เตน วุตฺตํ ‘‘อภินิโรปนวเสน ปวตฺโต วิตกฺโก’’ติอาทิฯ เอเตนาติ วิตกฺกวิจาเร ปรามสิตฺวา กรณนิทฺเทโส, เหตุนิทฺเทโส วาฯ เตเนตมตฺถํ ทีเปติ ‘‘โขภกรสภาวตฺตา วิตกฺกวิจารานํ ตํสหิตมฺปิ ฌานํ เตหิ สอุปฺปีฬนํ วิย โหตี’’ติ, เตนาห ‘‘สกณฺฏกํ [ภกณฺฑกํ (อฏฺฐกถายํ)] วิย ขายตี’’ติฯ โอฬาริกภาโว หิ วิตกฺกวิจารสงฺขาเตน กณฺฏเกน สห ปวตฺตกถาฯ กณฺฏกสหิตภาโว จ สอุปฺปีฬนตา เอว, โลเก หิ สกณฺฏกํ ผรุสกํ โอฬาริกนฺติ วทนฺติฯ

[97] ปีติคตํ ปีติเยว ‘‘ทิฏฺฐิคต’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. 381; มหานิ. 12) วิย คต-สทฺทสฺส ตพฺภาววุตฺติโตฯ อยญฺหิ สํวณฺณกานํ ปกติ, ยทิทํ อนตฺถกปทํ, ตุลฺยาธิกรณปทญฺจ ฐเปตฺวา อตฺถวณฺณนาฯ ตถา หิ ตตฺถ ตตฺถ ทิสฺสติฯ

‘‘โยปนาติ โย ยาทิโส, (ปารา. 45) นิพฺพานธาตูติ นิพฺพายนมตฺต’’นฺติ จ อาทิฯ ยาย นิมิตฺตภูตาย อุพฺพิลาวนปีติยา อุปฺปนฺนาย จิตฺตํ อุพฺพิลาวิตํ นาม, สาเยว อุพฺพิลาวิตตฺตํ ภาววาจกสฺส นิมิตฺเต ปวตฺตนโตฯ อิติ ปีติยา อุปฺปนฺนาย เอว จิตฺตสฺส อุพฺพิลาวนโต ตสฺส อุพฺพิลาวิตภาโว ปีติยา กโต นามาติ อาห ‘‘อุพฺพิลภาวกรณ’’นฺติฯ

