ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ปริยนฺตรหิตา ทิฏฺฐิคติกสฺส ทิฏฺฐิ เจว วาจา’’ จาติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.61)ฯ ยํ ปเนตํ วุตฺตํ ‘‘อิเมปิ จตฺตาโร ปุพฺเพ ปวตฺตธมฺมานุสาเรเนว ทิฏฺฐิยา คหิตตฺตา ปุพฺพนฺตกปฺปิเกสุ ปวิฏฺฐา’’ติ, ตเทตสฺส อมราวิกฺเขปวาทสฺส สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคหวเสเนว วุตฺตํฯ กถํ ปนสฺส สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคโหติ? อุจฺเฉทวเสน อนภินิเวสนโตฯ นตฺถิ หิ โกจิ ธมฺมานํ ยถาภูตเวที วิวาทพหุลตฺตา โลกสฺสฯ ‘‘เอวเมว’’นฺติ ปน สทฺทนฺตเรน ธมฺมนิชฺฌานนา อนาทิกาลิกา โลเก, ตสฺมา สสฺสตเลสสฺส เอตฺถ ลพฺภนโต สสฺสตทิฏฺฐิยา เอตสฺส สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาทวณฺณนา

[67] อธิจฺจ ยทิจฺฉกํ ยํ กิญฺจิ การณํ กสฺสจิ พุทฺธิปุพฺพํ วินา สมุปฺปนฺโนติ อตฺตโลกสญฺญิตานํ ขนฺธานํ อธิจฺจุปฺปตฺติอาการารมฺมณทสฺสนํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ตทาการสนฺนิสฺสเยเนว ปวตฺติโต, ตทาการสหจริตโต จ ยถา ‘‘มญฺจา โฆสนฺติ, กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ, อธิจฺจสมุปฺปนฺนทสฺสนํ วา อนฺตปทโลเปน อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ยถา ‘‘รูปภโว รูป’’นฺติ, อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘อธิจฺจสมุปฺปนฺโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อการณสมุปฺปนฺนนฺติ การณมนฺตเรน ยทิจฺฉกํ สมุปฺปนฺนํฯ

[68-73] อสญฺญสตฺตาติ เอตฺถ เอตํ อสญฺญาวจนนฺติ อตฺโถฯ เทสนาสีสนฺติ เทสนาย เชฏฺฐกํ ปธานภาเวน คหิตตฺตา, เตน สญฺญํ ธุรํ กตฺวา ภควตา อยํ เทสนา กตา, น ปน ตตฺถ อญฺเญสํ อรูปธมฺมานมฺปิ อตฺถิตายาติ ทสฺเสติ, เตเนวาห ‘‘อจิตฺตุปฺปาทา’’ติอาทิฯ ภควา หิ ยถา โลกุตฺตรธมฺมํ เทเสนฺโต สมาธิํ, ปญฺญํ วา ธุรํ กตฺวา เทเสติ, เอวํ โลกิยธมฺมํ เทเสนฺโต จิตฺตํ, สญฺญํ วาฯ

