ตถา หิ เนสํ สมุทาคโม อตีตํสปุพฺเพนิวาสญาเณหิ, ตปฺปติรูปกานุสฺสวาทิปภาวิเตหิ จ ตกฺกเนหิ สงฺคหิโตติ, ตถา เจว สํวณฺณิตํฯ อถ วา สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาณจาเรน ธมฺมสฺสามินา นิรวเสสโต อคติํ, คติญฺจ ยถาภูตํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวทิตา เอตา ทิฏฺฐิโย, ตสฺมา ยาวติกา ทิฏฺฐิโย ภควตา เทสิตา, ยถา จ เทสิตา, ตาวติกา ตถา เจว สนฺนิฏฺฐานโต สมฺปฏิจฺฉิตพฺพา, น เจตฺถ ยุตฺติวิจารณา กาตพฺพา พุทฺธวิสยตฺตาฯ อจินฺเตยฺโย หิ พุทฺธานํ พุทฺธวิสโย, ตถา จ วกฺขติ ‘‘ตตฺถ น เอกนฺเตน การณํ ปริเยสิตพฺพ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.78-82)ฯ

ทุติยภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อปรนฺตกปฺปิกวาทวณฺณนา

[74] ‘‘อปรนฺเตญาณํ (ธ. ส. 1067), อปรนฺตานุทิฏฺฐิโน’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.74) วิย อปรนฺต –สทฺทานํ ยถากฺกมํ อนาคตกาลโกฏฺฐาสวาจกตํ สนฺธายาห ‘‘อนาคตโกฏฺฐาสสงฺขาต’’นฺติฯ ‘‘ปุพฺพนฺตํ กปฺเปตฺวา’’ติอาทีสุ วุตฺตนเยน ‘‘อปรนฺตํ กปฺเปตฺวา’’ติอาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วิเสสมตฺตเมว เจตฺถ วกฺขามฯ

สญฺญีวาทวณฺณนา

[75] อาฆาตนา อุทฺธนฺติ อุทฺธมาฆาตนํ, มรณโต อุทฺธํ ปวตฺโต อตฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘อุทฺธมาฆาตน’’นฺติ ปวตฺโต วาโท อุทฺธมาฆาตโน สหจรณวเสน, ตทฺธิตวเสน จ, อนฺตโลปนิทฺเทโส วา เอสฯ โส เอเตสนฺติ อุทฺธมาฆาตนิกาฯ เอวํ สทฺทโต นิปฺผนฺนํ อตฺถโต เอว ทสฺเสตุํ ‘‘อุทฺธมาฆาตนา อตฺตานํ วทนฺตี’’ติ วุตฺตํ, อาฆาตนา อุทฺธํ อุปริภูตํ อตฺตภาวนฺติ อตฺโถฯ เต หิ ทิฏฺฐิคติกา ‘‘อุทฺธํ มรณโต อตฺตา นิพฺพิกาโร’’ติ วทนฺติฯ ‘‘โส เอเตส’’นฺติอาทินา อสฺสตฺถิยตฺถํ ทสฺเสติ ยถา ‘‘พุทฺธมสฺส อตฺถีติ พุทฺโธ’’ติฯ อยํ อฏฺฐกถาโต อปโร นโย – สญฺญีติ ปวตฺโต วาโท สญฺญี สหจรณาทินเยน, สญฺญี วาโท เอเตสนฺติ สญฺญีวาทา สมาสวเสนฯ สญฺญีวาโท เอว วาโท เอเตสนฺติ หิ อตฺโถฯ

