อมราวิกฺเขปวาทวณฺณนา

[61] น มรตีติ ‘‘เอวเมวา’’ติ สนฺนิฏฺฐานาภาเวน น อุปจฺฉิชฺชติ, อเนกนฺติกาเยว โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ ปริยนฺตรหิตาติ โอสานวิคตา, อนิฏฺฐงฺคตาติ อตฺโถฯ วิวิโธติ ‘‘เอวมฺปิ เม โน’’ติอาทินา นานปฺปกาโรฯ เขโปติ สกวาเทน ปรวาทานํ ขิปนํฯ โก ปเนโส อมราวิกฺเขโปติ? ตถาปวตฺโต ทิฏฺฐิปฺปธาโน ตาทิสาย วาจาย สมุฏฺฐาปโก จิตฺตุปฺปาโทเยวฯ อมราย ทิฏฺฐิยา, วาจาย จ วิกฺขิปนฺติ, วิวิธมปเนนฺตีติ วา อมราวิกฺเขปิโน, เตเยว ‘‘อมราวิกฺเขปิกา’’ติปิ ยุชฺชติฯ ‘‘มจฺฉชาติ’’ จฺเจว อวตฺวา ‘‘เอกา’’ติ วทนฺโต มจฺฉชาติวิเสโส เอโสติ ทสฺเสติฯ อิโต จิโต จ สนฺธาวติ เอกสฺมิํ สภาเว อนวฏฺฐานโตฯ ยถา คาหํ น อุปคจฺฉติ, ตถา สนฺธาวนโต, เอเตน อมราย วิกฺเขโป ตถา, โส วิยาติ อมราวิกฺเขโปติ อตฺถมาห ‘‘สา อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนาทิวเสนา’’ติอาทินา วิกฺเขปปทตฺเถน อุปมิตตฺตาฯ อยเมว หิ อตฺโถ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรนาปิ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. 1.ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺโตฯ อมรา วิย วิกฺเขโป อมราวิกฺเขโปติ เกจิฯ อถ วา อมรา วิย วิกฺขิปนฺตีติ อมราวิกฺเขปิโน, เตเยว อมราวิกฺเขปิกาฯ

[62] วิกฺเขปวาทิโน อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม, อพฺยากตธมฺเม จ (อกุสลธมฺเมปิ ที. นิ. ฏี. 1.62) สภาวเภทวเสน ปฏิวิชฺฌิตุํ ญาณํ นตฺถีติ กุสลากุสลปทานํ กุสลากุสลกมฺมปถวเสเนว อตฺโถ วุตฺโตฯ วิฆาโต วิเหสา กายิกทุกฺขํ ‘‘วิปฺปฏิสารุปฺปตฺติยา’’ติ โทมนสฺสสฺส เหตุภาเวน วจนโต, เตนาห ‘‘ทุกฺขํ ภเวยฺยา’’ติฯ มุสาวาเทติ นิมิตฺเต ภุมฺมวจนํ, นิสฺสกฺกตฺเถ วาฯ มุสาวาทเหตุ, มุสาวาทโต วา โอตฺตปฺเปน เจว หิริยา จาติ อตฺโถฯ กีทิสํ อมราวิกฺเขปมาปชฺชตีติ อาห ‘‘อปริยนฺตวิกฺเขป’’นฺติ, เตน อมราสทิสวิกฺเขปสงฺขาตํ ทุติยนยํ นิวตฺเตติฯ ยถาวุตฺเต หิ นยทฺวเย ปฐมนยวเสนายมตฺโถ ทสฺสิโต, ทุติยนยวเสน ปน อมราสทิสวิกฺเขปํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ กุสลนฺติ ปุฏฺโฐ’’ติอาทิวจนํ วกฺขติฯ

‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติ ยํ ตยา ปุฏฺฐํ, ตํ เอวนฺติปิ เม ลทฺธิ โน โหตีติ อตฺโถฯ เอวํ สพฺพตฺถ ยถารหํฯ

