เอกจฺจสสฺสตวาทวณฺณนา

[38] ‘‘เอกจฺจสสฺสติกา’’ติ ตทฺธิตปทํ สมาสปเทน วิภาเวตุํ ‘‘เอกจฺจสสฺสตวาทา’’ติ วุตฺตํฯ สตฺเตสุ, สงฺขาเรสุ จ เอกจฺจํ สสฺสตเมตสฺสาติ เอกจฺจสสฺสโต, วาโท, โส เอเตสนฺติ เอกจฺจสสฺสติกา ตทฺธิตวเสน, สมาสวเสน ปน เอกจฺจสสฺสโต วาโท เอเตสนฺติ เอกจฺจสสฺสตวาทาฯ เอส นโย เอกจฺจอสสฺสติกปเทปิฯ นนุ จ ‘‘เอกจฺจสสฺสติกา’’ติ วุตฺเต ตทญฺเญสํ เอกจฺจอสสฺสติกภาวสนฺนิฏฺฐานํ สิทฺธเมวาติ? สจฺจํ อตฺถโต, สทฺทโต ปน อสิทฺธเมว ตสฺมา สทฺทโต ปากฏตรํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ตถา วุตฺตํฯ น หิ อิธ สาวเสสํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสติ ธมฺมสฺสามีฯ ‘‘อิสฺสโร นิจฺโจ, อญฺเญ สตฺตา อนิจฺจา’’ติ เอวํปวตฺตวาทา สตฺเตกจฺจสสฺสติกา เสยฺยถาปิ อิสฺสรวาทาฯ ตถา ‘‘นิจฺโจ พฺรหฺมา, อญฺเญ อนิจฺจา’’ติ เอวํปวตฺตวาทาปิฯ ‘‘ปรมาณโว นิจฺจา, ทฺวิอณุกาทโย อนิจฺจา’’ติ (วิสิสิกทสฺสเน สตฺตมปริจฺเฉเท ปฐมกณฺเฑ ปสฺสิตพฺพํ) เอวํปวตฺตวาทา สงฺขาเรกจฺจสสฺสติกา เสยฺยถาปิ กาณาทาฯ ตถา ‘‘จกฺขาทโย อนิจฺจา, วิญฺญาณํ นิจฺจ’’นฺติ (นฺยายทสฺสเน, วิเสสิกทสฺสเน จ ปสฺสิตพฺพํ) เอวํปวตฺตวาทาปิ ฯ อิธาติ ‘‘เอกจฺจสสฺสติกา’’ติ อิมสฺมิํ ปเท, อิมิสฺสา วา เทสนายฯ คหิตาติ วุตฺตา, เทสิตพฺพภาเวน วา เทสนาญาเณน สมาทินฺนา ตถา เจว เทสิตตฺตาฯ ตถา หิ อิธ ปุริมกา ตโย วาทา สตฺตวเสน, จตุตฺโถ สงฺขารวเสน เทสิโตฯ ‘‘สงฺขาเรกจฺจสสฺสติกา’’ติ อิทํ ปน เตหิ สสฺสตภาเวน คยฺหมานานํ ธมฺมานํ ยาถาวสภาวทสฺสนวเสน วุตฺตํ, น ปน เอกจฺจสสฺสติกมตทสฺสนวเสนฯ ตสฺส หิ สสฺสตาภิมตํ อสงฺขตเมวาติ ลทฺธิฯ เตเนวาห ปาฬิยํ ‘‘จิตฺตนฺติ วา…เป.… ฐสฺสตี’’ติฯ น หิ ยสฺส สภาวสฺส ปจฺจเยหิ อภิสงฺขตภาวํ ปฏิชานาติ, ตสฺเสว นิจฺจธุวาทิภาโว อนุมฺมตฺตเกน สกฺกา ปฏิชานิตุํ, เอเตน จ ‘‘อุปฺปาทวยธุวตายุตฺตา สภาวา สิยา นิจฺจา, สิยา อนิจฺจา, สิยา น วตฺตพฺพา’’ติอาทินา (ที. นิ. ฏี. 1.38) ปวตฺตสตฺตภงฺควาทสฺส อยุตฺตตา วิภาวิตา โหติฯ

ตตฺรายํ อยุตฺตตาวิภาวนา – ยทิ หิ ‘‘เยน สภาเวน โย ธมฺโม อตฺถีติ วุจฺจติ, เตเนว สภาเวน โส ธมฺโม นตฺถี’’ติ วุจฺเจยฺย, สิยา อเนกนฺตวาโทฯ อถ อญฺเญน, น สิยา อเนกนฺตวาโทฯ น เจตฺถ เทสนฺตราทิสมฺพนฺธภาโว ยุตฺโต วตฺตุํ ตสฺส สพฺพโลกสิทฺธตฺตา, วิวาทาภาวโต จฯ เย ปน วทนฺติ ‘‘ยถา สุวณฺณฆเฏน มกุเฏ กเต ฆฏภาโว นสฺสติ, มกุฏภาโว อุปฺปชฺชติ, สุวณฺณภาโว ติฏฺฐติเยว, เอวํ สพฺพสภาวานํ โกจิ ธมฺโม นสฺสติ, โกจิ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, สภาโว เอว ติฏฺฐตี’’ติฯ เต วตฺตพฺพา ‘‘กิํ ตํ สุวณฺณํ, ยํ ฆเฏ, มกุเฏ จ อวฏฺฐิตํ, ยทิ รูปาทิ, โส สทฺโท วิย อนิจฺโจฯ อถ รูปาทิสมูโห สมฺมุติมตฺตํ, น ตสฺส อตฺถิตา วา นตฺถิตา วา นิจฺจตา วา ลพฺภตี’’ติ, ตสฺมา อเนกนฺตวาโท น สิยาฯ ธมฺมานญฺจ ธมฺมิโน อญฺญถานญฺญถา จ ปวตฺติยํ โทโส วุตฺโตเยว สสฺสตวาทวิจารณายํฯ ตสฺมา โส ตตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ อปิจ น นิจฺจานิจฺจนวตฺตพฺพรูโป อตฺตา, โลโก จ ปรมตฺถโต วิชฺชมานตาปริชานนโต ยถา นิจฺจาทีนํ อญฺญตรํ รูปํ, ยถา วา ทีปาทโยฯ น หิ รูปาทีนํ อุทยพฺพยสภาวานํ นิจฺจานิจฺจนวตฺตพฺพสภาวตา สกฺกา วิญฺญาตุํ, ชีวสฺส จ นิจฺจาทีสุ อญฺญตรํ รูปํ สิยาติ, เอวํ สตฺตภงฺโค วิย เสสภงฺคานมฺปิ อสมฺภโวเยวาติ สตฺตภงฺควาทสฺส อยุตฺตตา เวทิตพฺพา (ที. นิ. ฏี. 1.38)ฯ

นนุ จ ‘‘เอกจฺเจ ธมฺมา สสฺสตา, เอกจฺเจ อสสฺสตา’’ติ เอตสฺมิํ วาเท จกฺขาทีนํ อสสฺสตภาวสนฺนิฏฺฐานํ ยถาสภาวาวโพโธ เอว, อถ เอวํวาทีนํ กถํ มิจฺฉาทสฺสนํ สิยาติ, โก วา เอวมาห ‘‘จกฺขาทีนํ อสสฺสตภาวสนฺนิฏฺฐานํ มิจฺฉาทสฺสน’’นฺติ? อสสฺสเตสุเยว ปน เกสญฺจิ ธมฺมานํ สสฺสตภาวสนฺนิฏฺฐานํ อิธ มิจฺฉาทสฺสนนฺติ คเหตพฺพํ, เตน ปน เอกวาเท ปวตฺตมาเนน จกฺขาทีนํ อสสฺสตภาวาวโพโธ วิทูสิโต สํสฏฺฐภาวโต วิสสํสฏฺโฐ วิย สปฺปิปิณฺโฑ, ตโต จ ตสฺส สกิจฺจกรณาสมตฺถตาย สมฺมาทสฺสนปกฺเข ฐเปตพฺพตํ นารหตีติฯ

อสสฺสตภาเวน นิจฺฉิตาปิ วา จกฺขุอาทโย สมาโรปิตชีวสภาวา เอว ทิฏฺฐิคติเกหิ คยฺหนฺตีติ ตทวโพธสฺส มิจฺฉาทสฺสนภาโว น สกฺกา นิวาเรตุํฯ เตเนวาห ปาฬิยํ ‘‘จกฺขุํ อิติปิ…เป.… กาโย อิติปิ อยํ อตฺตา’’ติอาทิฯ เอวญฺจ กตฺวา อสงฺขตาย, สงฺขตาย จ ธาตุยา วเสน ยถากฺกมํ ‘‘เอกจฺเจ ธมฺมา สสฺสตา, เอกจฺเจ อสสฺสตา’’ติ เอวํปวตฺโต วิภชฺชวาโทปิ เอกจฺจสสฺสตวาโทเยว ภเวยฺยาติ เอวมฺปการา โจทนา อนวกาสา โหติ อวิปรีตธมฺมสภาวปฏิปตฺติภาวโตฯ อวิปรีตธมฺมสภาวปฏิปตฺติเยว เหส วุตฺตนเยน อสํสฏฺฐตฺตา, อนาโรปิตชีวสภาวตฺตา จฯ