[76-77] รูปี อตฺตาติ เอตฺถ กสิณรูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ รูปวินิมุตฺเตน อตฺตนา ภวิตพฺพํ ‘‘รูปมสฺส อตฺถี’’ติ วุตฺเต สญฺญาย วิย รูปสฺสาปิ อตฺตนิยตฺตาฯ น หิ ‘‘สญฺญี อตฺตา’’ติ เอตฺถ สญฺญา เอว อตฺตา, อถ โข ‘‘สญฺญา อสฺส อตฺถี’’ติ อตฺเถน อตฺตนิยาว, ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ ปวตฺตสญฺญญฺจสฺส ‘สญฺญา’ติ คเหตฺวา’’ติ? น โข ปเนตเมวํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘รูปมสฺส อตฺถีติ รูปี’’ติ, อถ โข ‘‘รุปฺปนสีโล รูปี’’ติฯ รุปฺปนญฺเจตฺถ รูปสริกฺขตาย กสิณรูปสฺส วฑฺฒิตาวฑฺฒิตกาลวเสน วิเสสาปตฺติฯ สา หิ ‘‘นตฺถี’’ติ น สกฺกา วตฺตุํ ปริตฺตวิปุลตาทิวิเสสสพฺภาวโตฯ ยเทวํ สิยา ‘‘รุปฺปนสีโล รูปี’’ติ, อถ อิมสฺส วาทสฺส สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคโห น ยุชฺชติ รุปฺปนสีลสฺส เภทสพฺภาวโตติ? ยุชฺชเตว กายเภทโต อุทฺธํ ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน นิพฺพิการตาย เตน อธิปฺเปตตฺตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อโรโค ปรํ มรณา’’ติฯ อถ วา ‘‘รูปมสฺส อตฺถีติ รูปี’’ติ วุตฺเตปิ น โกจิ โทโส กปฺปนาสิทฺเธน เภเทน อเภทสฺสาปิ นิทฺเทสทสฺสนโต ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติฯ

อปิจ อวยววเสน อวยวิโน ตถานิทฺเทสนิทสฺสนโต ยถา ‘‘กาเย กายานุปสฺสี’’ติ (สํ. นิ. 5.390), รุปฺปนํ วา รูปํ, รูปสภาโว, ตทสฺส อตฺถีติ รูปี, อตฺตา ‘‘รูปิโน ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 11.ทุกมาติกา) วิย, เอวญฺจ กตฺวา อตฺตโน รูปสภาวตฺตา ‘‘รูปี อตฺตา’’ติ วจนํ ญายาคตเมวาติ วุตฺตํ ‘‘กสิณรูปํ อตฺตา’’ติฯ ‘‘คเหตฺวา’’ติ เอเตน เจตสฺส สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ กสิณรูเปฯ อสฺสาติ ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน, อาชีวกาทโย ตกฺกมตฺเตน ปญฺญเปนฺติ วิยาติ อตฺโถฯ อาชีวกา หิ ตกฺกิกาเยว, น ลาภิโนฯ นิยตวาทิตาย หิ กมฺมผลปฏิกฺเขปโต นตฺถิ เตสํ ฌานสมาปตฺติลาโภฯ ตถา หิกณฺหาภิชาติอาทีสุ กาฬกาทิรูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ เอกจฺเจ อาชีวกา ปฏิชานนฺติฯ ปุริมนเยน เจตฺถ ลาภีนํ ทสฺเสติ, ปจฺฉิมนเยน ปน ตกฺกิกํฯ เอวมีทิเสสุฯ โรค-สทฺโท ภงฺคปริยาโย ภงฺคสฺสาปิ รุชฺชนภาวโต, เอวญฺจ กตฺวา อโรค-สทฺทสฺส นิจฺจปริยายตา อุปปนฺนา โหติ, เตนาห ‘‘นิจฺโจ’’ติฯ โรค-สทฺโท วา พฺยาธิปริยาโยฯ