ตตฺถ ‘‘ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ (ธ. ส. 277), ปญฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ (ที. นิ. 3.355) ปญฺจญาณิโก สมฺมาสมาธิ, (ที. นิ. 3.355; วิภ. 804) ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตี’’ติ, ตถา ‘‘ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, (ธ. ส. 1) กิํ จิตฺโต ตฺวํ ภิกฺขุ (ปารา. 146, 180) มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, (ธ. ป. 1; เนตฺติ. 90; เปฏโก. 83, 84) สนฺติ ภิกฺขเว, สตฺตา นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน, (ที. นิ. 3.332, 341, 357; อ. นิ. 7.44; อ. นิ. 9.24; จูฬนิ. 83) เนวสญฺญานาสญฺญายตน’’นฺติ (ที. นิ. 3.358) จ เอวมาทีนิ สุตฺตานิ เอตสฺสตฺถสฺส สาธกานิฯ ติตฺถํ วุจฺจติ มิจฺฉาลทฺธิ ตตฺเถว พาหุลฺเลน ปริพฺภมนโต ตรนฺติ พาลา เอตฺถาติ กตฺวา, ตเทว อนปฺปกานมนตฺถานํ ติตฺถิยานญฺจ สญฺชาติเทสฏฺเฐน, นิวาสฏฺเฐน วา อายตนนฺติ ติตฺถายตนํ, ตสฺมิํ, อญฺญติตฺถิยสมเยติ อตฺโถฯ ติตฺถิยา หิ อุปปตฺติวิเสเส วิมุตฺติสญฺญิโน, สญฺญาวิราคาวิราเคสุ อาทีนวานิสํสทสฺสาวิโน จ หุตฺวา อสญฺญสมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตตฺวา อกฺขณภูมิยํ อุปปชฺชนฺติ, น สาสนิกา, เตน วุตฺตํ ‘‘เอกจฺโจ ติตฺถายตเน ปพฺพชิตฺวา’’ติฯ วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวาติ จตุตฺเถ ภูตกสิเณ ปฐมาทีนิ ตีณิ ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ตติยชฺฌาเน จิณฺณวสี หุตฺวา ตโต วุฏฺฐาย จตุตฺถชฺฌานาธิคมาย ปริกมฺมํ กตฺวา, เตเนวาห ‘‘จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา’’ติฯ

กสฺมา ปเนตฺถ วาโยกสิเณเยว ปริกมฺมํ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต – ยเถว หิ รูปปฏิภาคภูเตสุ กสิณวิเสเสสุ รูปวิภาวเนน รูปวิราคภาวนาสงฺขาโต อรูปสมาปตฺติวิเสโส สจฺฉิกรียติ, เอวํ อปริพฺยตฺตวิคฺคหตาย อรูปปฏิภาคภูเต กสิณวิเสเส อรูปวิภาวเนน อรูปวิราคภาวนาสงฺขาโต รูปสมาปตฺติวิเสโส อธิคมียติ, ตสฺมา เอตฺถ ‘‘สญฺญา โรโค สญฺญา คณฺโฑ’’ติอาทินา, (ม. นิ. 3.24) ‘‘ธิ จิตฺตํ, ธิพฺพเต ตํ จิตฺต’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ฏี. 1.68-73) จ นเยน อรูปปวตฺติยา อาทีนวทสฺสเนน, ตทภาเว จ สนฺตปณีตภาวสนฺนิฏฺฐาเนน รูปสมาปตฺติยา อภิสงฺขรณํ, รูปวิราคภาวนา ปน สทฺธิํ อุปจาเรน อรูปสมาปตฺติโย วิเสเสน ปฐมารุปฺปชฺฌานํฯ ยทิ เอวํ ‘‘ปริจฺฉินฺนากาสกสิเณปี’’ติ วตฺตพฺพํฯ ตสฺสาปิ หิ อรูปปฏิภาคตา ลพฺภตีติ? วตฺตพฺพเมเวตํ เกสญฺจิ, อวจนํ ปน ปุพฺพาจริเยหิ อคฺคหิตภาเวนฯ ยถา หิ รูปวิราคภาวนา วิรชฺชนียธมฺมภาวมตฺเต ปรินิพฺพินฺทา (วิรชฺชนียธมฺม ภาวมตฺเตน ปรินิปฺผนฺนา ที. นิ. ฏี. 1.6-73) วิรชฺชนียธมฺมปฏิภาคภูเต จ วิสยวิเสเส ปาตุภวติ, เอวํ อรูปวิราคภาวนาปีติ วุจฺจมาเน น โกจิ วิโรโธฯ