เอตฺถาห – ปุริมสฺมิมฺปิสสฺสตวาเท อสสฺสตานํ ธมฺมานํ ‘‘สสฺสตา’’ติ คหณํ วิเสสโต มิจฺฉาทสฺสนํ ภวติฯ สสฺสตานํ ปน ‘‘สสฺสตา’’ติ คาโห น มิจฺฉาทสฺสนํ ยถาสภาวคฺคาหภาวโตฯ เอวญฺจ สติ อิมสฺส วาทสฺส วาทนฺตรตา น วตฺตพฺพา, อิธ วิย ปุริเมปิ เอกจฺเจสฺเวว ธมฺเมสุ สสฺสตคฺคาหสมฺภวโตติ, วตฺตพฺพาเยว อสสฺสเตสฺเวว ‘‘เกจิเทว ธมฺมา สสฺสตา, เกจิ อสสฺสตา’’ติ ปริกปฺปนาวเสน คเหตพฺพธมฺเมสุ วิภาคปฺปวตฺติยา อิมสฺส วาทสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ นนุ จ เอกเทสสฺส สมุทายนฺโตคธตฺตา อยํ สปฺปเทสสสฺสตคฺคาโห ปุริมสฺมิํ นิปฺปเทสสสฺสตคฺคาเห สโมธานํ คจฺเฉยฺยาตี? ตถาปิ น สกฺกา วตฺตุํ วาที ตพฺพิสยวิเสสวเสน วาททฺวยสฺส ปวตฺตตฺตาฯ อญฺเญ เอว หิ ทิฏฺฐิคติกา ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สสฺสตา’’ติ อภินิวิฏฺฐา, อญฺเญ ‘‘เอกจฺเจว สสฺสตา, เอกจฺเจ อสสฺสตา’’ติฯ สงฺขารานํ อนวเสสปริยาทานํ, เอกเทสปริคฺคโห จ วาททฺวยสฺส ปริพฺยตฺโตเยวฯ กิญฺจ ภิยฺโย – อเนกวิธสมุสฺสเย, เอกวิธสมุสฺสเย จ ขนฺธปพนฺเธน อภินิเวสภาวโต ตถา น สกฺกา วตฺตุํฯ จตุพฺพิโธปิ หิ สสฺสตวาที ชาติวิเสสวเสน นานาวิธรูปกายสนฺนิสฺสเย เอว อรูปธมฺมปุญฺเช สสฺสตาภินิเวสี ชาโต อภิญฺญาเณน, อนุสฺสวาทีหิ จ รูปกายเภทคหณโตฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทิ’’นฺติ, (ที. นิ. 1.244; ม. นิ. 1.148; ปารา. 12) ‘‘จวนฺติ อุปปชฺชนฺตี’’ติ (ที. นิ. 1.255; ม. นิ. 1.148; ปารา. 12) จ อาทิฯ วิเสสลาภี ปน เอกจฺจสสฺสติโก อนุปธาริตเภทสมุสฺสเย ธมฺมปพนฺเธ สสฺสตาการคหเณน อภินิเวสํ ชเนสิ เอกภวปริยาปนฺนขนฺธสนฺตานวิสยตฺตา ตทภินิเวสสฺสฯ

ตถา หิ ตีสุปิ วาเทสุ ‘‘ตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ , ตโต ปรํ นานุสฺสรตี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ ตกฺกีนํ ปน อุภินฺนมฺปิ สสฺสเตกจฺจสสฺสตวาทีนํ สสฺสตาภินิเวสวิเสโส รูปารูปธมฺมวิสยตาย สุปากโฏเยวาติฯ

[39] สํวฏฺฏฏฺฐายีวิวฏฺฏวิวฏฺฏฏฺฐายีสงฺขาตานํ ติณฺณมฺปิ อสงฺเขฺยยฺยกปฺปานมติกฺกเมน ปุน สํวฏฺฏนโต, อทฺธา-สทฺทสฺส จ กาลปริยายตฺตา เอวํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทีฆสฺสา’’ติอาทิฯ อติกฺกมฺม อยนํ ปวตฺตนํ อจฺจโยฯ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ, อุปสคฺควเสน จ อตฺถวิเสสวาจกตฺตา สํ-สทฺเทน ยุตฺโต วฏฺฏ-สทฺโท วินาสวาจีติ วุตฺตํ ‘‘วินสฺสตี’’ติ, วตุ-สทฺโท วา คติยเมวฯ สงฺขยตฺถโชตเกน ปน สํ-สทฺเทน ยุตฺตตฺตา ตทตฺถสมฺพนฺธเนน วินาสตฺโถ ลพฺภตีติ ทสฺเสติ ‘‘วินสฺสตี’’ติ อิมินาฯ สงฺขยวเสน วตฺตตีติ หิ สทฺทโต อตฺโถ, ต-การสฺส เจตฺถ ฏ-การาเทโสฯ วิปตฺติกรมหาเมฆสมุปฺปตฺติตฺโต หิ ปฏฺฐาย ยาว อณุสหคโตปิ สงฺขาโร น โหติ, ตาว โลโก สํวฏฺฏตีติ วุจฺจติฯ ปาฬิยํ โลโกติ ปถวีอาทิภาชนโลโก อธิปฺเปโต ตทวเสสสฺส พาหุลฺลโต, ตเทว สนฺธาย ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เย’’ติอาทินาฯ อุปริพฺรหฺมโลเกสูติ อาภสฺสรภูมิโต อุปริภูมีสุฯ อคฺคินา กปฺปวุฏฺฐานญฺหิ อิธาธิปฺเปตํ, เตเนวาห ปาฬิยํ ‘‘อาภสฺสรสํวตฺตนิกา โหนฺตี’’ติฯ กสฺมา ตเทว วุตฺตนฺติ เจ? ตสฺเสว พหุลํ ปวตฺตนโตฯ อยญฺหิ วารนิยโม –

‘‘สตฺตสตฺตคฺคินา วารา, อฏฺฐเม อฏฺฐเม ทกา;

จตุสฏฺฐิ ยทา ปุณฺณา, เอโก วายุวโร สิยา’’ติฯ (อภิธมฺมตฺถวิภาวนีฏีกาย ปญฺจมปริจฺเฉทวณฺณนายมฺปิ);

อารุปฺเปสุ วาติ เอตฺถ วิกปฺปนตฺเถน วา-สทฺเทน สํวฏฺฏมานโลกธาตูหิ อญฺญโลกธาตูสุ วาติ วิกปฺเปติฯ น หิ สพฺเพ อปายสตฺตา ตทา รูปารูปภเวสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ สกฺกา วิญฺญาตุํ อปาเยสุ ทีฆตรายุกานํ มนุสฺสโลกูปปตฺติยา อสมฺภวโต, มนุสฺสโลกูปปตฺติญฺจ วินา ตทา เตสํ ตตฺรูปปตฺติยา อนุปปตฺติโตฯ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิโกปิ หิ สํวฏฺฐมาเน กปฺเป นิรยโต น มุจฺจติ, ปิฏฺฐิจกฺกวาเฬเยว นิพฺพตฺตตีติ อฏฺฐกถาสุ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.311) วุตฺตํฯ