อนิยมิตวิกฺเขโปติ สสฺสตาทีสุ เอกสฺมิมฺปิ ปกาเร อฏฺฐตฺวา วิกฺเขปกรณํ, ปรวาทินา ยสฺมิํ กิสฺมิญฺจิ ปกาเร ปุจฺฉิเต ตสฺส ปฏิกฺเขปวิกฺเขโปติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา อปริยนฺตวิกฺเขปทสฺสนํเยว อฏฺฐกถายํ กตํ ‘‘เอวนฺติปิ เม โนติ อนิยมิตวิกฺเขโป’’ติอาทินา, ‘‘อิทํ กุสลนฺติ วา อกุสลนฺติ วา ปุฏฺโฐ’’ติอาทินา จฯ ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทินา หิ อนิยเมตฺวา, นิยเมตฺวา จ สสฺสเตกจฺจสสฺสตุจฺเฉทตกฺกีวาทานํ ปฏิเสธเนน ตํ ตํ วาทํ ปฏิกฺขิปเตว อปริยนฺตวิกฺเขปวาทตฺตาฯ ‘‘อมราวิกฺเขปิโน’’ติ ทสฺเสตฺวา อตฺตนา ปน อนวฏฺฐิตวาทตฺตา น กิสฺมิญฺจิ ปกฺเข อวติฏฺฐตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สยํ ปน อิทํ…เป.… น พฺยากโรตี’’ติ อาหฯ อิทานิ กุสลาทีนํ อพฺยากรเณน ตเทว อนวฏฺฐานํ วิภาเวติ ‘‘อิทํ กุสลนฺติ ปุฏฺโฐ’’ติอาทินาฯ เตเนวาห ‘‘เอกสฺมิมฺปิ ปกฺเข น ติฏฺฐตี’’ติฯ กิํ โน โนติ เต ลทฺธีติ เนว น โหตีติ ตว ลทฺธิ โหติ กินฺติ อตฺโถฯ โน โนติปิ เม โนติ เนว น โหตีติปิ เม ลทฺธิ โน โหติฯ

[63] อตฺตโน ปณฺฑิตภาววิสยานญฺเญว ราคาทีนํ วเสน โยชนํ กาตุํ ‘‘อชานนฺโตปี’’ติอาทิมาหฯ สหสาติ อนุปธาเรตฺวา เวเคนฯ ‘‘ภทฺรมุขาติ ปณฺฑิตานํ สมุทาจิณฺณมาลปนํ, สุนฺทรมุขาติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ พฺยากรเณ, นิมิตฺเต เจตํ ภุมฺมํฯ ฉนฺทราคปทานํ สมานตฺถภาเวปิ วิกปฺปนโชตเกน วา-สทฺเทน โยคฺยตฺตา โคพลีพทฺทาทินเยน ภินฺนตฺถตาว ยุตฺตาติ อาห ‘‘ฉนฺโท ทุพฺพลราโค, ราโค พลวราโค’’ติฯ โทสปฏิเฆสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺตกมฺปิ นามาติ เอตฺถ อปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑเน วตฺตติ, นาม-สทฺโท ครหายํฯ น เกวลํ อิโต อุตฺตริตรเมว, อถ โข เอตฺตกมฺปิ น ชานามิ นาม, ปเคว ตทุตฺตริชานเนติ อตฺโถฯ ปเรหิ กตสกฺการสมานวิสยานํ ปน ราคาทีนํ วเสน อยํ โยชนา – กุสลากุสลํ ยถาภูตํ อปชานนฺโตปิ เยสมหํ สมวาเยน กุสลเมว ‘‘กุสล’’นฺติ, อกุสลเมว ‘‘อกุสล’’นฺติ จ พฺยากเรยฺยํ, เตสุ ตถา พฺยากรณเหตุ ‘‘อโห วต เร ปณฺฑิโต’’ติ สกฺการสมฺมานํ กโรนฺเตสุ มม ฉนฺโท วา ราโค วา อสฺสาติฯ โทสปฏิเฆสุปิ วุตฺตวิปริยาเยน โยเชตพฺพํฯ ‘‘ตํ มมสฺส อุปาทานํ, โส มมสฺส วิฆาโต’’ติ อิทํ อภิธมฺมนเยน (ธ. ส. 1219 อาทโย) ยถาลาภวจนํ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพนฺติ อาห ‘‘ฉนฺทราคทฺวย’’นฺติอาทิฯ