[98] อาภุชนํ มนสิกรณํ อาโภโคฯ สมฺมา อนุกฺกเมน, ปุนปฺปุนํ วา อารมฺมณสฺส อาหาโร สมนฺนาหาโรฯ อยํ ปน ฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. 1.98) วุตฺตนโย – จิตฺตสฺส อาภุคฺคภาโว อารมฺมเณ อภินตภาโว อาโภโคฯ สุเขน หิ จิตฺตํ อารมฺมเณ อภินตํ โหติ, น ทุกฺเขน วิย อปนตํ, นาปิ อทุกฺขมสุเขน วิย อนภินตํ, อนปนตญฺจาติฯ เอตฺถ จ ‘‘มนุญฺญโภชนาทีสุ ขุปฺปิปาสาทิอภิภูตสฺส วิย กาเมหิ วิเวจิยมานสฺส อุปาทารมฺมณปตฺถนาวิเสสโต อภิวฑฺฒติ, มนุญฺญโภชนํ ภุตฺตาวิโน วิย ปน อุฬารกามรสสฺส ยาวทตฺถํ นิจิตสฺส สหิตสฺส ภุตฺตกามตาย กาเมสุ ปาตพฺยตา น โหติ, วิสยานภิคิทฺธนโต วิสเยหิ ทุมฺโมจิเยหิ ชลูกา วิย สยเมว มุจฺจตี’’ติ จ อโยนิโส อุมฺมุชฺชิตฺวา กามคุณสนฺตปฺปิตตาย สํสารทุกฺขวูปสมํ พฺยากาสิ ปฐมวาทีฯ กามาทีนํ อาทีนวทสฺสิตาย, ปฐมาทิฌานสุขสฺส สนฺตภาวทสฺสิตาย จ ปฐมาทิฌานสุขติตฺติยา สํสารทุกฺขุปจฺเฉทํ พฺยากํสุ ทุติยาทิวาทิโนฯ อิธาปิ อุจฺเฉทวาเทว วุตฺตปฺปกาโร วิจาโร ยถาสมฺภวํ อาเนตฺวา วตฺตพฺโพฯ อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – เอกสฺมิมฺปิ อตฺตภาเว ปญฺจ วาทา ลพฺภนฺติฯ ปฐมวาเท ยทิ กามคุณสมปฺปิโต อตฺตา, เอวํ โส ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโตฯ ทุติยาทิวาเทสุ ยทิ ปฐมวาทสงฺคหิโต โสเยว อตฺตา ปฐมชฺฌานาทิสมงฺคี , เอวํ สติ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโตติฯ เตเนว หิ อุจฺเฉทวาเท วิย อิธ ปาฬิยํ ‘‘อญฺโญ อตฺตา’’ติ อญฺญคฺคหณํ น กตํฯ กถํ ปน อจฺจนฺตนิพฺพานปญฺญาปกสฺส อตฺตโน ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทสฺส สสฺสตทิฏฺฐิยา สงฺคโห, น อุจฺเฉททิฏฺฐิยาติ? ตํตํสุขวิเสสสมงฺคิตาปฏิลทฺเธน พนฺธวิโมกฺเขน สุทฺธสฺส อตฺตโน สกรูเปเนว อวฏฺฐานทีปนโตฯ เตสญฺหิ ตถาปฏิลทฺเธน กมฺมพนฺธวิโมกฺเขน สุทฺโธ หุตฺวา ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต อตฺตา สกรูเปเนว อวฏฺฐาสีติ ลทฺธิฯ

ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘เอตฺตาวตา โข โภ อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ ปตฺโต โหตี’’ติ สสฺสตภาวญาปกจฺฉายาย เอว เตสํ วาททสฺสนํ กตนฺติฯ

‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทินา ปาฬิยตฺถสมฺปิณฺฑนํฯ ตตฺถ ยาสนฺติ ยถาวุตฺตานํ ทิฏฺฐีนํ อนิยมนิทฺเทสวจนํฯ ตสฺส อิมา ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย กถิตาติ นิยมนํ, นิยตานเปกฺขวจนํ วา เอตํ ‘‘ยํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ อาคตฏฺฐาเน วิยฯ เสสาติ ปญฺจปญฺญาส ทิฏฺฐิโยฯ ตาสุ อนฺตานนฺติกวาทาทีนํ สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคหภาโว ตตฺถ ตตฺถ ปกาสิโตเยวฯ กิํ ปเนตฺถ การณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตา เอว ทิฏฺฐาภินิเวสสฺส วิสยภาเวน ทสฺสิตา, น ปน ตทุภยเมกชฺฌนฺติ? อสมฺภโว เอเวตฺถ การณํฯ น หิ ปุพฺพนฺตาปรนฺเตสุ วิย ตทุภยวินิมุตฺเต มชฺฌนฺเต ทิฏฺฐิกปฺปนา สมฺภวติ ตทุภยนฺตรมตฺเตน อิตฺตรกาลตฺตาฯ อถ ปน ปจฺจุปฺปนฺนตฺตภาโว ตทุภยเวมชฺฌํ, เอวํ สติ ทิฏฺฐิกปฺปนากฺขโม ตสฺส อุภยสภาโว ปุพฺพนฺตาปรนฺเตสุเยว อนฺโตคโธติ กถํ ตทุภยเมกชฺฌํ อทสฺสิตํ สิยาฯ อถ วา ปุพฺพนฺตาปรนฺตวนฺตตาย ‘‘ปุพฺพนฺตาปรนฺโต’’ติ มชฺฌนฺโต วุจฺจติ, โสปิ ‘‘ปุพฺพนฺตกปฺปิกา จ อปรนฺตกปฺปิกา จ ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิกา จา’’ติ อุปริ วทนฺเตน ภควตา ปุพฺพนฺตาปรนฺเตหิ วิสุํ กตฺวา วุตฺโตเยวาติ ทฏฺฐพฺโพฯ อฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘สพฺเพปิ เต ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิเก’’ติ เอเตน สามญฺญนิทฺเทเสน, เอกเสเสน วา สงฺคหิโตติ เวทิตพฺพํฯ อญฺญถา หิ สงฺกฑฺฒิตฺวา วุตฺตวจนสฺส นิรวเสสสงฺกฑฺฒนาภาวโต อนตฺถกตา อาปชฺเชยฺยาติฯ เก ปน เต ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิกาติ? เย อนฺตานนฺติกา หุตฺวา ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ เอวมาทินา อุภยสมฺพนฺธาภินิเวสิโน เวทิตพฺพาฯ