ติตฺถิเยเหว ปน ตสฺสา สมาปตฺติยา ปฏิปชฺชิตพฺพตาย, เตสญฺจ วิสยปเทสนิมิตฺตสฺเสว ตสฺส ฌานสฺส ปฏิปตฺติโต ตํ การณํ ปสฺสนฺเตหิ ปุพฺพาจริเยหิ จตุตฺเถเยว ภูตกสิเณ อรูปวิราคภาวนาปริกมฺมํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กิญฺจ ภิยฺโย – วณฺณกสิเณสุ วิย ปุริมภูตกสิณตฺตเยปิ วณฺณปฏิจฺฉายาว ปณฺณตฺติอารมฺมณํ ฌานสฺส โลกโวหารานุโรเธเนว ปวตฺติโต, เอวญฺจ กตฺวา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.96) ปถวีกสิณสฺส อาทาสจนฺทมณฺฑลูปมาวจนญฺจ สมตฺถิตํ โหติฯ จตุตฺเถ ปน ภูตกสิเณ ภูตปฏิจฺฉายา เอว ฌานสฺส โคจรภาวํ คจฺฉตีติ ตสฺเสว อรูปปฏิภาคตา ยุตฺตา, ตสฺมา วาโยกสิเณเยว ปริกมฺมํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

กถํ ปสฺสตีติ อาห ‘‘จิตฺเต สตี’’ติอาทิฯ สนฺโตติ นิพฺพุโต, ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานเมตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กาลํ กตฺวาติ มรณํ กตฺวา, โย วา มนุสฺสโลเก ชีวนกาโล อุปตฺถมฺภกปจฺจเยหิ กรียติ, ตํ กริตฺวาติปิ อตฺโถฯ อสญฺญสตฺเตสุ นิพฺพตฺตตีติ อสญฺญสตฺตสงฺขาเต สตฺตนิกาเย รูปปฏิสนฺธิวเสเนว อุปปชฺชติ, อญฺเญสุ วา จกฺกวาเฬสุ ตสฺสา ภูมิยา อตฺถิตาย อเนกวิธภาวํ สนฺธาย ปุถุวจนนิทฺเทโสติปิ ทฏฺฐพฺพํฯ อิเธวาติ ปญฺจโวการภเวเยวฯ ตตฺถาติ อสญฺญีภเวฯ ยทิ รูปกฺขนฺธมตฺตเมว อสญฺญีภเว ปาตุภวติ, กถํ อรูปสนฺนิสฺสเยน วินา ตตฺถ รูปํ ปวตฺตติ, นนุ สิยา อรูปสนฺนิสฺสิตาเยว รูปกฺขนฺธสฺส อุปฺปตฺติ อิเธว ปญฺจโวการภเว ตถา อุปฺปตฺติยา อทสฺสนโตติ ? นายมนุโยโค อญฺญตฺถาปิ อปฺปวิฏฺโฐ, กถํ ปน รูปสนฺนิสฺสเยน วินา อรูปธาตุยา อรูปํ ปวตฺตตีติฯ อิทมฺปิ หิ เตน สมานชาติยเมวฯ กสฺมา? อิเธว อทสฺสนโต, กถญฺจ กพฬีการาหาเรน วินา รูปธาตุยา รูปํ ปวตฺตตีติฯ อิทมฺปิ จ ตํสภาวเมว, กิํ การณา? อิธ อทสฺสนโตเยวฯ อิติ อญฺญตฺถาปิ ตถา ปวตฺติทสฺสนโต, กิเมเตน อญฺญนิทสฺสเนน อิเธว อนุโยเคนฯ อปิจ ยถา ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นิพฺพตฺติการณํ รูเป อวิคตตณฺหํ, ตสฺส สห รูเปน สมฺภวโต รูปํ นิสฺสาย ปวตฺติ รูปสาเปกฺขตาย การณสฺสฯ