ตณฺหาทิฏฺฐิโย เอว หิ ‘‘อุปาทาน’’นฺติ อภิธมฺเม วุตฺตา (ธ. ส. 1219 อาทโย) อิทานิ สุตฺตนฺตนเยน อวิเสสโยชนํ ทสฺเสติ ‘‘อุภยมฺปิ วา’’ติอาทินาฯ สุตฺตนฺเต หิ โทโสปิ ‘‘อุปาทาน’’นฺติ วุตฺโต ‘‘โกธุปาทานวินิพนฺธา วิฆาตํ อาปชฺชนฺตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ฏี. 1.63) ‘‘อุภยมฺปี’’ติ จ อตฺถโต วุตฺตํ, น สทฺทโต จตุนฺนมฺปิ สทฺทานมตฺถทฺวยวาจกตฺตาฯ ทฬฺหคฺคหณนฺติ อมุญฺจนคฺคหณํฯ ปฏิโฆปิ หิ อารมฺมณํ น มุญฺจติ อุปนาหาทิวเสน ปวตฺตนโต, โลภสฺเสว อุปาทานภาเวน ปากฏตฺตา โทสสฺสาปิ อุปาทานภาวํ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํฯ วิหนนํ วิหิํสนํ วิพาธนํฯ ราโคปิ หิ ปริฬาหวเสน สารทฺธวุตฺติตาย นิสฺสยํ วิหนติฯ ‘‘ราโค หี’’ติอาทินา ราคโทสานํ อุปาทานภาเว วิเสสทสฺสนมุเขน ตทตฺถสมตฺถนํฯ วินาเสตุกามตาย อารมฺมณํ คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธฯ อิตีติ ตสฺมา คหณวิหนนโตฯ

[64] ปฑติ สภาวธมฺเม ชานาติ, ยถาสภาวํ วา คจฺฉตีติ ปณฺฑา, สา เยสํ เต ปณฺฑิตาติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ปณฺฑิจฺเจนา’’ติอาทินาฯ ปณฺฑิตสฺส ภาโว ปณฺฑิจฺจํ, ปญฺญาฯ เยน หิ ธมฺเมน ปวตฺตินิมิตฺตภูเตน ยุตฺโต ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ วุจฺจติ, โสเยว ธมฺโม ปณฺฑิจฺจํฯ เตน สุตจินฺตามยปญฺญา วุตฺตา ตาสเมว วิสยภาวโตฯ สมาปตฺติลาภิโน หิ ภาวนามยปญฺญาฯ ‘‘นิปุณา’’ติ อิมินา ปน กมฺมนิพฺพตฺตํ ปฏิสนฺธิปญฺญาสงฺขาตํ สาภาวิกญาณํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สณฺหสุขุมพุทฺธิโน’’ติฯ อตฺถนฺตรนฺติ อตฺถนานตฺตํ, อตฺถเมว วาฯ ‘‘วิญฺญาตปรปฺปวาทา’’ติ เอเตน กต-สทฺทสฺส กิริยาสามญฺญวาจกตฺตา ‘‘กตวิชฺโช’’ติอาทีสุ วิย กต-สทฺโท ญาณานุยุตฺตตํ วทตีติ ทสฺเสติฯ ‘‘กตวาทปริจยา’’ติ เอเตน ปน ‘‘กตสิปฺโป’’ติอาทีสุ วิย สมุทาจิณฺณวาทตํฯ อุภินฺนมนฺตรา ปน สมุจฺจยทฺวเยน สามญฺญนิทฺเทสํ, เอกเสสํ วาติ ทฏฺฐพฺพํฯ วาลเวธีนํ รูปํ สภาโว วิย รูปเมเตสนฺติ วาลเวธิรูปาติ อาห ‘‘วาลเวธิธนุคฺคหสทิสา’’ติฯ สตธา ภินฺนสฺส วาลคฺคสฺส อํสุโกฏิเวธกธนุคฺคหสทิสาติ อตฺโถฯ ตาทิโสเยว หิ ‘‘วาลเวธี’’ติ อธิปฺเปโตฯ มญฺเญ-สทฺโท อุปมาโชตโกติ วุตฺตํ ‘‘ภินฺทนฺตา วิยา’’ติฯ ปญฺญาคเตนาติ ปญฺญาปเภเทน, ปญฺญาย เอว วาฯ สมนุยุญฺชนา ลทฺธิยา ปุจฺฉาฯ สมนุคาหนา ตํการณสฺสาติ ทสฺเสติ ‘‘กิํ กุสล’’นฺติอาทินาฯ