[100-104] ‘‘อิทานี’’ติอาทินา อปฺปนาวจนทฺวยสฺส วิเสสํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ เอกชฺฌนฺติ ราสิกรณตฺเถ นิปาโตฯ เอกธา กโรตีติ เอกชฺฌนฺติปิ เนรุตฺติกา, ภาวนปุํสกญฺเจตํฯ อิติ-สทฺโท อิทมตฺโถ, อิมินา ปกาเรน ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺเชสีติ อตฺโถฯ อชฺฌาสยนฺติ สสฺสตุจฺเฉทวเสน ทิฏฺฐิชฺฌาสยํฯ ตทุภยวเสน หิ สตฺตานํ สํกิเลสปกฺเข ทุวิโธ อชฺฌาสโยฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิ จ, ขนฺติ เจวานุโลมิกา;

ยถาภูตญฺจ ยํ ญาณํ, เอตํ อาสยสทฺทิต’’นฺติฯ (วิสุทฺธิ. ฏี. 1.136; ที. นิ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา; สารตฺถ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา, เวรชฺชกณฺฑวณฺณนา; วิ. วิ. ฏี. 1.เวรญฺชกณฺฑวณฺณนาปิ ปสฺสิตพฺพํ);

ตญฺจ ภควา อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ อปริมาเณ เอว เญยฺยวิเสเส อุปฺปชฺชนวเสน อเนกเภทภินฺนมฺปิ ‘‘จตฺตาโร ชนา สสฺสตวาทา’’ติอาทินา ทฺวาสฏฺฐิยา ปเภเทหิ สงฺคณฺหนวเสน สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ปมาณภูตาย ตุลาย ธารยมาโน วิย โหตีติ อาห ‘‘ตุลาย ตุลยนฺโต วิยา’’ติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อนฺโตชาลีกตา’’ติอาทิ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.146) ‘‘สิเนรุปาทโต วาลุกํ อุทฺธรนฺโต วิยา’’ติ ปน เอเตน สพฺพญฺญุตญฺญาณโต อญฺญสฺส ญาณสฺส อิมิสฺสา เทสนาย อสกฺกุเณยฺยตํ ทสฺเสติ ปรมคมฺภีรตาวจนโตฯ