ยสฺส ปน นิพฺพตฺติการณํ รูเป วิคตตณฺหํ, ตสฺส วินา รูเปน ปวตฺติ รูปนิรเปกฺขตาย การณสฺส, เอวํ ยสฺส รูปปฺปพนฺธสฺส นิพฺพตฺติการณํ อรูเป วิคตตณฺหํ, ตสฺส วินา อรูเปน ปวตฺติ อรูปนิรเปกฺขตาย การณสฺส, เอวํ ภาวนาพลาภาวโต ปญฺจโวการภเว รูปารูปสมฺภโว วิย, ภาวนาพเลน จตุโวการภเว อรูปสฺเสว สมฺภโว วิย จฯ อสญฺญีภเวปิ ภาวนาพเลน รูปสฺเสว สมฺภโว ทฏฺฐพฺโพติฯ

กถํ ปน ตตฺถ เกวโล รูปปฺปพนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนปจฺจยรหิโต จิรกาลํ ปวตฺตตีติ ปจฺเจตพฺพํ, กิตฺตกํ วา กาลํ ปวตฺตตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิมาหฯ เตน น เกวลํ อิธ เจว อญฺญตฺถ จ วุตฺโต อาคโมเยว เอตทตฺถญาปเน, อถ โข อยํ ปเนตฺถ ยุตฺตีติ ทสฺเสติฯ ชิยาเวคุกฺขิตฺโตติ ธนุชิยาย เวเคน ขิปิโตฯ ฌานเวโค นาม ฌานานุภาโว ผลทาเน สมตฺถตาฯ ตตฺตกเมว กาลนฺติ อุกฺกํสโต ปญฺจ มหากปฺปสตานิฯ ติฏฺฐนฺตีติ ยถานิพฺพตฺตอิริยาปถเมว จิตฺตกมฺมรูปกสทิสา หุตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ ฌานเวเคติ อสญฺญสมาปตฺติปริกฺขิตฺเต จตุตฺถชฺฌานกมฺมเวเค, ปญฺจมชฺฌานกมฺมเวเค วาฯ อนฺตรธายตีติ ปจฺจยนิโรเธน นิรุชฺฌติ น ปวตฺตติฯ อิธาติ กามาวจรภเวติ อตฺโถ อญฺญตฺถ เตสมนุปฺปตฺติโตฯ ปฏิสนฺธิสญฺญาติ ปฏิสนฺธิจิตฺตุปฺปาโทเยว สญฺญาสีเสน วุตฺโตฯ กถํ ปน อเนกกปฺปสตมติกฺกเมน จิรนิรุทฺธโต วิญฺญาณโต อิธ วิญฺญาณมุปฺปชฺชติฯ น หิ นิรุทฺเธ จกฺขุปสาเท จกฺขุวิญฺญาณมุปฺปชฺชมานํ ทิฏฺฐนฺติ? นยิทเมกนฺตโต ทฏฺฐพฺพํฯ นิรุทฺธมฺปิ หิ จิตฺตํ สมานชาติกสฺส อนฺตรา อนุปฺปชฺชนโต สมนนฺตรปจฺจยมตฺตํ โหติเยว, น พีชํฯ พีชํ ปน กมฺมเมว, ตสฺมา กมฺมโต พีชภูตโต อารมฺมณาทีหิ ปจฺจเยหิ อสญฺญีภวโต จุตานํ กามธาตุยา อุปปตฺติวิญฺญาณํ โหติเยว, เตนาห ‘‘อิธ ปฏิสนฺธิสญฺญา อุปฺปชฺชตี’’ติฯ เอตฺถ จ ยถา นาม อุตุนิยาเมน ปุปฺผคฺคหเณ นิยตกาลานํ รุกฺขานํ วิทารณสงฺขาเต เวเข ทินฺเน เวขพเลน อนิยมตา โหติ ปุปฺผคฺคหณสฺส, เอวเมว ปญฺจโวการภเว อวิปฺปโยเคน วตฺตมาเนสุ รูปารูปธมฺเมสุ รูปารูปวิราคภาวนาสงฺขาเต เวเข ทินฺเน ตสฺส สมาปตฺติเวขพลสฺส อนุรูปโต อรูปภเว, อสญฺญภเว จ ยถากฺกมํ รูปรหิตา, อรูปรหิตา จ ขนฺธานํ ปวตฺติ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ปุน สญฺญุปฺปาทา จ ปน ‘‘เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี’’ติ สญฺญุปฺปาโท เตสํ จวนสฺส การณภาเวน วุตฺโต, ‘‘สญฺญุปฺปาทา’’ติ วจนํ วา กิมตฺถทสฺสนนฺติ โจทนาย ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิมาหฯ

อิธ ปฏิสนฺธิสญฺญุปฺปาเทน เตสํ จวนสฺส ปญฺญายนโต ญาปกเหตุภาเวน วุตฺโต, ‘‘สญฺญุปฺปาทา’’ติ วจนํ วา เตสํ จวนสฺส ปญฺญายนภาวทสฺสนนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สญฺญุปฺปาทา’’ติ หิ เอตสฺส สญฺญุปฺปาเทน เหตุภูเตน จวนฺติ, สญฺญุปฺปาทา วา อุปฺปาทสญฺญา เต เทวาติ สมฺพนฺโธฯ สนฺตภาวายาติ นิพฺพานายฯ นนุ เจตฺถ ชาติสตสหสฺสทสสํวฏฺฏาทีนมตฺถเก, ตทพฺภนฺตเร วา ปวตฺตาย อสญฺญูปปตฺติยา วเสน ลาภีอธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาโทปิ ลาภีสสฺสตวาโท วิย อเนกเภโท สมฺภวตีติ? สจฺจเมว, อนนฺตรตฺตา ปน อาสนฺนาย อสญฺญูปปตฺติยา วเสน ลาภีอธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาโท นยทสฺสนวเสน เอโกว ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคหโต อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาทสฺส สสฺสตวาเท อาคโต สพฺโพปิ เทสนานโย ยถาสมฺภวํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาเทปิ คเหตพฺโพติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ ภควตา ลาภีอธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาโท อวิภชิตฺวา ทสฺสิโต, อวสฺสญฺจสฺส สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคโห อิจฺฉิตพฺโพ สํกิเลสปกฺเข สตฺตานมชฺฌาสยสฺส สสฺสตุจฺเฉทวเสเนว ทุวิธตฺตา, เตสุ จ อุจฺเฉทปฺปสงฺคาภาวโตฯ ตถา หิ อฏฺฐกถายํ อาสย-สทฺทสฺส อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตํ ‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิ จา’’ติ, ตถา จ วกฺขติ ‘‘ยาสํ สตฺเตว อุจฺเฉททิฏฺฐิโย, เสสา สสฺสตทิฏฺฐิโย’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.97, 98)ฯ

นนุ จ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาทสฺส สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคโห น ยุตฺโต ‘‘อหญฺหิ ปุพฺเพ นาโหสิ’’นฺติอาทิวเสน ปวตฺตนโต อปุพฺพสตฺตปาตุภาวคาหกตฺตาฯ สสฺสตทิฏฺฐิ ปน อตฺตโน, โลกสฺส จ สทาภาวคาหินี ‘‘อตฺถิตฺเวว สสฺสติสม’’นฺติ ปวตฺตนโตติ? โน น ยุตฺโต อนาคตโกฏิอทสฺสเนน สสฺสตคฺคาหสมวโรธตฺตาฯ ยทิปิ หิ อยํ วาโท ‘‘โสมฺหิ เอตรหิ อหุตฺวา สนฺตตาย ปริณโต’’ติ (ที. นิ. 1.68) อตฺตโน, โลกสฺส จ อตีตโกฏิปรามสนวเสน ปวตฺโต, ตถาปิ วตฺตมานกาลโต ปฏฺฐาย น เตสํ กตฺถจิ อนาคเต ปริยนฺตํ ปสฺสติ, วิเสเสน จ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาเลสุ อปริยนฺตทสฺสนปภาวิโต สสฺสตวาโท, ยถาห ‘‘สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสตี’’ติ (ที. นิ. 1.31 อตฺถโต สมานํ) ยเทวํ สิยา อิมสฺส จ วาทสฺส, สสฺสตวาทาทีนญฺจ ปุพฺพนฺตกปฺปิเกสุ สงฺคโห น ยุตฺโตเยว อนาคตกาลปรามสนวเสน ปวตฺตตฺตาติ? ยุตฺโต เอว สมุทาคมสฺส อตีตโกฏฺฐาสิกตฺตาฯ