สมนุภาสนาปิ โอวาทวเสน สมนุยุญฺชนาเยวาติ อาห ‘‘สมนุยุญฺเชยฺยุ’’นฺติฯ ‘‘น สมฺปาเยยฺย’’นฺติ เอตฺถ ท-การสฺส ย-การาเทสตํ, เอยฺย-สทฺทสฺส จ สามตฺถิยตฺถตํ ทสฺเสตุํ ‘‘น สมฺปาเทยฺย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

[65-66] มนฺทา อติกฺขา ปญฺญา ยสฺสาติ มนฺทปญฺโญ, เตนาห ‘‘อปญฺญสฺเสเวตํ นาม’’นฺติฯ ‘‘โมหมูโห’’ติ วตฺตพฺเพ ห-การโลเปน ‘‘โมมูโห’’ติ วุตฺตํ, ตญฺจ อติสยตฺถทีปกํ ปริยายทฺวยสฺส อติเรกตฺถภาวโตติ ยถา ‘‘ปทฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํ ‘‘อติสมฺมูฬฺโห’’ติฯ สิทฺเธ หิ สติ ปุนารมฺโภ นิยมาย วา โหติ, อตฺถนฺตรวิญฺญาปนาย วาฯ ยถา ปุพฺเพ กมฺมุนา อาคโต, ตถา อิธาปีติ ตถาคโต, สตฺโตฯ เอตฺถ จ กามํ ปุริมานมฺปิ ติณฺณํ กุสลาทิธมฺมสภาวานวโพธโต อตฺเถว มนฺทภาโว, เตสํ ปน อตฺตโน กุสลาทิธมฺมานวโพธสฺส อวโพธนโต วิเสโส อตฺถีติฯ ปจฺฉิโมเยว ตทภาวโต มนฺทโมมูหภาเวน วุตฺโตฯ นนุ จ ปจฺฉิมสฺสาปิ อตฺตโน ธมฺมานวโพธสฺส อวโพโธ อตฺถิเยว ‘‘อตฺถิ ปโร โลโก’ติ อิติ เจ เม อสฺส, ‘อตฺถิ ปโร โลโก’ติ อิติ เต นํ พฺยากเรยฺยํ, เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทิวจนโตติ? กิญฺจาปิ อตฺถิ, น ปน ตสฺส ปุริมานํ วิย อปริญฺญาตธมฺมพฺยากรณนิมิตฺตมุสาวาทาทิภายนชิคุจฺฉนากาโร อตฺถิ, อถ โข มหามูฬฺโหเยวาติ ตถาเวส วุตฺโตฯ อถ วา ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทินา ปุจฺฉาย วิกฺเขปกรณตฺถํ ‘‘อตฺถิ ปโร โลโก’’ติ อิติ เจ มํ ปุจฺฉสีติ ปุจฺฉาฐปนเมว เตน ทสฺสียติ, น อตฺตโน ธมฺมานวโพธาวโพโธติ อยเมว วิเสเสน ‘‘มนฺโท โมมูโห’’ติ วุตฺโตฯ เตเนว หิ ตถาวาทีนํ สญฺจยํ เพลฏฺฐปุตฺตํ อารพฺภ ‘‘อยญฺจ อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ สพฺพพาโล สพฺพมูฬฺโห’’ติ (ที. นิ. 1.181) วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘อตฺถิ ปโร โลโก’’ติ สสฺสตทสฺสนวเสน, สมฺมาทิฏฺฐิวเสน วา ปุจฺฉาฯ ยทิ หิ ทิฏฺฐิคติโก สสฺสตทสฺสนวเสน ปุจฺเฉยฺย, ยทิ จ สมฺมาทิฏฺฐิโก สมฺมาทสฺสนวเสนาติ ทฺวิธาปิ อตฺโถ วฏฺฏติฯ