สติปิ สพฺพสตฺตานํ ปุญฺญาปุญฺญาภิสงฺขารมนสา นิพฺพตฺตภาเว พาหิรปจฺจเยหิ วินา มนสาว นิพฺพตฺตตฺตา รูปาวจรสตฺตา เอว ‘‘มโนมยา’’ติ วุจฺจนฺติ, น ปน พาหิรปจฺจยปฏิยตฺตา ตทญฺเญติ ทสฺเสตุํ ‘‘มเนน นิพฺพตฺตตฺตา มโนมยา’’ติ อาหฯ ยเทวํ กามาวจรสตฺตานมฺปิ โอปปาติกานํ มโนมยภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, อธิจิตฺตภูเตน อติสยมนสา นิพฺพตฺตสตฺเตสุเยว มโนมยโวหารโตติ ทสฺเสนฺเตน ฌาน-สทฺเทน วิเสเสตฺวา ‘‘ฌานมเนนา’’ติ วุตฺตํฯ เอวมฺปิ อรูปาวจรสตฺตานํ มโนมยภาโว อาปชฺชตีติ? น ตตฺถ พาหิรปจฺจเยหิ นิพฺพตฺเตตพฺพตาสงฺกาย อภาเวน มนสา เอว นิพฺพตฺตาติ อวธารณาสมฺภวโตฯ นิรุฬฺโหวายํ โลเก มโนมยโวหาโร รูปาวจรสตฺเตสุฯ ตถา หิ อนฺนมโย ปานมโย มโนมโย อานนฺทมโย วิญฺญาณมโยติ ปญฺจธา อตฺตานํ เวทวาทิโน ปริกปฺเปนฺติฯ อุจฺเฉทวาเทปิ วกฺขติ ‘‘ทิพฺโพ รูปี มโนมโย’’ติ, (ที. นิ. 1.87) เต ปน ฌานานุภาวโต ปีติภกฺขา สยํปภา อนฺตลิกฺขจราติ อาห ‘‘ปีติ เตส’’นฺติอาทิ, เตสํ อตฺตโนว ปภา อตฺถีติ อตฺโถฯ โสภนา วา ฐายี สภา เอเตสนฺติ สุภฏฺฐายิโนติปิ ยุชฺชติฯ อุกฺกํเสนาติ อาภสฺสเร สนฺธาย วุตฺตํฯ ปริตฺตาภาปฺปมาณาภา ปน ทฺเว, จตฺตาโร จ กปฺเป ติฏฺฐนฺติฯ อฏฺฐ กปฺเปติ จตุนฺนมสงฺเขฺยยฺยกปฺปานํ สมุทายภูเต อฏฺฐ มหากปฺเปฯ

[40] วินาสวาจีเยว วฏฺฏ-สทฺโท ปฏิเสธโชตเกน อุปสคฺเคน ยุตฺตตฺตา สณฺฐาหนตฺถญาปโกติ อาห ‘‘สณฺฐาตี’’ติ, อเนกตฺถตฺตา วา ธาตูนํ นิพฺพตฺตติ, วฑฺฒตีติ วา อตฺโถฯ สมฺปตฺติมหาเมฆสมุปฺปตฺติโต หิ ปฏฺฐาย ปถวีสนฺธารกุทกตํสนฺธารกวายุอาทีนํ สมุปฺปตฺติวเสน ยาว จนฺทิมสูริยานํ ปาตุภาโว, ตาว โลโก วิวฏฺฏตีติ วุจฺจติฯ ปกติยาติ สภาเวน, ตสฺส ‘‘สุญฺญ’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ตถาสุญฺญตาย การณมาห ‘‘นิพฺพตฺตสตฺตานํ นตฺถิตายา’’ติฯ ปุริมตรํ อญฺเญสํ สตฺตานมนุปฺปนฺนตฺตาติ ภาโว, เตน ยถา เอกจฺจานิ วิมานานิ ตตฺถ นิพฺพตฺตสตฺตานํ ฉฑฺฑิตตฺตา สุญฺญานิ, น เอวมิทนฺติ ทสฺเสติฯ

อปโร นโย – สกกมฺมสฺส ปฐมํ กรณํ ปกติ, ตาย นิพฺพตฺตสตฺตานนฺติ สมฺพนฺโธ, เตน ยถา เอตสฺส อตฺตโน กมฺมพเลน ปฐมํ นิพฺพตฺติ, น เอวํ อญฺเญสํ ตสฺส ปุริมตรํ, สมานกาเล วา นิพฺพตฺติ อตฺถิ, ตถา นิพฺพตฺตสตฺตานํ นตฺถิตาย สุญฺญมิทนฺติ ทสฺเสติฯ พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมาโน อิธ พฺรหฺมกายิกา, เตสํ นิวาสตาย ภูมิปิ ‘‘พฺรหฺมกายิกา’’ติ วุตฺตา, พฺรหฺมกายิกภูมีติ ปน ปาเฐพฺรหฺมกายิกานํ สมฺพนฺธินี ภูมีติ อตฺโถฯ กตฺตา สยํ การโกฯ กาเรตา ปเรสํ อาณาปโกฯ วิสุทฺธิมคฺเค ปุพฺเพนิวาสญาณกถายํ (วิสุทฺธิ. 2.408) วุตฺตนเยน, เอเตน นิพฺพตฺตกฺกมํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานภาเว จ การณํ ทสฺเสติฯ กมฺมํ อุปนิสฺสยภาเวน ปจฺจโย เอติสฺสาติ กมฺมปจฺจยาฯ อถ วา ตตฺถ นิพฺพตฺตสตฺตานํ วิปจฺจนกกมฺมสฺส สหการีการกภาวโต กมฺมสฺส ปจฺจยาติ กมฺมปจฺจยาฯ อุตุ สมุฏฺฐานเมติสฺสาติ อุตุสมุฏฺฐานาฯ ‘‘กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานา’’ติปิ สมาสวเสน ปาโฐ กมฺมสหาโย ปจฺจโย, วุตฺตนเยน วา กมฺมสฺส สหายภูโต ปจฺจโยติ กมฺมปจฺจโย, โส เอว อุตุ ตถา, โสว สมุฏฺฐานเมติสฺสาติ กมฺมปจฺจยอุตุสมุอานาฯ รตนภูมีติ อุกฺกํสคตปุญฺญกมฺมานุภาวโต รตนภูตา ภูมิ, น เกวลํ ภูมิเยว, อถ โข ตปฺปริวาราปีติ อาห ‘‘ปกตี’’ติอาทิฯ ปกตินิพฺพตฺตฏฺฐาเนติ ปุริมกปฺเปสุ ปุริมกานํ นิพฺพตฺตฏฺฐาเนฯ เอตฺถาติ ‘‘พฺรหฺมวิมาน’’นฺติ วุตฺตาย พฺรหฺมกายิกภูมิยาฯ สามญฺญวิเสสวเสน เจตํ อาธารทฺวยํฯ กถํ ปณีตาย ทุติยชฺฌานภูมิยา ฐิตานํ หีนาย ปฐมชฺฌานภูมิยา อุปปตฺติ โหตีติ อาห ‘‘อถ สตฺตาน’’นฺติอาทิ, นิกนฺติวเสน ปฐมชฺฌานํ ภาเวตฺวาติ วุตฺตํ โหติ, ปกติยา สภาเวน นิกนฺติ ตณฺหา อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ วสิตฏฺฐาเนติ วุตฺถปุพฺพฏฺฐาเนฯ ตโต โอตรนฺตีติ อุปปตฺติวเสน ทุติยชฺฌานภูมิโต ปฐมชฺฌานภูมิํ อปสกฺกนฺติ, คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ อปฺปายุเกติ ยํ อุฬารปุญฺญกมฺมํ กตํ, ตสฺส อุปชฺชนารหวิปากปพนฺธโต อปฺปปริมาณายุเกฯ ตสฺส เทวโลกสฺสาติ ตสฺมิํ เทวโลเก, นิสฺสยวเสน วา สมฺพนฺธนิทฺเทโสฯ อายุปฺปมาเณเนวาติ ปรมายุปฺปมาเณเนวฯ ปริตฺตนฺติ อปฺปกํฯ อนฺตราว จวนฺตีติ ราชโกฏฺฐาคาเร ปกฺขิตฺตตณฺฑุลนาฬิ วิย ปุญฺญกฺขยา หุตฺวา สกกมฺมปฺปมาเณน ตสฺส เทวโลกสฺส ปรมายุอนฺตรา เอว จวนฺติฯ

กิํ ปเนตํ ปรมายุ นาม, กถํ วา ตํ ปริจฺฉินฺนปฺปมาณนฺติ? วุจฺจเต – โย เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภววิเสเส วิปากปฺปพนฺธสฺส ฐิติกาลนิยโม ปุริมสิทฺธภวปตฺถนูปนิสฺสยวเสน สรีราวยววณฺณสณฺฐานปฺปมาณาทิวิเสสา วิย ตํตํคตินิกายาทีสุ เยภุยฺเยน นิยตปริจฺเฉโท โหติ, คพฺภเสยฺยกกามาวจรเทวรูปาวจรสตฺตานํ สุกฺกโสณิตาทิอุตุโภชนาทิอุตุอาทิปจฺจยุปฺปนฺนปจฺจยูปตฺถมฺภิโต จ, โส อายุเหตุกตฺตา การณูปจาเรน อายุ, อุกฺกํสปริจฺเฉทวเสน ปรมายูติ จ วุจฺจติฯ ยถาสกํ ขณมตฺตาวฏฺฐายีนมฺปิ หิ อตฺตนา สหชาตานํ รูปารูปธมฺมานํ ฐปนาการวุตฺติตาย ปวตฺตกานิ รูปารูปชีวิตินฺทฺริยานิ น เกวลํ เนสํ ขณฏฺฐิติยา เอว การณภาเวน อนุปาลกานิ, อถ โข ยาว ภงฺคุปจฺเฉทา [ภวงฺคุปจฺเฉทา (ที. นิ. ฏี. 1.40)] อนุปพนฺธสฺส อวิจฺเฉทเหตุภาเวนาปิฯ ตสฺมา เจส อายุเหตุโกเยว, ตํ ปน เทวานํ, เนรยิกานญฺจ เยภุยฺเยน นิยตปริจฺเฉทํ, อุตฺตรกุรุกานํ ปน เอกนฺตนิยตปริจฺเฉทเมวฯ อวสิฏฺฐมนุสฺสเปตติรจฺฉานคตานํ ปน จิรฏฺฐิติสํวตฺตนิกกมฺมพหุเล กาเล ตํกมฺมสหิตสนฺตานชนิตสุกฺกโสณิตปจฺจยานํ, ตมฺมูลกานญฺจ จนฺทิมสูริยสมวิสมปริวตฺตนาทิชนิตอุตุอาหาราทิสมวิสมปจฺจยานํ วเสน จิราจิรกาลตาย อนิยตปริจฺเฉทํ, ตสฺส จ ยถา ปุริมสิทฺธภวปตฺถนาวเสน ตํตํคตินิกายาทีสุ วณฺณสณฺฐานาทิวิเสสนิยโม สิทฺโธ, ทสฺสนานุสฺสวาทีหิ ตถาเยว อาทิโต คหณสิทฺธิยา, เอวํ ตาสุ ตาสุ อุปปตฺตีสุ นิพฺพตฺตสตฺตานํ เยภุยฺเยน สมปฺปมาณํ ฐิติกาลํ ทสฺสนานุสฺสเวหิ ลภิตฺวา ตํ ปรมตํ อชฺโฌสาย ปวตฺติตภวปตฺถนาวเสน อาทิโต ปริจฺเฉทนิยโม เวทิตพฺโพฯ