อโรโคติ ปน โรครหิตตาสีเสน นิพฺพิการตาย นิจฺจตํ ทิฏฺฐิคติโก ปฏิชานาตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘นิจฺโจ’’ติ วุตฺตํ ฯ กสิณุคฺฆาฏิมากาสปฐมารุปฺปวิญฺญาณนตฺถิภาวากิญฺจญฺญายตนานิ ยถารหมรูปสมาปตฺตินิมิตฺตํ นามฯ นิมฺพปณฺเณ ตปฺปริมาโณ ติตฺตกรโส วิย สรีรปฺปริมาโณ อรูปี อตฺตา สรีเร ติฏฺฐตีติ ตกฺกมตฺเตเนว นิคณฺฐา ‘‘อรูปี อตฺตา สญฺญี’’ติ ปญฺญเปนฺตีติ อาห ‘‘นิคณฺฐาทโย วิยา’’ติฯ

ตติยา ปนาติ ‘‘รูปี จ อรูปี จ อตฺตา’’ติ ลทฺธิฯ มิสฺสกคาหวเสนาติ รูปารูปสมาปตฺตีนํ ยถาวุตฺตานิ นิมิตฺตานิ เอกชฺฌํ กตฺวา เอโกว ‘‘อตฺตา’’ติ, ตตฺถ ปวตฺตสญฺญญฺจสฺส ‘‘สญฺญา’’ติ คหณวเสนฯ อยญฺหิ ทิฏฺฐิคติโก รูปารูปสมาปตฺติลาภี ตาสํ นิมิตฺตํ รูปภาเวน, อรูปภาเวน จ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ‘‘รูปี จ อรูปี จา’’ติ อภินิเวสํ ชเนสิ อเถตวาทิโน วิย, ตกฺกมตฺเตเนว วา รูปารูปธมฺมานํ มิสฺสกคหณวเสน ‘‘รูปี จ อรูปี จ อตฺตา’’ติ อภินิวิสฺส อฏฺฐาสิฯ จตุตฺถาติ ‘‘เนว อรูปี จ นารูปี จ อตฺตา’’ติ ลทฺธิฯ ตกฺกคาเหเนวาติ สงฺขารเสสสุขุมภาวปฺปตฺตธมฺมา วิย อจฺจนฺตสุขุมภาวปฺปตฺติยา สกิจฺจสาธนาสมตฺถตาย ขมฺภกุจฺฉิ [ถมฺภกุฏฺฏ (ที. นิ. ฏี. 176-77)] หตฺถปาทาทิสงฺฆาโต วิย เนว รูปี, รูปสภาวานติวตฺตนโต น จ อรูปีติ เอวํ ปวตฺตตกฺกคาเหเนวฯ

อยํ อฏฺฐกถามุตฺตโก นโย – เนวรูปี นารูปีติ เอตฺถ หิ อนฺตานนฺติกจตุตฺถวาเท วิย อญฺญมญฺญปฏิกฺเขปวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สติปิ จ ตติยวาเทน อิมสฺส สมานตฺถภาเว ตตฺถ เทสกาลเภทวเสน วิย อิธ กาลวตฺถุเภทวเสน ตติยจตุตฺถวาทานํ วิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ กาลเภทวเสน หิ อิธ ตติยวาทสฺส ปวตฺติ รูปารูปนิมิตฺตานํ สหอนุปฏฺฐานโตฯ จตุตฺถวาทสฺส ปน วตฺถุเภทวเสน ปวตฺติ รูปารูปธมฺมสมูหภาวโตติฯ ทุติยจตุกฺกํ อนฺตานนฺติกวาเท วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ สพฺพถา สทฺทตฺถโต สมานตฺถตฺตาฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตมฺปิ ‘‘อมติ คจฺฉติ ภาโว โอสานเมตฺถา’’ติอาทินา อมฺเหหิ วุตฺตเมว, เกวลํ ปน ตตฺถ ปุพฺพนฺตกปฺปนาวเสน ปวตฺโต, อิธ อปรนฺตกปฺปนาวเสนาติ อยํ วิเสโส ปากโฏเยวฯ กามญฺจ นานตฺตสญฺญี อตฺตาติ อยมฺปิ วาโท สมาปนฺนกวเสน ลพฺภติฯ อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน ทิฏฺฐิคติกสฺส วเสน สญฺญาเภทสมฺภวโตฯ