ตถา หิ เนสํ สมุทาคโม อตีตํสปุพฺเพนิวาสญาเณหิ, ตปฺปติรูปกานุสฺสวาทิปภาวิเตหิ จ ตกฺกเนหิ สงฺคหิโตติ, ตถา เจว สํวณฺณิตํฯ อถ วา สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาณจาเรน ธมฺมสฺสามินา นิรวเสสโต อคติํ, คติญฺจ ยถาภูตํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวทิตา เอตา ทิฏฺฐิโย, ตสฺมา ยาวติกา ทิฏฺฐิโย ภควตา เทสิตา, ยถา จ เทสิตา, ตาวติกา ตถา เจว สนฺนิฏฺฐานโต สมฺปฏิจฺฉิตพฺพา, น เจตฺถ ยุตฺติวิจารณา กาตพฺพา พุทฺธวิสยตฺตาฯ อจินฺเตยฺโย หิ พุทฺธานํ พุทฺธวิสโย, ตถา จ วกฺขติ ‘‘ตตฺถ น เอกนฺเตน การณํ ปริเยสิตพฺพ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.78-82)ฯ

ทุติยภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อปรนฺตกปฺปิกวาทวณฺณนา

[74] ‘‘อปรนฺเตญาณํ (ธ. ส. 1067), อปรนฺตานุทิฏฺฐิโน’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.74) วิย อปรนฺต –สทฺทานํ ยถากฺกมํ อนาคตกาลโกฏฺฐาสวาจกตํ สนฺธายาห ‘‘อนาคตโกฏฺฐาสสงฺขาต’’นฺติฯ ‘‘ปุพฺพนฺตํ กปฺเปตฺวา’’ติอาทีสุ วุตฺตนเยน ‘‘อปรนฺตํ กปฺเปตฺวา’’ติอาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วิเสสมตฺตเมว เจตฺถ วกฺขามฯ

สญฺญีวาทวณฺณนา

[75] อาฆาตนา อุทฺธนฺติ อุทฺธมาฆาตนํ, มรณโต อุทฺธํ ปวตฺโต อตฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘อุทฺธมาฆาตน’’นฺติ ปวตฺโต วาโท อุทฺธมาฆาตโน สหจรณวเสน, ตทฺธิตวเสน จ, อนฺตโลปนิทฺเทโส วา เอสฯ โส เอเตสนฺติ อุทฺธมาฆาตนิกาฯ เอวํ สทฺทโต นิปฺผนฺนํ อตฺถโต เอว ทสฺเสตุํ ‘‘อุทฺธมาฆาตนา อตฺตานํ วทนฺตี’’ติ วุตฺตํ, อาฆาตนา อุทฺธํ อุปริภูตํ อตฺตภาวนฺติ อตฺโถฯ เต หิ ทิฏฺฐิคติกา ‘‘อุทฺธํ มรณโต อตฺตา นิพฺพิกาโร’’ติ วทนฺติฯ ‘‘โส เอเตส’’นฺติอาทินา อสฺสตฺถิยตฺถํ ทสฺเสติ ยถา ‘‘พุทฺธมสฺส อตฺถีติ พุทฺโธ’’ติฯ อยํ อฏฺฐกถาโต อปโร นโย – สญฺญีติ ปวตฺโต วาโท สญฺญี สหจรณาทินเยน, สญฺญี วาโท เอเตสนฺติ สญฺญีวาทา สมาสวเสนฯ สญฺญีวาโท เอว วาโท เอเตสนฺติ หิ อตฺโถฯ