ยสฺมา ปน กมฺมํ ตาสุ ตาสุ อุปปตฺตีสุ ยถา ตํตํอุปปตฺตินิสฺสิตวณฺณาทินิพฺพตฺตเน สมตฺถํ, เอวํ นิยตายุปริจฺเฉทาสุ อุปปตฺตีสุ ปริจฺเฉทาติกฺกเมน วิปากนิพฺพตฺตเน สมตฺถํ น โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อายุปฺปมาเณเนว จวนฺตี’’ติฯ ยสฺมา ปน อุปตฺถมฺภกปจฺจยสหาเยหิ อนุปาลกปจฺจเยหิ อุปาทินฺนกกฺขนฺธานํ ปวตฺเตตพฺพากาโร อตฺถโต ปรมายุกสฺส โหติ ยถาวุตฺตปริจฺเฉทานติกฺกมนโต, ตสฺมา สติปิ กมฺมาวเสเส ฐานํ น สมฺภวติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน ปุญฺญพเลน ฐาตุํ น สกฺโกนฺตี’’ติฯ

‘‘อายุกฺขยา วา ปุญฺญกฺขยา วา อาภสฺสรกายา จวิตฺวา’’ติ วจนโต ปเนตฺถ กามาวจรเทวานํ วิย พฺรหฺมกายิกานมฺปิ เยภุยฺเยเนว นิยตายุปริจฺเฉทภาโว เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ เทวโลกโต เทวปุตฺตา อายุกฺขเยน ปุญฺญกฺขเยน อาหารกฺขเยน โกเปนาติ จตูหิ การเณหิ จวนฺตีติ อฏฺฐกถาสุ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.อปฺปมาทวคฺเค) วุตฺตํฯ กปฺปํ วา อุปฑฺฒกปฺปํ วาติ เอตฺถ อสงฺเขฺยยฺยกปฺโป อธิปฺเปโต, โส จ ตถารูโป กาโลเยว, วา-สทฺโท ปน กปฺปสฺส ตติยภาคํ วา ตโต อูนมธิกํ วาติ วิกปฺปนตฺโถฯ

[41] อนภิรตีติ เอกกวิหาเรน อนภิรมณสงฺขาตา อญฺเญหิ สมาคมิจฺฉาเยวฯ ตตฺถ ‘‘เอกกสฺส ทีฆรตฺตํ นิวสิตตฺตา’’ติ ปาฬิยํ วจนโตติ วุตฺตํ ‘‘อปรสฺสาปี’’ติอาทิฯ เอวมนฺวยมตฺถํ ทสฺเสตฺวา นนุ อุกฺกณฺฐิตาปิ สิยาติ โจทนาโสธนวเสน พฺยติเรกํ ทสฺเสติ ‘‘ยา ปนา’’ติอาทินาฯ ปิยวตฺถุวิรเหน, ปิยวตฺถุอลาเภน วา จิตฺตวิคฺฆาโต อุกฺกณฺฐิตา, สา ปนตฺถโต โทมนสฺสจิตฺตุปฺปาโทว, เตนาห ‘‘ปฏิฆสมฺปยุตฺตา’’ติฯ สา พฺรหฺมโลเก นตฺถิ ฌานานุภาวปหีนตฺตาฯ ตณฺหาทิฏฺฐิสงฺขาตา จิตฺตสฺส ปุริมาวตฺถาย อุพฺพิชฺชนา ผนฺทนา เอว อิธ ปริตสฺสนาฯ สา หิ ทีฆรตฺตํ ฌานรติยา ฐิตสฺส ยถาวุตฺตานภิรตินิมิตฺตํ อุปฺปนฺนา ‘‘อหํ มม’’นฺติ คหณสฺส จ การณภูตาฯ เตน วกฺขติ ‘‘ตณฺหาตสฺส นาปิ ทิฏฺฐิตสฺสนาปิ วฏฺฏตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.41) นนุ วุตฺตํ อตฺถุทฺธาเร อิมํเยว ปาฬิํ นีหริตฺวา ‘‘อโห วต อญฺเญปิ สตฺตา อิตฺถตฺตํ อาคจฺเฉยฺยุนฺติ อยํ ตณฺหาตสฺสนา นามา’’ติ? สจฺจํ, ตํ ปน ทิฏฺฐิตสฺสนาย วิสุํ อุทาหรณํ ทสฺเสนฺเตน ตณฺหาตสฺสนเมว ตโต นิทฺธาเรตฺวา วุตฺตํ, น ปน เอตฺถ ทิฏฺฐิตสฺสนาย อลพฺภมานตฺตาติ น โทโสฯ อิทานิ สมานสทฺทวจนียานํ อตฺถานมุทฺธรณํ กตฺวา อิธาธิปฺเปตํ วิภาเวตุํ ‘‘สา ปเนสา’’ติอาทิมาหฯ ปฏิฆสงฺขาโต จิตฺตุตฺราโส เอว ตาสตสฺสนาฯ เอวมญฺญตฺถาปิ ยถารหํฯ ‘‘ชาติํ ปฏิจฺจา’’ติอาทิ วิภงฺคปาฬิ, (วิภ. 921) ตตฺรายมตฺถกถา – ชาติํ ปฏิจฺจ ภยนฺติ ชาติปจฺจยา อุปฺปนฺนภยํฯ ภยานกนฺติ อาการนิทฺเทโสฯ ฉมฺภิตตฺตนฺติ ภยวเสน คตฺตกมฺโป, วิเสสโต หทยมํสจลนํฯ โลมหํโสติ โลมานํ หํสนํ, ภิตฺติยํ นาคทนฺตานมิว อุทฺธคฺคภาโว, อิมินา ปททฺวเยน กิจฺจโต ภยํ ทสฺเสตฺวา ปุน เจตโส อุตฺราโสติ สภาวโต ทสฺสิตนฺติฯ

ฏีกายํ ปน ‘‘ภยานกนฺติ เภรวารมฺมณนิมิตฺตํ พลวภยํ, เตน สรีรสฺส ถทฺธภาโว ฉมฺภิตตฺต’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. 1.41) วุตฺตํ, อเนเนว ภยนฺติ เอตฺถ ขุทฺทกภยํ ทสฺสิตํ, อิติ เอตฺถ ปโยเค อยํ ตสฺสนาติ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถฯ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมวาติ เอตฺถ ‘‘ทิฏฺฐิสงฺขาเตน เจว ตณฺหาสงฺขาเตน จ ปริตสฺสิเตน วิปฺผนฺทิตเมว จลิตเมว กมฺปิตเมวา’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.105-117) อฏฺฐกถายมตฺถํ วกฺขติฯ เตน วิญฺญายติ ลพฺภมานมฺปิ ตณฺหาตสฺสนมนฺตเรน ทิฏฺฐิตสฺสนาเยว นิหฏาติฯ ‘‘เตปี’’ติอาทิ สีโหปมสุตฺตนฺตปาฬิ (อ. นิ. 4.33) ตตฺถ เตปีติ ทีฆายุกา เทวาปิฯ ภยนฺติ ภงฺคานุปสฺสนาปริจิณฺณนฺเต สพฺพสงฺขารโต ภายนวเสน อุปฺปนฺนํ ภยญาณํฯ สํเวคนฺติ สโหตฺตปฺปญาณํ, โอตฺตปฺปเมว วาฯ สนฺตาสนฺติ อาทีนวนิพฺพิทานุปสฺสนาหิ สงฺขาเรหิ สนฺตาสนญาณํฯ อุปปตฺติวเสนาติ ปฏิสนฺธิวเสเนวฯ

