ปุพฺพนฺตกปฺปิกสสฺสตวาทวณฺณนา

[28] อิทานิ สุญฺญตาปกาสนวารสฺสตฺถํ วณฺเณนฺโต อนุสนฺธิํ ปกาเสตุํ ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ วุตฺตวณฺณสฺสาติ สหตฺเถ ฉฏฺฐิวจนํ, สามิอตฺเถ วา อนุสนฺธิ-สทฺทสฺส ภาวกมฺมวเสน กิริยาเทสนาสุ ปวตฺตนโตฯ ภิกฺขุสงฺเฆน วุตฺตวณฺณสฺสาติ ‘‘ยาวญฺจิทํ เตน ภควตา’’ติอาทินา วุตฺตวณฺณสฺสฯ ตตฺร ปาฬิยํ อยํ สมฺพนฺโธ – น ภิกฺขเว, เอตฺตกา เอว พุทฺธคุณา เย ตุมฺหากํ ปากฏา, อปากฏา ปน ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว, อญฺเญ ธมฺมา’’ติ วิตฺถาโรฯ ‘‘อิเม ทิฏฺฐิฏฺฐานา เอวํ คหิตา’’ติอาทินา สสฺสตาทิทิฏฺฐิฏฺฐานานํ ยถาคหิตาการสฺส สุญฺญภาวปฺปกาสนโต, ‘‘ตญฺจ ปชานนํ น ปรามสตี’’ติ สีลาทีนญฺจ อปรามสนียภาวทีปเนน นิจฺจสาราทิวิรหปฺปกาสนโต, ยาสุ เวทนาสุ อวีตราคตาย พาหิรานํ เอตานิ ทิฏฺฐิวิพนฺธกานิ สมฺภวนฺติ, ตาสํ ปจฺจยภูตานญฺจ สมฺโมหาทีนํ เวทกการกสภาวาภาวทสฺสนมุเขน สพฺพธมฺมานํ อตฺตตฺตนิยตาวิรหทีปนโต, อนุปาทาปรินิพฺพานทีปนโต จ อยํ เทสนา สุญฺญตาวิภาวนปฺปธานาติ อาห ‘‘สุญฺญตาปกาสนํ อารภี’’ติฯ

ปริยตฺตีติ วินยาทิเภทภินฺนา มนสา ววตฺถาปิตา ตนฺติฯ เทสนาติ ตสฺสา ตนฺติยา มนสา ววตฺถาปิตาย วิภาวนา, ยถาธมฺมํ ธมฺมาภิลาปภูตา วา ปญฺญาปนา, อนุโลมาทิวเสน วา กถนนฺติ ปริยตฺติเทสนานํ วิเสโส ปุพฺเพเยว ววตฺถาปิโตติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘เทสนาย, ปริยตฺติย’’นฺติ จ วุตฺตํฯ เอวมาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สจฺจสภาวสมาธิปญฺญาปกติปุญฺญาปตฺติเญยฺยาทโย สงฺคยฺหนฺติฯ ตถา หิ อยํ ธมฺม-สทฺโท ‘‘จตุนฺนํ ภิกฺขเว, ธมฺมานํ อนนุโพธา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.1) สจฺเจ ปวตฺตติ, ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา 1) สภาเว, ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.13, 94, 145; 3.142; ม. นิ. 3.167; สํ. นิ. 5.378) สมาธิมฺหิ, ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ส เว เปจฺจ น โสจติ’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.246; สุ. นิ. 190) ปญฺญายํ, ‘‘ชาติธมฺมานํ ภิกฺขเว, สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.131; 3.373; ปฏิ. ม. 1.33) ปกติยํ, ‘‘ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 184; เถรคา. 303; ชา. 1.10.102; 15.385) ปุญฺเญ, ‘‘จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ปารา. 233) อาปตฺติยํ, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถมาคจฺฉนฺตี’’ติอาทีสุ (มหานิ. 156; จูฬนิ. 85; ปฏิ. ม. 3.5) เญยฺเย ปวตฺตติฯ ธมฺมา โหนฺตีติ สตฺตชีวโต สุญฺญา ธมฺมมตฺตา โหนฺตีติ อตฺโถฯ กิมตฺถิยํ คุเณ ปวตฺตนนฺติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ

มกสตุณฺฑสูจิยาติ สูจิมุขมกฺขิกาย ตุณฺฑสงฺขาตาย สูจิยาฯ อลพฺภเนยฺยปติฏฺโฐ วิยาติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญตฺร ตถาคตาติ ฐเปตฺวา ตถาคตํฯ ‘‘ทุทฺทสา’’ติ ปเทเนว เตสํ ธมฺมานํ ทุกฺโขคาหตา ปกาสิตาติ ‘‘อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐา’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ ลภิตพฺพาติ ลพฺภนียา, สา เอว ลพฺภเนยฺยา, ลภียเต วา ลพฺภนํ, ตมรหตีติ ลพฺภเนยฺยา, น ลพฺภเนยฺยา อลพฺภเนยฺยา, ปติฏฺฐหนฺติ เอตฺถาติ ปติฏฺฐา, ปติฏฺฐหนํ วา ปติฏฺฐา, อลพฺภเนยฺยา ปติฏฺฐา เอตฺถาติ อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐาฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ โกจิ อตฺตโน ปมาณํ อชานนฺโต ญาเณน เต ธมฺเม โอคาหิตุํ อุสฺสาหํ กเรยฺย, ตสฺส ตํ ญาณํ อปฺปติฏฺฐเมว มกสตุณฺฑสูจิ วิย มหาสมุทฺเทติฯ โอคาหิตุมสกฺกุเณยฺยตาย ‘‘เอตฺตกา เอเต อีทิสา วา’’ติ เต ปสฺสิตุํ น สกฺกาติ วุตฺตํ ‘‘คมฺภีรตฺตา เอว ทุทฺทสา’’ติฯ เย ปน ทฏฺฐุเมว น สกฺกา, เตสํ โอคาหิตฺวา อนุ อนุ พุชฺฌเน กถา เอว นตฺถีติ อาห ‘‘ทุทฺทสตฺตา เอว ทุรนุโพธาติฯ สพฺพกิเลสปริฬาหปฏิปฺปสฺสทฺธิสงฺขาตอคฺคผลมตฺถเก สมุปฺปนฺนตา, ปุเรจรานุจรวเสน นิพฺพุตสพฺพกิเลสปริฬาหสมาปตฺติสโมกิณฺณตฺตา จ นิพฺพุตสพฺพปริฬาหาฯ ตพฺภาวโต สนฺตาติ อตฺโถฯ สนฺตารมฺมณานิ มคฺคผลนิพฺพานานิ อนุปสนฺตสภาวานํ กิเลสานํ, สงฺขารานญฺจ อภาวโตฯ

อถ วา กสิณุคฺฆาฏิมากาสตพฺพิสยวิญฺญาณานํ อนนฺตภาโว วิย สุสมูหตวิกฺเขปตาย นิจฺจสมาหิตสฺส มนสิการสฺส วเสน ตทารมฺมณธมฺมานํ สนฺตภาโว เวทิตพฺโพฯ อวิรชฺฌิตฺวา นิมิตฺตปฏิเวโธ วิย อิสฺสาสานํ อวิรชฺฌิตฺวา ธมฺมานํ ยถาภูตสภาวาวโพโธ สาทุรโส มหารโสว โหตีติ อาห ‘‘อติตฺติกรณฏฺเฐนา’’ติ, อตปฺปนกรณสภาเวนาติ อตฺโถฯ โสหิจฺจํ ติตฺติ ตปฺปนนฺติ หิ ปริยาโยฯ อติตฺติกรณฏฺเฐนาติ ปตฺเถตฺวา สาทุรสกรณฏฺเฐนาติปิ อตฺถํ วทนฺติฯ ปฏิเวธปฺปตฺตานํ เตสุ จ พุทฺธานเมว สพฺพากาเรน วิสยภาวูปคมนโต น ตกฺกพุทฺธิยา โคจราติ อาห ‘‘อุตฺตมญาณวิสยตฺตา’’ติอาทิฯ นิปุณาติ เญยฺเยสุ ติกฺขปฺปวตฺติยา เฉกาฯ ยสฺมา ปน โส เฉกภาโว อารมฺมเณ อปฺปฏิหตวุตฺติตาย, สุขุมเญยฺยคฺคหณสมตฺถตาย จ สุปากโฏ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สณฺหสุขุมสภาวตฺตา’’ติฯ ปณฺฑิเตหิเยวาติ อวธารณํ สมตฺเถตุํ ‘‘พาลานํ อวิสยตฺตา’’ติ อาหฯ