เอตฺถ จ ‘‘สพฺเพ เต อิเมเหว ทฺวาสฏฺฐิยา วตฺถูหิ, เอเตสํ วา อญฺญตเรน, นตฺถิ อิโต พหิทฺธา’’ติ วจนโต, ปุพฺพนฺตกปฺปิกาทิตฺตยวินิมุตฺตสฺส จ กสฺสจิ ทิฏฺฐิคติกสฺส อภาวโต ยานิ ตานิ สามญฺญผลาทิสุตฺตนฺตเรสุ วุตฺตปฺปการานิ อกิริยาเหตุกนตฺถิกวาทาทีนิ, ยานิ จ อิสฺสรปกติปชาปติปุริสกาลสภาวนิยติยทิจฺฉาวาทาทิปฺปเภทานิ ทิฏฺฐิคตานิ (วิสุทฺธิ. 1.160-162; วิภ. อนุฏี. 2.194-195 วากฺยขนฺเธสุ ปสฺสิตพฺพํ) พหิทฺธาปิ ทิสฺสมานานิ, เตสํ เอตฺเถว สงฺคหโต อนฺโตคธตา เวทิตพฺพาฯ กถํ? อกิริยวาโท ตาว ‘‘วญฺโฌ กูฏฏฺโฐ’’ติอาทินา กิริยาภาวทีปนโต สสฺสตวาเท อนฺโตคโธ, ตถา ‘‘สตฺติเม กายา’’ติอาทิ (ที. นิ. 1.174) นยปฺปวตฺโต ปกุธวาโท, ‘‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสายา’’ติอาทิ (ที. นิ. 1.168) นยปฺปวตฺโต อเหตุกวาโท จ อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาเทฯ ‘‘นตฺถิ ปโร โลโก’’ติอาทิ (ที. นิ. 1.171) นยปฺปวตฺโต นตฺถิกวาโท อุจฺเฉทวาเทฯ ตถา หิ ตตฺถ ‘‘กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชตี’’ติอาทิ (ที. นิ. 1.85) วุตฺตํฯ ปฐเมน อาทิ-สทฺเทน นิคณฺฐวาทาทโย สงฺคหิตาฯ

ยทิปิ ปาฬิยํ (ที. นิ. 1.177) นาฏปุตฺตวาทภาเวน จาตุยามสํวโร อาคโต, ตถาปิ สตฺตวตาติกฺกเมน วิกฺเขปวาทิตาย นาฏปุตฺตวาโทปิ สญฺจยวาโท วิย อมราวิกฺเขปวาเทสุ อนฺโตคโธฯ

‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ, อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีร’’นฺติ (ที. นิ. 1.377; ม. นิ. 2.122; สํ. นิ. 2.35) เอวํปการา วาทา ปน ‘‘รูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติอาทิวาเทสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ เอวํปการา สสฺสตวาเทฯ ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ เอวํปการา อุจฺเฉทวาเทฯ ‘‘โหติ จ น โหติ จ ตถาคโต ปรํ มรณา, อตฺถิ จ นตฺถิ จ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ เอวํปการา เอกจฺจสสฺสตวาเทฯ ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, เนวตฺถิ น นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ เอวํปการา อมราวิกฺเขปวาเทฯ อิสฺสรปกติปชาปติปุริสกาลวาทา เอกจฺจสสฺสตวาเทฯ กณาทวาโท, สภาวนิยติยทิจฺฉาวาทา จ อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาเท สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ อิมินา นเยน สุตฺตนฺตเรสุ, พหิทฺธา จ อญฺญติตฺถิยสมเย ทิสฺสมานานํ ทิฏฺฐิคตานํ อิมาสุเยว ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐีสุ อนฺโตคธตา เวทิตพฺพาฯ เต ปน ตตฺถ ตตฺถาคตนเยน วุจฺจมานา คนฺถวิตฺถารกรา, อติตฺเถ จ ปกฺขนฺทนมิว โหตีติ น วิตฺถารยิมฺหฯ อิธ ปาฬิยํ อตฺถวิจารณาย อฏฺฐกถายํ อนุตฺตานตฺถปกาสนเมว หิ อมฺหากํ ภาโรติฯ