สหพฺยตนฺติ สหายภาวมิจฺเฉว สทฺทโต อตฺโถ สหพฺย-สทฺทสฺส สหายตฺเถ ปวตฺตนโตฯ โส หิ สห พฺยายติ ปวตฺตติ, โทสํ วา ปฏิจฺฉาเทตีติ สหพฺโยติ วุจฺจติ, ตสฺส ภาโว สหพฺยตาฯ สหายภาโว ปน สหภาโวเยว นามาติ อธิปฺปายโต อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สหภาว’’นฺติ วุตฺตํฯ สสาธนสมวายตฺโถ วา สห-สทฺโท อธิกิจฺจปเท อธิสทฺโท วิย, ตสฺมา สห เอกโต วตฺตมานสฺส ภาโว สหพฺยํ ยถา ‘‘ทาสพฺย’’นฺติ ตเทว สหพฺยตา, สกตฺถวุตฺติวเสน อิมเมวตฺถํ สนฺธายาห ‘‘สหภาว’’นฺติฯ อปิจ สห วาติ ปวตฺตตีติ สหโว, ตสฺส ภาโว สหพฺยํ ยถา ‘‘วีรสฺส ภาโว วีริย’’นฺติ, ตเทว สหพฺยตาติ เอวํ วิมานฏฺฐกถายํ (วิ. ว. อฏฺฐ. 172) วุตฺตํ, ตสฺมา ตทตฺถํ ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํฯ

[42] อิเม สตฺเต อภิภวิตฺวาติ เสโสฯ อภิภวนา เจตฺถ ปาปสภาเวน เชฏฺฐภาเวน ‘‘เต สตฺเต อภิภวิตฺวา ฐิโต’’ติ อตฺตโน มญฺญนาเยวาติ วุตฺตํ ‘‘เชฏฺฐโกหมสฺมี’’ติฯ อญฺญทตฺถูติ ทสฺสเน อนฺตรายาภาววจเนน, ทโสติ เอตฺถ ทสฺสเนยฺยวิเสสปริคฺคหาภาเวน จ อนาวรณทสฺสาวิตํ ปฏิชานาตีติ อาห ‘‘สพฺพํ ปสฺสามีติ อตฺโถ’’ติฯ

ทสฺสเนยฺยวิเสสสฺส หิ ปเทสภูตสฺส อคฺคหเณ สติ คเหตพฺพสฺส นิปฺปเทสตา วิญฺญายติ ยถา ‘‘ทิกฺขิโต น ททาตี’’ติ, เทยฺยธมฺมวิเสสสฺส เจตฺถ ปเทสภูตสฺส อคฺคหณโต ปพฺพชิโต สพฺพมฺปิ น ททาตีติ คเหตพฺพสฺส เทยฺยธมฺมสฺส นิปฺปเทสตา วิญฺญายติฯ เอวมีทิเสสุฯ วเส วตฺเตมีติ วสวตฺตีฯ อหํ-สทฺทโยคโต หิ สพฺพตฺถ อมฺหโยเคน วจนตฺโถฯ สตฺตภาชนภูตสฺส โลกสฺส นิมฺมาตา จาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ปถวี’’ติอาทิ เจตฺถ ภาชนโลกวเสน อธิปฺปายกถนํฯ สชิตาติ รจิตา, วิภชิตา วา, เตนาห ‘‘ตฺวํ ขตฺติโย นามา’’ติอาทิฯ จิณฺณวสิตายาติ สมาจิณฺณปญฺจวิธวสิภาวโตฯ ตตฺถาติ ภูตภพฺเยสุฯ อนฺโตวตฺถิมฺหีติ อนฺโตคพฺภาสเยฯ ปฐมจิตฺตกฺขเณติ ปฏิสนฺธิจิตฺตกฺขเณฯ ทุติยโตติ ปฐมภวงฺคจิตฺตกฺขณโตฯ ปฐมอิริยาปเถติ เยน ปฏิสนฺธิํ คณฺหาติ, ตสฺมิํ อิริยาปเถฯ อิติ อตีตวเสน, ภูต-สทฺทสฺส วตฺตมานวเสน จ ภพฺย-สทฺทสฺส อตฺโถ ทสฺสิโตฯ ฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. 1.42) ปน ภพฺย-สทฺทตฺโถ อนาคตวเสนาปิ วุตฺโตฯ อเหสุนฺติ หิ ภูตาฯ ภวนฺติ, ภวิสฺสนฺติ จาติ ภพฺยา ตพฺพานียา วิย ณฺยปจฺจยสฺส กตฺตริปิ ปวตฺตนโตฯ

‘‘อิสฺสโร กตฺตา นิมฺมาตา’’ติ วตฺวาปิ ปุน ‘‘มยา อิเม สตฺตา นิมฺมิตา’’ติ วจนํ กิมตฺถิยนฺติ อาห ‘‘อิทานิ การณวเสนา’’ติอาทิ [การณโต (อฏฺฐกถายํ)] การณวเสน สาเธตุกามตาย ปฏิญฺญากรณตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ นนุ เจส พฺรหฺมา อนวฏฺฐิตทสฺสนตฺตา ปุถุชฺชนสฺส ปุริมตรชาติปริจิตมฺปิ กมฺมสฺสกตาญาณํ วิสฺสชฺเชตฺวา วิกุพฺพนิทฺธิวเสน จิตฺตุปฺปาทมตฺตปฏิพทฺเธน สตฺตนิมฺมาเนน วิปลฺลฏฺโฐ ‘‘มยา อิเม สตฺตา นิมฺมิตา’’ติอาทินา อิสฺสรกุตฺตทสฺสนํ ปกฺขนฺทมาโน อภินิวิสนวเสน ปติฏฺฐิโต, น ปน ปติฏฺฐาปนวเสนฯ อถ กสฺมา การณวเสน สาเธตุกาโม ปฏิญฺญํ กโรตีติ วุตฺตนฺติ? น เจวํ ทฏฺฐพฺพํฯ เตสมฺปิ หิ ‘‘เอวํ โหตี’’ติอาทินา ปจฺฉา อุปฺปชฺชนฺตานมฺปิ ตถาอภินิเวสสฺส วกฺขมานตฺตา ปเรสํ ปติฏฺฐาปนกฺกเมเนว ตสฺส โส อภินิเวโส ชาโต, น ตุ อภินิวิสนมตฺเตน, ตสฺมา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘ตํ กิสฺส เหตู’’ติอาทิฯ ปาฬิยํ มนโส ปณิธีติ มนโส ปตฺถนา, ตถา จิตฺตุปฺปตฺติมตฺตเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ

อิตฺถภาวนฺติ อิทปฺปการภาวํฯ ยสฺมา ปน โส ปกาโร พฺรหฺมตฺตภาโวเยวิธาธิปฺเปโต, ตสฺมา ‘‘พฺรหฺมภาว’’นฺติ วุตฺตํฯ

อยํ ปกาโร อิตฺถํ, ตสฺส ภาโว อิตฺถตฺตนฺติ หิ นิพฺพจนํฯ เกวลนฺติ กมฺมสฺสกตาญาเณน อสมฺมิสฺสํ สุทฺธํฯ มญฺญนามตฺเตเนวาติ ทิฏฺฐิมญฺญนามตฺเตเนว, น อธิมานวเสนฯ วงฺกฉิทฺเทน วงฺกอาณี วิย โอนมิตฺวา วงฺกลทฺธิเกน วงฺกลทฺธิกา โอนมิตฺวา ตสฺเสว พฺรหฺมุโน ปาทมูลํ คจฺฉนฺติ, ตํปกฺขกา ภวนฺตีติ อตฺโถฯ นนุ จ เทวานํ อุปปตฺติสมนนฺตรํ ‘‘อิมาย นาม คติยา จวิตฺวา อิมินา นาม กมฺมุนา อิธูปปนฺนา’’ติ ปจฺจเวกฺขณา โหติ, อถ กสฺมา เตสํ เอวํ มญฺญนา สิยาติ? ปุริมชาตีสุ กมฺมสฺสกตาญาเณ สมฺมเทว นิวิฏฺฐชฺฌาสยานเมว ตถาปจฺจเวกฺขณาย ปวตฺติโตฯ ตาทิสานเมว หิ ตถาปจฺจเวกฺขณา สมฺภวติ, สา จ โข เยภุยฺยวเสน, อิเม ปน ปุริมาสุปิ ชาตีสุ อิสฺสรกุตฺตทิฏฺฐิวเสน นิพทฺธาภินิเวสา เอวเมว มญฺญมานา อเหสุนฺติฯ ตถา หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ ‘‘อิมินา มย’’นฺติอาทิฯ