‘‘นตฺถิ ปโร โลโก’’ติ นตฺถิกทสฺสนวเสน, สมฺมาทิฏฺฐิวเสน วา, ‘‘อตฺถิ จ นตฺถิ จ ปโร โลโก’’ติ อุจฺเฉททสฺสนวเสน, สมฺมาทิฏฺฐิวเสน วา, ‘‘เนวตฺถิ น นตฺถิ ปโร โลโก’’ติ วุตฺตปการตฺตยปฏิกฺเขเป สติ ปการนฺตรสฺส อสมฺภวโต อตฺถิตานตฺถิตาหิ น วตฺตพฺพากาโร ปโร โลโกติ วิกฺเขปญฺเญว ปุรกฺขาเรน , สมฺมาทิฏฺฐิวเสน วา ปุจฺฉาฯ เสสจตุกฺกตฺตเยปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปุญฺญสงฺขารตฺติโก วิย หิ กายสงฺขารตฺติเกน ปุริมจตุกฺกสงฺคหิโต เอว อตฺโถ เสสจตุกฺกตฺตเยน สตฺตปรามาสปุญฺญาทิสผลตาโจทนานเยน (อตฺตปรามาสปุญฺญาทิผลตาโจทนานเยน ที. นิ. ฏี. 1.65, 66) สงฺคหิโตฯ เอตฺถ หิ ตติยจตุกฺเกน ปุญฺญาทิกมฺมสผลตาย, เสสจตุกฺกตฺตเยน จ สตฺตปรามาสตาย โจทนานโย วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อมราวิกฺเขปิโก ปน สสฺสตาทีนํ อตฺตโน อรุจฺจนตาย สพฺพตฺถ ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทินา วิกฺเขปญฺเญว กโรติฯ ตตฺถ ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทิ ตตฺถ ตตฺถ ปุจฺฉิตาการปฏิเสธนวเสน วิกฺเขปาการทสฺสนํฯ กสฺมา ปน วิกฺเขปวาทิโน ปฏิกฺเขโปว สพฺพตฺถ วุตฺโตฯ นนุ วิกฺเขปปกฺขสฺส ‘‘เอวเมว’’นฺติ อนุชานนมฺปิ วิกฺเขปปกฺเข อวฏฺฐานโต ยุตฺตรูปํ สิยาติ? น, ตตฺถาปิ ตสฺส สมฺมูฬฺหตฺตา, ปฏิกฺเขปวเสเนว จ วิกฺเขปวาทสฺส ปวตฺตนโตฯ ตถา หิ สญฺจโย เพลฏฺฐปุตฺโต รญฺญา อชาตสตฺตุนา สนฺทิฏฺฐิกํ สามญฺญผลํ ปุฏฺโฐ ปรโลกตฺถิตาทีนํ ปฏิเสธนมุเขเนว วิกฺเขปํ พฺยากาสิฯ