ตถาปิ สมาปตฺติยํ เอกรูเปเนว สญฺญาย อุปฏฺฐานโต ลาภีวเสน เอกตฺตสญฺญิตา สาติสยํ ยุตฺตาติ อาห ‘‘สมาปนฺนกวเสน เอกตฺตสญฺญี’’ติฯ เอกสมาปตฺติลาภิโน เอว วา วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สติปิ จ สมาปตฺติเภทโต สญฺญาเภทสมฺภเว พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณเยว สญฺญานานตฺตสฺส โอฬาริกสฺส สมฺภวโต ตกฺกีวเสเนว นานตฺตสญฺญิตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสมาปนฺนกวเสน นานตฺตสญฺญี’’ติ วุตฺตํฯ ปริตฺตกสิณวเสนาติ อวฑฺฒิตตฺตา อปฺปกกสิณวเสน, กสิณคฺคหณญฺเจตฺถ สญฺญาย วิสยทสฺสนํฯ วิสยวเสน หิ สญฺญาย ปริตฺตตา, อิมินา จ สติปิ สญฺญาวินิมุตฺตธมฺเม ‘‘สญฺญาเยว อตฺตา’’ติ วทตีติ ทสฺเสติฯ เอส นโย วิปุลกสิณวเสนาติ เอตฺถาปิฯ เอวญฺจ กตฺวา อนฺตานนฺติกวาเท เจว อิธ จ อนฺตานนฺตจตุกฺเก ปฐมทุติยวาเทสุ สทฺทตฺถมตฺตโต สมาเนสุปิ สภาวโต เตหิ ทฺวีหิ วาเทหิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วาทานํ วิเสโส สิทฺโธ โหติ, อญฺญถา วุตฺตปฺปกาเรสุ วาเทสุ สติปิ ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปนเภทมตฺเตน เกหิจิ วิเสเส เกหิจิ อวิเสโสเยว สิยาติฯ

อยํ ปน อฏฺฐกถามุตฺตโก นโย – ‘‘องฺคุฏฺฐปฺปมาโณ อตฺตา, อณุมตฺโต อตฺตา’’ติอาทิลทฺธิวเสน ปริตฺโต จ โส สญฺญี จาติ ปริตฺตสญฺญี กาปิลกาณาทปภุตโย [กปิลกณาทาทโย (ที. นิ. ฏี. 1.76-77)] วิยฯ อตฺตโน สพฺพคตภาวปฏิชานนวเสน อปฺปมาโณ จ โส สญฺญี จาติ อปฺปมาณสญฺญีติฯ

ทิพฺพจกฺขุปริภณฺฑตฺตา ยถากมฺมูปคญาณสฺส ทิพฺพจกฺขุปภาวชนิเตน ยถากมฺมูปคญาเณน ทิสฺสมานาปิ สตฺตานํ สุขาทิสมงฺคิตา ทิพฺพจกฺขุนาว ทิฏฺฐา นามาติ อาห ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา’’ติอาทิฯ จตุกฺกนยํ, ปญฺจกนยญฺจ สนฺธาย ติกจตุกฺกชฺฌานภูมิย’’นฺติ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐิคติกวิสยาสุ หิ ปญฺจโวการฌานภูมีสุ เวหปฺผลภูมิํ ฐเปตฺวา อวเสสา ยถารหํ จตุกฺกนเย ติกชฺฌานสฺส, ปญฺจกนเย จ จตุกฺกชฺฌานสฺส วิปากฏฺฐานตฺตา ติกจตุกฺกชฺฌานภูมิโย นามฯ สุทฺธาวาสา ปน เตสมวิสยาฯ นิพฺพตฺตมานนฺติ อุปฺปชฺชมานํฯ นนุ จ ‘‘เอกนฺตสุขี อตฺตา’’ติอาทินา ปวตฺตวาทานํ อปรนฺตทิฏฺฐิภาวโต ‘‘นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา’’ติ ปจฺจุปฺปนฺนวจนํ อนุปปนฺนเมว สิยาฯ