[43] อีสติ อภิภวตีติ อีโส, มหนฺโต อีโส มเหโส, สุปฺปติฏฺฐิตมเหสตาย ปเรหิ ‘‘มเหโส’’ อิติ อกฺขายตีติ มเหสกฺโข, มเหสกฺขานํ อติสเยน มเหสกฺโขติ มเหสกฺขตโรติ วจนตฺโถฯ โส ปน มเหสกฺขตรภาโว อาธิปเตยฺยปริวารสมฺปตฺติยา การณภูตาย วิญฺญายตีติ วุตฺตํ ‘‘อิสฺสริยปริวารวเสน มหายสตโร’’ติฯ

[44] กิํ ปเนตํ การณนฺติ อนุโยเคนาห ‘‘โส ตโต’’ติอาทิ, เตน ‘‘อิตฺถตฺตํ อาคจฺฉตี’’ติ วุตฺตํ อิธาคมนเมว การณนฺติ ทสฺเสติฯ อิเธว อาคจฺฉตีติ อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเก เอว ปฏิสนฺธิวเสน อาคจฺฉติฯ เอตนฺติ ‘‘ฐานํ โข ปเนตํ ภิกฺขเว, วิชฺชตี’’ติ วจนํฯ ปาฬิยํ ยํ อญฺญตโร สตฺโตติ เอตฺถ ยนฺติ นิปาตมตฺตํ, การณตฺเถ วา เอส นิปาโต, เหตุมฺหิ วา ปจฺจตฺตนิทฺเทโส, เยน ฐาเนนาติ อตฺโถ, กิริยาปรามสนํ วา เอตํฯ ‘‘อิตฺถตฺตํ อาคจฺฉตี’’ติ เอตฺถ ยเทตํ อิตฺถตฺตสฺส อาคมนสงฺขาตํ ฐานํ, ตเทตํ วิชฺชตีติ อตฺโถฯ เอส น โส ปพฺพชติ, เจโตสมาธิํ ผุสติ, ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสตีติ เอเตสุปิ ปเทสุฯ ‘‘ฐานํ โข ปเนตํ ภิกฺขเว, วิชฺชติ, ยํ อญฺญตโร สตฺโต’’ติ หิ อิมานิ ปทานิ ‘‘ปพฺพชตี’’ติอาทีหิปิ ปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพานิฯ น คจฺฉตีติ อคารํ, เคหํ, อคารสฺส หิตํ อาคาริยํ, กสิโครกฺขาทิกมฺมํ, ตเมตฺถ นตฺถีติ อนาคาริยํ, ปพฺพชฺชา, เตนาห ‘‘อคารสฺมา’’ติอาทิฯ ป-สทฺเทน วิสิฏฺโฐ วช-สทฺโท อุปสงฺกมเนติ วุตฺตํ ‘‘อุปคจฺฉตี’’ติฯ

ปรนฺติ ปจฺฉา, อติสยํ วา, อญฺญํ ปุพฺเพนิวาสนฺติปิ อตฺโถฯ ‘‘น สรตี’’ติ วุตฺเตเยว อยมตฺโถ อาปชฺชตีติ ทสฺเสติ ‘‘สริตุ’’นฺติอาทินาฯ อปสฺสนฺโตติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน อปสฺสนเหตุ, ปสฺสิตุํ อสกฺโกนฺโต หุตฺวาติปิ วฏฺฏติฯ มาน-สทฺโท วิย หิ อนฺต-สทฺโท อิธ สามตฺถิยตฺโถฯ สทาภาวโตติ สพฺพทา วิชฺชมานตฺตาฯ ชราวเสนาปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน มรณวเสนาปีติ สมฺปิณฺเฑติฯ

[45] ขิฑฺฑาปโทสิโนติ กตฺตุวเสน ปทสิทฺธิ, ขิฑฺฑาปโทสิกาติ ปน สกตฺถวุตฺติวเสน, สทฺทมนเปกฺขิตฺวา ปน อตฺถเมว ทสฺเสตุํ ‘‘ขิฑฺฑายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ขิฑฺฑาปโทสกา’’ติ วา วตฺตพฺเพ อิ-การาคมวเสน เอวํ วุตฺตํฯ ปทุสฺสนํ วา ปโทโส, ขิฑฺฑาย ปโทโส ขิฑฺฑาปโทโส, โส เอเตสนฺติ ขิฑฺฑาปโทสิกาฯ ‘‘ปทูสิกาติปิ ปาฬิํ ลิขนฺตี’’ติ อญฺญนิกายิกานํ ปมาทเลขตํ ทสฺเสติ ฯ มหาวิหารวาสีนิกายิกานญฺหิ วาจนามคฺควเสน อยํ สํวณฺณนา ปวตฺตาฯ อปิจ เตน โปตฺถการุฬฺหกาเล ปมาทเลขํ ทสฺเสติฯ ตมฺปิ หิ ปทตฺถโสธนาย อฏฺฐกถาย โสธิตนิยาเมเนว คเหตพฺพํ, เตนาห ‘‘สา อฏฺฐกถายํ นตฺถี’’ติฯ เวลํ อติกฺกนฺตํ อติเวลํ, ตํฯ ภาวนปุํสกญฺเจตํ, เตนาห ‘‘อติจิร’’นฺติ, อาหารูปโภคกาลํ อติกฺกมิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ รติธมฺม-สทฺโท หสฺสขิฑฺฑา-สทฺเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ‘‘หสฺสขิฑฺฑาสุ รติธมฺโม รมณสภาโว’’ติฯ หสนํ หสฺโส, เกฬิหสฺโสฯ เขฑนํ กีฬนํ ขิฑฺฑา, กายิกวาจสิกกีฬาฯ อนุโยควเสน ตํสมาปนฺนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘หสฺสรติธมฺมญฺเจวา’’ติอาทิฯ กีฬา เยสํ เต เกฬิโน, เตสํ หสฺโส ตถาฯ กีฬาหสฺสปโยเคน อุปฺปชฺชนกสุขญฺเจตฺถ เกฬิหสฺสสุขํฯ ตทวสิฏฺฐกีฬาปโยเคน อุปฺปชฺชนกํ กายิกวาจสิกกีฬาสุขํฯ

‘‘เต กิรา’’ติอาทิ วิตฺถารทสฺสนํฯ กิร-สทฺโท เหตฺถ วิตฺถารโชตโกเยว, น ตุ อนุสฺสวนารุจิยาทิโชตโก ตถาเยว ปาฬิยํ, อฏฺฐกถาสุ จ วุตฺตตฺตาฯ สิริวิภเวนาติ สรีรโสภคฺคาทิสิริยา, ปริวาราทิสมฺปตฺติยา จฯ นกฺขตฺตนฺติ ฉณํฯ เยภุยฺเยน หิ นกฺขตฺตโยเคน กตตฺตา ตถาโยโค วา โหตุ, มา วา, นกฺขตฺตมิจฺเจว วุจฺจติฯ อาหารนฺติ เอตฺถ โก เทวานมาหาโร, กา จ เตสมาหารเวลาติ? สพฺเพสมฺปิ กามาวจรเทวานํ สุธาหาโรฯ

ทฺวาทสปาปธมฺมวิคฺฆาเตน หิ สุขสฺส ธารณโต เทวานํ โภชนํ ‘‘สุธา’’ติ วุจฺจติฯ สา ปน เสตา สงฺขูปมา อตุลฺยทสฺสนา สุจิ สุคนฺธา ปิยรูปาฯ ยํ สนฺธาย สุธาโภชนชาตเก วุตฺตํ –

‘‘สงฺขูปมํ เสต’มตุลฺยทสฺสนํ,

สุจิํ สุคนฺธํ ปิยรูป’มพฺภุตํ;

อทิฏฺฐปุพฺพํ มม ชาตุ จกฺขุภิ,

กา เทวตา ปาณิสุ กิํ สุโธ’ทหี’’ติฯ (ชา. 2.21.227);

‘‘ภุตฺตา จ สา ทฺวาทสหนฺติ ปาปเก,

ขุทฺทํ ปิปาสํ อรติํ ทรกฺลมํ;

โกธูปนาหญฺจ วิวาทเปสุณํ,

สีตุณฺห ตนฺทิญฺจ รสุตฺตมํ อิท’’นฺติ จฯ (ชา. 2.21.229);