‘‘เอวมยํ ยถานุสนฺธิวเสน เทสนา อาคตา’’ติ วจนปฺปสงฺเคน สุตฺตสฺสานุสนฺธโย วิภชิตุํ ‘‘ตโย หี’’ติอาทิมาหฯ อตฺถนฺตรนิเสธนตฺถญฺหิ วิเสสนิทฺธารณํฯ ตตฺถ อนุสนฺธนํ อนุสนฺธิ, สมฺพนฺธมตฺตํ, ยํ เทสนาย การณฏฺเฐน ‘‘สมุฏฺฐาน’’นฺติปิ วุจฺจติฯ ปุจฺฉาทโย หิ เทสนาย พาหิรการณํ ตทนุรูเปน เทสนาปวตฺตนโตฯ ตํสมฺพนฺโธปิ ตนฺนิสฺสิตตฺตา การณเมวฯ อพฺภนฺตรการณํ ปน มหากรุณาเทสนาญาณาทโยฯ อยมตฺโถ อุปริ อาวิ ภวิสฺสติฯ ปุจฺฉาย กโต อนุสนฺธิ ปุจฺฉานุสนฺธิ, ปุจฺฉํ อนุสนฺธิํ กตฺวา เทสิตตฺตา สุตฺตสฺส สมฺพนฺโธ ปุจฺฉาย กโต นาม โหติฯ ปุจฺฉาสงฺขาโต อนุสนฺธิ ปุจฺฉานุสนฺธีติปิ ยุชฺชติฯ ปุจฺฉานิสฺสิเตน หิ อนุสนฺธินา ตนฺนิสฺสยภูตา ปุจฺฉาปิ คหิตาติฯ อถ วา อนุสนฺธหตีติ อนุสนฺธิ, ปุจฺฉาสงฺขาโต อนุสนฺธิ เอตสฺสาติ ปุจฺฉานุสนฺธิ, ตํตํสุตฺตปเทโสฯ ปุจฺฉาย วา อนุสนฺธียตีติ ปุจฺฉานุสนฺธิ, ปุจฺฉํ วจนสมฺพนฺธํ กตฺวา เทสิโต ตํสมุฏฺฐานิโก ตํตํสุตฺตปเทโสวฯ อชฺฌาสยานุสนฺธิมฺหิปิ เอเสว นโยฯ อนุสนฺธียตีติ อนุสนฺธิ, โย โย อนุสนฺธิ, อนุสนฺธิโน อนุรูปํ วา ยถานุสนฺธิฯ

ปุจฺฉาย, อชฺฌาสเยน จ อนนุสนฺธิโก อาทิมฺหิ เทสิตธมฺมสฺส อนุรูปธมฺมวเสน วา ตปฺปฏิปกฺขธมฺมวเสน วา ปวตฺโต อุปริสุตฺตปเทโสฯ

ตถา หิ โส ‘‘เยน ปน ธมฺเมน…เป.… กกจูปมา อาคตา’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.100-104) อฏฺฐกถายํ วุตฺโต, ยถาปาฬิมยํ วิภาโคติ ทสฺเสติ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินาฯ ตตฺถ ‘‘เอวํ วุตฺเต นนฺโท โคปาลโก ภควนฺตํ เอตทโวจา’’ติ ปฐนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ สุตฺเต ตถา อภาวโตฯ ‘‘เอวํ วุตฺเต นนฺทโคปาลกสุตฺเต ภควนฺตํ เอตทโวจา’’ติ ปน ปฐิตพฺพํ ตสฺมิํ สุตฺเต ‘‘อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจา’’ติ อตฺถสฺส อุปปตฺติโตฯ อิทญฺหิ สํยุตฺตาคมวเร สฬายตนวคฺเค สงฺคีตสุตฺตํฯ คงฺคาย วุยฺหมานํ ทารุกฺขนฺธํ อุปมํ กตฺวา สทฺธาปพฺพชิเต กุลปุตฺเต เทสิเต นนฺโท โคปาลโก ‘‘อหมิมํ ปฏิปตฺติํ ปูเรสฺสามี’’ติ ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อุปสมฺปทญฺจ คเหตฺวา ตถาปฏิปชฺชมาโน นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโตฯ ตสฺมา ‘‘นนฺทโคปาลกสุตฺต’’นฺติ ปญฺญายิตฺถฯ ‘‘กิํ นุ โข ภนฺเต’’ติอาทีนิ ปน อญฺญตโรเยว ภิกฺขุ อโวจฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘เอวํ วุตฺเต อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ ‘กิํ นุ โข ภนฺเต, โอริมํ ตีร’นฺติอาทิ’’ฯ