อนาคตวิสยา หิ เอเต วาทาติ? อุปปนฺนเมว อนาคตสฺส เอกนฺตสุขีภาวาทิกสฺส ปกปฺปนาย ปจฺจุปฺปนฺนนิพฺพตฺติทสฺสเนน อธิปฺเปตตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา ‘เอกนฺตสุขี’ติ คณฺหาตี’’ติฯ เอตฺถ จ ตสฺสํ ตสฺสํ ภูมิยํ พาหุลฺเลน สุขาทิสหิตธมฺมปฺปวตฺติทสฺสนํ ปฏิจฺจ เตสํ ‘‘เอกนฺตสุขี’’ติอาทิคหณโต ตทนุรูปาเยว ภูมิ วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธวเสน วิย หิ อตฺถปกรณาทิวเสนปิ อตฺถวิเสโส ลพฺภติฯ ‘‘เอกนฺตสุขี’’ติอาทีสุ จ เอกนฺตภาโว พหุลํ ปวตฺติมตฺตํ ปติ ปยุตฺโตฯ ตถาปวตฺติมตฺตทสฺสเนน เตสํ เอวํ คหณโตฯ อถ วา หตฺถิทสฺสกอนฺธา วิย ทิฏฺฐิคติกา ยํ ยเทว ปสฺสนฺติ, ตํ ตเทว อภินิวิสฺส โวหรนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา อุทาเน ‘‘อญฺญติตฺถิยา ภิกฺขเว, ปริพฺพาชกา อนฺธา อจกฺขุกา’’ติอาทิ, (อุทา. 55) ตสฺมา อลเมตฺถ ยุตฺติมคฺคนาติฯ ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา ทิสฺวา’’ติ วุตฺตมตฺถํ สมตฺเถตุํ ‘‘วิเสสโต หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อสญฺญีเนวสญฺญีนาสญฺญีวาทวณฺณนา

[78-83] อถ น โกจิ วิเสโส อตฺถีติ โจทนํ โสเธติ ‘‘เกวลญฺหี’’ติอาทินาฯ ‘‘อสญฺญี’’ติ จ ‘‘เนวสญฺญีนาสญฺญี’’ติ จ คณฺหนฺตานํ ตา ทิฏฺฐิโยติ สมฺพนฺโธฯ การณนฺติ วิเสสการณํ, ทิฏฺฐิสมุทาคมการณํ วาฯ สติปิ กิญฺจิ การณปริเยสนสมฺภเว ทิฏฺฐิคติกวาทานํ อนาทริยภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘น เอกนฺเตน การณํ ปริเยสิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ กสฺมาติ อาห ‘‘ทิฏฺฐิคติกสฺสา’’ติอาทิ, เอเตน ปริเยสนกฺขมาภาวโตติ อปริเยสิตพฺพการณํ ทสฺเสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อสญฺญีวาเท อสญฺญีภเว นิพฺพตฺตสตฺตวเสน ปวตฺโต ปฐมวาโท, ‘‘สญฺญํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน สญฺญํเยว ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตสฺส กิญฺจนภาเวน ฐิตาย อญฺญาย สญฺญาย อภาวโต ‘‘อสญฺญี’’ติ ปวตฺโต ทุติยวาโท, ตถา สญฺญาย สห รูปธมฺเม, สพฺเพ เอว วา รูปารูปธมฺเม ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ปวตฺโต ตติยวาโท, ตกฺกคาหวเสเนว จตุตฺถวาโท ปวตฺโตฯ

ทุติยจตุกฺเกปิ กสิณรูปสฺส อสญฺชานนสภาวตาย อสญฺญีติ กตฺวา อนฺตานนฺติกวาเท วุตฺตนเยน จตฺตาโร วิกปฺปา ปวตฺตาฯ