สา จ เหฏฺฐิเมหิ เหฏฺฐิเมหิ อุปริมานํ อุปริมานํ ปณีตตมา โหติ, ตํ ยถาสกํ ปริมิตทิวสวเสน ทิวเส ทิวเส ภุญฺชนฺติฯ เกจิ ปน วทนฺติ ‘‘พิฬารปทปฺปมาณํ สุธาหารํ เต ภุญฺชนฺติ, โส ชิวฺหาย ฐปิตมตฺโต ยาว เกสคฺคนขคฺคา กายํ ผรติ, ยถาสกํ คณิตทิวสวเสน สตฺต ทิวเส ยาปนสมตฺโถ โหตี’’ติฯ เกจิวาเท ปเนตฺถ พิฬารปท-สทฺโท สุวณฺณสงฺขาตสฺส สงฺขฺยาวิเสสสฺส วาจโกฯ ปมาณโต ปน อุทุมฺพรผลปฺปมาณํ, ยํ ปาณิตลํ กพฬคฺคหนฺติปิ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺหิ มธุโกเส –

‘‘ปาณิรกฺโข ปิจุ จาปิ, สุวณฺณกมุทุมฺพรํ;

พิฬารปทกํ ปาณิ-ตลํ ตํ กพฬคฺคห’’นฺติฯ

‘‘นิรนฺตรํ ขาทนฺตาปิ ปิวนฺตาปี’’ติ อิทํ ปริกปฺปนาวเสน วุตฺตํ, น ปน เอวํ นิยมวเสน ตถา ขาทนปิวนานมนิยมภาวโตฯ กมฺมชเตชสฺส พลวภาโว อุฬารปุญฺญนิพฺพตฺตตฺตา, อุฬารครุสินิทฺธสุธาหารชีรณโต จฯ กรชกายสฺส มนฺทภาโว ปน สุขุมาลภาวโตฯ เตเนว หิ ภควา อินฺทสาลคุหายํ ปกติปถวิยํ ปติอาตุํ อสกฺโกนฺตํ สกฺกํ เทวราชานํ ‘‘โอฬาริกํ กายํ อธิฏฺเฐหี’’ติ อโวจฯ มนุสฺสานํ ปน กมฺมชเตชสฺส มนฺทภาโว, กรชกายสฺส พลวภาโว จ วุตฺตวิปรีเตน เวทิตพฺโพฯ กรชกาโยติ เอตฺถ โก วุจฺจติ สรีรํ, ตตฺถ ปวตฺโตฯ

รโช กรโช, กิํ ตํ? สุกฺกโสณิตํฯ ตญฺหิ ‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจตี’’ติ (มหานิ. 209; จูฬนิ. 74) เอวํ วุตฺตราครชผลตฺตา สรีรวาจเกน ก-สทฺเทน วิเสเสตฺวา การณโวหาเรน ‘‘กรโช’’ติ วุจฺจติฯ เตน สุกฺกโสณิตสงฺขาเตน กรเชน สมฺภูโต กาโย กรชกาโยติ อาจริยาฯ ตถา หิ กาโย มาตาเปตฺติกสมฺภโวติ วุตฺโตฯ มหาอสฺสปูรสุตฺตนฺตฏีกายํ ปน ‘‘กรียติ คพฺภาสเย ขิปียตีติ กโร, สมฺภโว, กรโต ชาโตติ กรโช, มาตาเปตฺติกสมฺภโวติ อตฺโถฯ มาตุอาทีนํ สณฺฐาปนวเสน กรโต หตฺถโต ชาโตติ กรโชติ อปเรฯ อุภยถาปิ กรชกายนฺติ จตุสนฺตติรูปมาหา’’ติ วุตฺตํฯ กโรติ ปุตฺเต นิพฺพตฺเตตีติ กโร, สุกฺกโสณิตํ, เตน ชาโต กรโชติปิ วทนฺติฯ ตถา อสมฺภูโตปิ จ เทวาทีนํ กาโย ตพฺโพหาเรน ‘‘กรชกาโย’’ติ วุจฺจติ ยถา ‘‘ปูติกาโย, ชรสิงฺคาโล’’ติฯ เตสนฺติ มนุสฺสานํฯ อจฺฉยาคุ นาม ปสนฺนา อกสฏา ยาคุฯ วตฺถุนฺติ กรชกายํฯ เอกํ อาหารเวลนฺติ เอกทิวสมตฺตํ, เกสญฺจิ มเตน ปน สตฺตาหํฯ

เอวํ อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ ทสฺเสตฺวา อุปมาวเสนปิ ตมาวิกโรนฺโต ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺตปาสาเณติ อจฺจุณฺหปาสาเณฯ รตฺตเสตปทุมโต อวสิฏฺฐํ อุปฺปลํฯ อกถายนฺติ มหาอฏฺฐกถายํฯ อวิเสเสนาติ ‘‘เทวาน’’นฺติ อวิเสเสน, เทวานํ กมฺมชเตโช พลวา โหติ, กรชํ มนฺทนฺติ วา กมฺมชเตชกรชกายานํ พลวมนฺทตาสงฺขาต การณสามญฺเญนฯ ตเทตญฺหิ การณํ สพฺเพสมฺปิ เทวานํ สมานเมว, ตสฺมา สพฺเพปิ เทวา คเหตพฺพาติ วุตฺตํ โหติฯ กพฬีการภูตํ สุธาหารํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺตีติ กพฬีการาหารูปชีวิโนฯ เกจีติ อภยคิริวาสิโนฯ ‘‘ขิฑฺฑาปทุสฺสนมตฺเตเนว เหเต ขิฑฺฑาปโทสิกาติ วุตฺตา’’ติ อยํ ปาโฐ ‘‘เตเยว จวนฺตีติ เวทิตพฺพา’’ติ เอตสฺสานนฺตเร ปฐิตพฺโพ ตทนุสนฺธิกตฺตาฯ

อยญฺเหตฺถานุสนฺธิ – ยทิ สพฺเพปิ เอวํ กโรนฺตา กามาวจรเทวา จเวยฺยุํ, อถ กสฺมา ‘‘ขิฑฺฑาปโทสิกา’’ติ นามวิเสเสน ภควตา วุตฺตาติ? วิจารณาย เอวมาหาติ, เอเตน อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘สพฺเพปิ เทวา เอวํ จวนฺตาปิ ขิฑฺฑาย ปทุสฺสนสภาวมตฺตํ ปติ นามวิเสเสน ตถา วุตฺตา’’ติฯ ยเทเก วเทยฺยุํ ‘‘เกจิวาทปติฏฺฐาปโกยํ ปาโฐ’’ติ, ตทยุตฺตเมว อิติ-สทฺทนฺตริกตฺตา, อนฺเต จ ตสฺส อวิชฺชมานตฺตาฯ อตฺถิเกหิ ปน ตสฺส เกจิวาทสมวโรธนํ อนฺเต อิติสทฺโท โยเชตพฺโพติฯ

[47-48] มโนปโทสิโนติ กตฺตุวเสน ปทสิทฺธิ, มโนปโทสิกาติ จ สกตฺถวุตฺติวเสน, อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘มเนนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘มโนปโทสกา’’ติ วา วตฺตพฺเพ อิ-การาคมวเสน เอวํ วุตฺตํฯ มเนนาติ อิสฺสาปกตตฺตา ปทุฏฺเฐน มนสาฯ อปโร นโย – อุสูยนวเสน มนสา ปโทโส มโนปโทโส, วินาสภูโต โส เอเตสมตฺถีติ มโนปโทสิกาติฯ ‘‘เต อญฺญมญฺญมฺหิ ปทุฏฺฐจิตฺตา กิลนฺตกายา กิลนฺตจิตฺตา เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี’’ติ วจนโต ‘‘เอเต จาตุมหาราชิกา’’ติ อาหฯ มเนน ปทุสฺสนมตฺเตเนว เหเต มโนปโทสิกาติ วุตฺตาฯ ‘‘เตสุ กิรา’’ติอาทิ วิตฺถาโรฯ รเถน วีถิํ ปฏิปชฺชตีติ อุปลกฺขณมตฺตํ อญฺเญหิ อญฺญตฺถาปิ ปฏิปชฺชนสมฺภวโตฯ เอตนฺติ อตฺตโน สมฺปตฺติํฯ อุทฺธุมาโต วิยาติ ปีติยา กรณภูตาย อุนฺนโต วิยฯ ภิชฺชมาโน วิยาติ ตาย ภิชฺชนฺโต วิย, ปีติยา วา กตฺตุภูตาย ภญฺชิโต วิยฯ กุทฺธา นาม สุวิชานนา โหนฺติ, ตสฺมา กุทฺธภาวมสฺส ญตฺวาติ อตฺโถฯ