ตตฺรายมตฺโถ – เอวํ วุตฺเตติ ‘‘สเจ โข ภิกฺขเว, ทารุกฺขนฺโธ น โอริมํ ตีรํ อุปคจฺฉตี’’ติอาทินา คงฺคาย วุยฺหมานํ ทารุกฺขนฺธํ อุปมํ กตฺวา สทฺธาปพฺพชิเต กุลปุตฺเต เทสิเตฯ ภควนฺตํ เอตทโวจาติ อนุสนฺธิกุสลตาย ‘‘กิํ นุ โข ภนฺเต’’ติอาทิวจนมโวจฯ ตถาคโต หิ ‘‘อิมิสฺสํ ปริสติ นิสินฺโน อนุสนฺธิ กุสโล อตฺถิ, โส มํ ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสตี’’ติ เอตฺตเกเนว เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ โอริมํ ตีรนฺติ โอริมภูตํ ตีรํฯ ตถา ปาริมํ ตีรนฺติฯ มชฺเฌ สํสีโทติ เวมชฺเฌ สํสีทนํ นิมฺมุชฺชนํฯ ถเล อุสฺสาโทติ ชลมชฺเฌ อุฏฺฐิเต ถลสฺมิํ อุสฺสาริโต อารุฬฺโหฯ มนุสฺสคฺคาโหติ มนุสฺสานํ สมฺพนฺธีภูตานํ, มนุสฺเสหิ วา คหณํฯ ตถา อมนุสฺสคฺคาโหติ อาวฏฺฏคฺคาโหติ อุทกาวฏฺเฏน คหณํฯ อนฺโตปูตีติ วกฺกหทยาทีสุ อปูติกสฺสาปิ คุณานํ ปูติภาเวน อพฺภนฺตรํปูตีติฯ

‘‘อถ โข อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน’’ติอาทิ มชฺฌิมาคมวเร อุปริปณฺณาสเก มหาปุณฺณมสุตฺตํ (ม. นิ. 3.88-90) ตตฺรายมตฺโถ – อิติ กิราติ เอตฺถ กิร-สทฺโท อรุจิยํ, เตน ภควโต ยถาเทสิตาย อตฺตสุญฺญตาย อตฺตโน อรุจิยภาวํ ทีเปติฯ โภติ ธมฺมาลปนํ, อมฺโภ สภาวธมฺมาติ อตฺโถฯ ยทิ รูปํ อนตฺตา…เป.… วิญฺญาณํ อนตฺตาฯ

เอวํ สตีติ สปาฐเสสโยชนาฯ อนตฺตกตานีติ อตฺตนา น กตานิ, อนตฺตภูเตหิ วา ขนฺเธหิ กตานิฯ กมตฺตานํ ผุสิสฺสนฺตีติ กีทิสมตฺตภาวํ ผุสิสฺสนฺติฯ อสติ อตฺตนิ ขนฺธานญฺจ ขณิกตฺตา ตานิ กมฺมานิ กํ นาม อตฺตานํ อตฺตโน ผเลน ผุสิสฺสนฺติ, โก กมฺมผลํ ปฏิสํเวทิสฺสตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺส ภิกฺขุโน เจโตปริวิตกฺกํ อตฺตโน เจตสา เจโต – ปริยญาณสมฺปยุตฺเตน สพฺพญฺญุตญฺญาณสมฺปยุตฺเตน วา อญฺญาย ชานิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ

อวิทฺวาติ สุตาทิวิรเหน อริยธมฺมสฺส อโกวิทตาย อปณฺฑิโตฯ วิทฺวาติ หิ ปณฺฑิตาธิวจนํ วิทติ ชานาตีติ กตฺวาฯ อวิชฺชาคโตติ อวิชฺชาย อุปคโต, อริยธมฺเม อวินีตตาย อปฺปหีนาวิชฺโชติ อตฺโถฯ ตณฺหาธิปเตยฺเยน เจตสาติ ‘‘ยทิ อหํ นาม โกจิ นตฺถิ, เอวํ สติ มยา กตสฺส กมฺมสฺส ผลํ โก ปฏิสํเวเทติ, สติ ปน ตสฺมิํ สิยา กมฺมผลูปโภโค’’ติ ตณฺหาธิปติโต อาคเตน อตฺตวาทุปาทานสหคเตน เจตสาฯ อติธาวิตพฺพนฺติ อติกฺกมิตฺวา ธาวิตพฺพํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ขณิกตฺเตปิ สงฺขารานํ ยสฺมิํ สนฺตาเน กมฺมํ กตํ, ตตฺเถว ผลูปปตฺติโต ธมฺมปุญฺชมตฺตสฺเสว สิทฺเธ กมฺมผลสมฺพนฺเธ เอกตฺตนยํ มิจฺฉา คเหตฺวา เอเกน การกเวทกภูเตน ภวิตพฺพํ, อญฺญถา กมฺมกมฺมผลานมสมฺพนฺโธ สิยาติ อตฺตตฺตนิยสุญฺญตาปกาสนํ สตฺถุสาสนํ อติกฺกมิตพฺพํ มญฺเญยฺยาติฯ อิทานิ อนติธาวิตพฺพตํ วิภาเวตุํ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถา’’ติอาทิมาหฯ

อุปริ เทสนาติ เทสนาสมุฏฺฐานธมฺมทีปิกาย เหฏฺฐิมเทสนาย อุปริ ปวตฺติตา เทสนาฯ เทสนาสมุฏฺฐานธมฺมสฺส อนุรูปปฏิปกฺขธมฺมปฺปกาสนวเสน ทุวิเธสุ ยถานุสนฺธีสุ อนุรูปธมฺมปฺปกาสนวเสน ยถานุสนฺธิทสฺสนเมตํ ‘‘อุปริ ฉ อภิญฺญา อาคตา’’ติฯ ตทวเสสํ ปน สพฺพมฺปิ ปฏิปกฺขธมฺมปฺปกาสนวเสนฯ มชฺฌิมาคมวเร มูลปณฺณาสเกเยว เจตานิ สุตฺตานิฯ กิเลเสนาติ ‘‘โลโภ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’’ติอาทินา กิเลสวเสนฯ ภณฺฑเนนาติ วิวาเทนฯ อกฺขนฺติยาติ โกเปนฯ กกจูปมาติ ขรปนฺติอุปมาฯ

อิมสฺมิมฺปีติ ปิ-สทฺโท อเปกฺขายํ ‘‘อยมฺปิ ปาราชิโก’’ติอาทีสุ (วิ. 1.72-73, 167, 171, 195, 197) วิย, สมฺปิณฺฑเน วา, เตน ยถา วตฺถสุตฺตาทีสุ ปฏิปกฺขธมฺมปฺปกาสนวเสน ยถานุสนฺธิ , เอวํ อิมสฺมิมฺปิ พฺรหฺมชาเลติ อเปกฺขนํ, สมฺปิณฺฑนํ วา กโรติฯ ตถา หิ นิจฺจสาราทิปญฺญาปกานํ ทิฏฺฐิคตานํ วเสน อุฏฺฐิตายํ เทสนา นิจฺจสาราทิสุญฺญตาปกาสเนน นิฏฺฐาปิตาติฯ ‘‘เตนา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตสํวณฺณนาย คุณํ ทสฺเสติฯ

ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตวารวณฺณนา

[105-117] มริยาทวิภาคทสฺสนตฺถนฺติ ทิฏฺฐิคติกานํ ตณฺหาทิฏฺฐิปรามาสสฺส ตถาคตานํ ชานนปสฺสเนน, สสฺสตาทิมิจฺฉาทสฺสนสฺส จ สมฺมาทสฺสเนน สงฺกราภาว-วิภาคปฺปกาสนตฺถํฯ ตณฺหาทิฏฺฐิปรามาโสเยว เตสํ, น ตุ ตถาคตานมิว ยถาภูตํ ชานนปสฺสนํฯ ตณฺหาทิฏฺฐิวิปฺผนฺทนเมเวตํ มิจฺฉาทสฺสนเวทยิตํ, น ตุ โสตาปนฺนสฺส สมฺมาทสฺสนเวทยิตมิว นิจฺจลนฺติ จ หิ อิมาย เทสนาย มริยาทวิภาคํ ทสฺเสติฯ เตน วกฺขติ ‘‘เยน ทิฏฺฐิอสฺสาเทน…เป.… ตํ เวทยิต’’นฺติ, ‘‘ทิฏฺฐิสงฺขาเตน เจว…เป.… ทสฺเสตี’’ติ จฯ ‘‘ตทปี’’ติ วุตฺตตฺตา เยน โสมนสฺสชาตา ปญฺญเปนฺตีติ อตฺโถ ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เยนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สามตฺถิยโต หิ อวคตตฺถสฺเสเวตฺถ ต-สทฺเทน ปรามสนํฯ ทิฏฺฐิอสฺสาเทนาติ ทิฏฺฐิยา ปจฺจยภูเตน อสฺสาเทนฯ ‘‘ทิฏฺฐิสุเขนา’’ติอาทิ ตสฺเสว เววจนํฯ อชานนฺตานํ อปสฺสนฺตานํ เตสํ ภวนฺตานํ สมณพฺราหฺมณานํ ตทปิ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ เวทยิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘ยถาภูตธมฺมานํ สภาว’’นฺติ จ อวิเสเสน วุตฺตํฯ น หิ สงฺขตธมฺมสภาวํ อชานนมตฺเตน มิจฺฉา อภินิวิสนฺติฯ สามญฺญโชตนา จ วิเสเส อวติฏฺฐติฯ ตสฺมายเมตฺถ วิเสสโยชนา กาตพฺพา – ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ อิทํ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ เอวํคหิตํ เอวํปรามฏฺฐํ เอวํคติกํ โหติ เอวํอภิสมฺปรายนฺติ ยถาภูตมชานนฺตานํ อปสฺสนฺตานํ อถ วา ยสฺมิํ เวทยิเต อวีตตณฺหตาย เอวํทิฏฺฐิคตํ อุปาทียติ, ตํ เวทยิตํ สมุทยอตฺถงฺคมาทิโต ยถาภูตมชานนฺตานํ อปสฺสนฺตานนฺติฯ เอวํ วิเสสโยชนาย หิ ยถา อนาวรณญาณสมนฺตจกฺขูหิ ตถาคตานํ ยถาภูตเมตฺถ ชานนํ, ปสฺสนญฺจ โหติ, น เอวํ ทิฏฺฐิคติกานํ, อถ โข เตสํ ตณฺหาทิฏฺฐิปรามาโสเยวาติ อิมมตฺถํ อิมาย เทสนาย ทสฺเสตีติ ปากฏํ โหติฯ เอวมฺปิ จายํ เทสนา มริยาทวิภาคทสฺสนตฺถํ ชาตาฯ