เอตฺถาห – นนุ จายํ สพฺโพปิ อมราวิกฺเขปิโก กุสลาทโย ธมฺเม, ปรโลกตฺถิตาทีนิ จ ยถาภูตํ อนวพุชฺฌมาโน ตตฺถ ตตฺถ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ปุจฺฉาย วิกฺเขปนมตฺตํ อาปชฺชติ, อถ ตสฺส กถํ ทิฏฺฐิคติกภาโว สิยาฯ น หิ อวตฺตุกามสฺส วิย ปุจฺฉิตตฺถมชานนฺตสฺส วิกฺเขปกรณมตฺเตน ทิฏฺฐิคติกตา ยุตฺตาติ? วุจฺจเต – น เหว โข ปุจฺฉาย วิกฺเขปกรณมตฺเตน ตสฺส ทิฏฺฐิคติกตา, อถ โข มิจฺฉาภินิเวสวเสนฯ สสฺสตาภินิเวสวเสน หิ มิจฺฉาภินิวิฏฺโฐเยว ปุคฺคโล มนฺทพุทฺธิตาย กุสลาทิธมฺเม, ปรโลกตฺถิตาทีนิ จ ยาถาวโต อปฺปฏิพุชฺฌมาโน อตฺตนา อวิญฺญาตสฺส อตฺถสฺส ปรํ วิญฺญาเปตุมสกฺกุเณยฺยตาย มุสาวาทภเยน จ วิกฺเขปมาปชฺชตีติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ยาสํ สตฺเตว อุจฺเฉททิฏฺฐิโย, เสสา สสฺสตทิฏฺฐิโย’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.97, 98) อถ วา ปุญฺญปาปานํ, ตพฺพิปากานญฺจ อนวโพเธน, อสทฺทหเนน จ ตพฺพิสยาย ปุจฺฉาย วิกฺเขปกรณเมว สุนฺทรนฺติ ขนฺติํ รุจิํ อุปฺปาเทตฺวา อภินิวิสนฺตสฺส อุปฺปนฺนา วิสุํเยเวสา เอกา ทิฏฺฐิ สตฺตภงฺคทิฏฺฐิ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ปริยนฺตรหิตา ทิฏฺฐิคติกสฺส ทิฏฺฐิ เจว วาจา’’ จาติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.61)ฯ ยํ ปเนตํ วุตฺตํ ‘‘อิเมปิ จตฺตาโร ปุพฺเพ ปวตฺตธมฺมานุสาเรเนว ทิฏฺฐิยา คหิตตฺตา ปุพฺพนฺตกปฺปิเกสุ ปวิฏฺฐา’’ติ, ตเทตสฺส อมราวิกฺเขปวาทสฺส สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคหวเสเนว วุตฺตํฯ กถํ ปนสฺส สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคโหติ? อุจฺเฉทวเสน อนภินิเวสนโตฯ นตฺถิ หิ โกจิ ธมฺมานํ ยถาภูตเวที วิวาทพหุลตฺตา โลกสฺสฯ ‘‘เอวเมว’’นฺติ ปน สทฺทนฺตเรน ธมฺมนิชฺฌานนา อนาทิกาลิกา โลเก, ตสฺมา สสฺสตเลสสฺส เอตฺถ ลพฺภนโต สสฺสตทิฏฺฐิยา เอตสฺส สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาทวณฺณนา

[67] อธิจฺจ ยทิจฺฉกํ ยํ กิญฺจิ การณํ กสฺสจิ พุทฺธิปุพฺพํ วินา สมุปฺปนฺโนติ อตฺตโลกสญฺญิตานํ ขนฺธานํ อธิจฺจุปฺปตฺติอาการารมฺมณทสฺสนํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ตทาการสนฺนิสฺสเยเนว ปวตฺติโต, ตทาการสหจริตโต จ ยถา ‘‘มญฺจา โฆสนฺติ, กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ, อธิจฺจสมุปฺปนฺนทสฺสนํ วา อนฺตปทโลเปน อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ยถา ‘‘รูปภโว รูป’’นฺติ, อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘อธิจฺจสมุปฺปนฺโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อการณสมุปฺปนฺนนฺติ การณมนฺตเรน ยทิจฺฉกํ สมุปฺปนฺนํฯ

[68-73] อสญฺญสตฺตาติ เอตฺถ เอตํ อสญฺญาวจนนฺติ อตฺโถฯ เทสนาสีสนฺติ เทสนาย เชฏฺฐกํ ปธานภาเวน คหิตตฺตา, เตน สญฺญํ ธุรํ กตฺวา ภควตา อยํ เทสนา กตา, น ปน ตตฺถ อญฺเญสํ อรูปธมฺมานมฺปิ อตฺถิตายาติ ทสฺเสติ, เตเนวาห ‘‘อจิตฺตุปฺปาทา’’ติอาทิฯ ภควา หิ ยถา โลกุตฺตรธมฺมํ เทเสนฺโต สมาธิํ, ปญฺญํ วา ธุรํ กตฺวา เทเสติ, เอวํ โลกิยธมฺมํ เทเสนฺโต จิตฺตํ, สญฺญํ วาฯ