อกุทฺโธ รกฺขตีติ กุทฺธสฺส โส โกโธ อิตรสฺมิํ อกุชฺฌนฺเต อนุปาทาโน เจว เอกวารมตฺตํ อุปฺปตฺติยา อนาเสวโน จ หุตฺวา จาเวตุํ น สกฺโกติ, อุทกนฺตํ ปตฺวา อคฺคิ วิย นิพฺพายติ, ตสฺมา อกุทฺโธ อิตรํ จวนโต รกฺขติฯ อุโภสุ ปน กุทฺเธสุ ภิยฺโย ภิยฺโย อญฺญมญฺญมฺหิ ปริวฑฺฒนวเสน ติขิณสมุทาจาโร นิสฺสยทหนรโส โกโธ อุปฺปชฺชมาโน หทยวตฺถุํ นิทหนฺโต อจฺจนฺตสุขุมาลกรชกายํ วินาเสติ, ตโต สกโลปิ อตฺตภาโว อนฺตรธายติ , ตมตฺถํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุโภสุ ปนา’’ติอาทิฯ ตถา จาห ปาฬิยํ ‘‘เต อญฺญมญฺญมฺหิ ปทุฏฺฐจิตฺตา กิลนฺตกายา กิลนฺตจิตฺตา เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี’’ติฯ

เอกสฺส โกโธ อิตรสฺส ปจฺจโย โหติ, ตสฺสปิ โกโธ อิตรสฺส ปจฺจโย โหตีติ เอตฺถ โกธสฺส ภิยฺโย ภิยฺโย ปริวฑฺฒนาย เอว ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ, น จวนาย นิสฺสยทหนรเสน อตฺตโนเยว โกเธน หทยวตฺถุํ นิทหนฺเตน อจฺจนฺตสุขุมาลสฺส กรชกายสฺส จวนโตฯ กนฺทนฺตานํเยว โอโรธานนฺติ อนาทรตฺเถ สามิวจนํฯ อยเมตฺถ ธมฺมตาติ อยํ เตสํ กรชกายมนฺทตาย, ตถาอุปฺปชฺชนกสฺส จ โกธสฺส พลวตาย ฐานโส จวนภาโว เอเตสุ เทเวสุ รูปารูปธมฺมานํ ธมฺมนิยาโม สภาโวติ อตฺโถฯ

[49-52] จกฺขาทีนํ เภทํ ปสฺสตีติ วิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิการาปตฺติทสฺสนโต, อนฺเต จ อทสฺสนูปคมนโต วินาสํ ปสฺสติ โอฬาริกตฺตา รูปธมฺมเภทสฺสฯ ปจฺจยํ ทตฺวาติ อนนฺตรปจฺจยาทิวเสน ปจฺจยสตฺติํ ทตฺวา, ปจฺจโย หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา น ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ, พลวตรมฺปิ สมานํ อิมินา การเณน น ปสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ พลวตรนฺติ จ จิตฺตสฺส ลหุตรเภทํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตถา หิ เอกสฺมิํ รูเป ธรนฺเตเยว โสฬส จิตฺตานิ ภิชฺชนฺติฯ จิตฺตสฺส เภทํ น ปสฺสตีติ เอตฺถ ขเณ ขเณ ภิชฺชนฺตมฺปิ จิตฺตํ ปรสฺส อนนฺตรปจฺจยภาเวเนว ภิชฺชติ, ตสฺมา ปุริมจิตฺตสฺส อภาวํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา วิย ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปตฺติโต ภาวปกฺโข พลวตโร ปากโฏว โหติ, น อภาวปกฺโขติ อิทํ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อยญฺจตฺโถ อลาภจกฺกนิทสฺสเนน ทีเปตพฺโพฯ ยสฺมา ปน ตกฺกีวาที นานตฺตนยสฺส ทุรวธานตาย, เอกตฺตนยสฺส จ มิจฺฉาคหิตตฺตา ‘‘ยเทวิทํ วิญฺญาณํ สพฺพทาปิ เอวรูเปน ปวตฺตติ, อยํ เม อตฺตา นิจฺโจ’’ติอาทินา อภินิเวสํ ชเนสิ, ตสฺมา ตมตฺถํ ‘‘โส ตํ อปสฺสนฺโต’’ติอาทินา สห อุปมาย วิภาเวติฯ

อนฺตานนฺตวาทวณฺณนา

[53] อนฺตานนฺตสหจริโต วาโท อนฺตานนฺโต ยถา ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ, อนฺตานนฺตสนฺนิสฺสโย วา ยถา ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติ, โส เอเตสนฺติ อนฺตานนฺติกาติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺตานนฺตวาทา’’ติ วุตฺตํฯ วุตฺตนเยน อนฺตานนฺตสหจริโต, ตนฺนิสฺสโย วา, อนฺตานนฺเตสุ วา ปวตฺโต วาโท เอเตสนฺติ อนฺตานนฺตวาทาฯ อิทานิ ‘‘อนฺตวา อยํ โลโก’’ติอาทินา วกฺขมานปาฐานุรูปํ อตฺถํ วิภชนฺโต ‘‘อนฺตํ วา’’ติอาทิมาหฯ อมติ คจฺฉติ ภาโว โอสานเมตฺถาติ หิ อนฺโต, มริยาทา , ตปฺปฏิเสธเนน อนนฺโตฯ อนฺโต จ อนนฺโต จ อนฺตานนฺโต จ เนวนฺตนานนฺโต จ อนฺตานนฺโต ตฺเวว วุตฺโต สามญฺญนิทฺเทเสน, เอกเสเสนวา ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1; อุทา. 1) วิยฯ จตุตฺถปทญฺเหตฺถ ตติยปเทน สมานตฺถนฺติ อนฺตานนฺตปเทเนว ยถาวุตฺตนยทฺวเยน จตุธา อตฺโถ วิญฺญายติฯ กสฺส ปนายํ อนฺตานนฺโตติ? โลกียติ สํสารนิสฺสรณตฺถิเกหิ ทิฏฺฐิคติเกหิ อวปสฺสียติ, โลกิยนฺติ วา เอตฺถ เตหิ ปุญฺญาปุญฺญานิ, ตพฺพิปาโก จาติ ‘‘โลโก’’ติ สงฺขฺยํ คตสฺส อตฺตโนฯ เตนาห ปาฬิยํ ‘‘อนฺตานนฺตํ โลกสฺส ปญฺญเปนฺตี’’ติฯ โก ปเนโส อตฺตาติ? ฌานวิสยภูตํ กสิณนิมิตฺตํฯ อยญฺหิ ทิฏฺฐิคติโก ปฏิภาคนิมิตฺตํ จกฺกวาฬปริยนฺตํ, อปริยนฺตํ วา วฑฺฒนวเสน, ตทนุสฺสวาทิวเสน จ ตตฺถ โลกสญฺญี วิหรติ, ตถา จ อฏฺฐกถายํ วกฺขติ ‘‘ตํ ‘โลโก’ติ คเหตฺวา’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.54-60) เกจิ ปน วทนฺติ ‘‘ฌานํ, ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา จ อิธ อตฺตา, โลโกติ จ คหิตา’’ติ, ตํ อฏฺฐกถาย น สเมติฯ

เอตฺถาห – ยุตฺตํ ตาว ปุริมานํ ติณฺณมฺปิ วาทีนํ อนฺตานนฺติกตฺตํ อนฺตญฺจ อนนฺตญฺจ อนฺตานนฺตญฺจ อารพฺภ ปวตฺตวาทตฺตา, ปจฺฉิมสฺส ปน ตกฺกิกสฺส ตทุภยปฏิเสธนวเสน ปวตฺตวาทตฺตา กถํ อนฺตานนฺติกตฺตนฺติ? ตทุภยปฏิเสธนวเสน ปวตฺตวาทตฺตา เอวฯ อนฺตานนฺตปฏิเสธนวาโทปิ หิ โส อนฺตานนฺตวิสโยเยว ตมารพฺภ ปวตฺตตฺตาฯ เอตทตฺถเมว หิ สนฺธาย อฏฺฐกถายํ ‘‘อนฺตํ วา อนฺตนฺตํ วา อนฺตานนฺตํ วา เนวนฺตานานนฺตํ วา อารพฺภ ปวตฺตวาทา’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา ยถา ตติยวาเท เทสปเภทวเสน เอกสฺเสว โลกสฺส อนฺตวตา, อนนฺตวตา จ สมฺภวติ, เอวเมตฺถ ตกฺกีวาเทปิ กาลปเภทวเสน เอกสฺเสว ตทุภยสมฺภวโต อญฺญมญฺญปฏิเสเธน ตทุภยญฺเญว วุจฺจติ, ทฺวินฺนมฺปิ จ ปฏิเสธานํ ปริยุทาสตาฯ กถํ? อนฺตวนฺตปฏิเสเธน หิ อนนฺตวา วุจฺจติ, อนนฺตวนฺตปฏิเสเธน จ อนฺตวาฯ ทฺวิปฏิเสโธ หิ ปกติยตฺถญาปโกฯ อิติ ปฏิเสธนวเสน อนฺตานนฺตสงฺขาตสฺส อุภยสฺส วุตฺตตฺตา ยุตฺโตเยว ตพฺพิสยสฺส ปจฺฉิมสฺสาปิ อนฺตานนฺติกภาโวติฯ ยเทวํ โส อนฺตานนฺติกวาทภาวโต ตติยวาทสมวโรเธเยว สิยาติ? น, กาลปเภทสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