อยํ อฏฺฐกถานยโต อปโร นโย – วินยปณฺณตฺติอาทิคมฺภีรเนยฺยวิภาวนโต คมฺภีราฯ กทาจิเยว อสงฺเขฺยยฺเย มหากปฺเป อติกฺกมิตฺวาปิ ทุลฺลภทสฺสนตาย ทุทฺทสาฯ ทสฺสนญฺเจตฺถ ปญฺญาจกฺขุวเสเนว เวทิตพฺพํฯ ธมฺมนฺวยสงฺขาตสฺส อนุโพธสฺส กสฺสจิเทว สมฺภวโต ทุรนุโพธาฯ สนฺตสภาวโต, เวเนยฺยานญฺจ สพฺพคุณสมฺปทานํ ปริโยสานตฺตา สนฺตาฯ อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปธานภาวํ นีตตาย ปณีตาฯ

สมธิคตสจฺจลกฺขณตาย อตกฺเกหิ ปุคฺคเลหิ, อตกฺเกน วา ญาเณน อวจริตพฺพโต อตกฺกาวจราฯ นิปุณํ, นิปุเณ วา อตฺเถ สจฺจปจฺจยาการาทิวเสน วิภาวนโต นิปุณาฯ โลเก อคฺคปณฺฑิเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธน เวทิตพฺพโต ปกาสิตพฺพโต ปณฺฑิตเวทนียาฯ

อนาวรณญาณปฏิลาภโต หิ ภควา ‘‘สพฺพวิทูหมสฺมิ, (ม. นิ. 1.178; 2.342; ธ. ป. 353; มหาว. 11) ทสพลสมนฺนาคโต ภิกฺขเว, ตถาคโต’’ติอาทินา (สํ. นิ. 2.21; 2.22) อตฺตโน สพฺพญฺญุตาทิคุเณ ปกาเสสิ, เตเนวาห ‘‘สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตี’’ติฯ สยํ-สทฺเทน, นิทฺธาริตาวธารเณน วา นิวตฺเตตพฺพมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนญฺญเนยฺโย หุตฺวา’’ติ วุตฺตํ, อญฺเญหิ อโพธิโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ อภิญฺญาติ ย-การโลโป ‘‘อญฺญาณตา อาปชฺชตี’’ติอาทีสุ (ปริ. 296) วิยาติ ทสฺเสติ ‘‘อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณนา’’ติ อิมินาฯ อปิจ ‘‘สยํ อภิญฺญา’’ติ ปทสฺส อนญฺญเนยฺโย หุตฺวาติ อตฺถวจนํ, ‘‘สจฺฉิกตฺวา’’ติ ปทสฺส ปน สยเมว…เป.… กตฺวาติฯ สยํ-สทฺทา หิ สจฺฉิกตฺวาติ เอตฺถาปิ สมฺพชฺฌิตพฺโพฯ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณนาติ จ ตสฺส เหตุวจนํ, กรณวจนํ วาฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ผลนิพฺพานานิ วิย สจฺฉิกาตพฺพสภาวํ น โหติ, อาสวกฺขยญาเณ ปน อธิคเต อธิคตเมว โหติ, ตสฺมา ตสฺส ปจฺจกฺขกรณํ สจฺฉิกิริยาติ อาห ‘‘อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน ปจฺจกฺขํ กตฺวา’’ติฯ เหตุอตฺเถ เจตํ กรณวจนํ, อคฺคมคฺคญาณสงฺขาตสฺส อภิวิสิฏฺฐญาณสฺสาธิคมเหตูติ อตฺโถฯ อภิวิสิฏฺฐญาณนฺติ วา ปจฺจเวกฺขณาญาเณ อธิปฺเปเต กรณตฺเถ กรณวจนมฺปิ ยุชฺชเตวฯ ปเวทนญฺเจตฺถ อญฺญาวิสยานํ สจฺจาทีนํ เทสนากิจฺจสาธนโต, ‘‘เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา (มหาว. 11; กถา. 405) ปฏิชานนโต จ เวทิตพฺพํฯ คุณธมฺเมหีติ คุณสงฺขาเตหิ ธมฺเมหิฯ ยถาภูตเมว ยถาภุจฺจํ สกตฺเถ ณฺยปจฺจยวเสนฯ

วทมานาติ เอตฺถ สตฺติอตฺโถ มานสทฺโท ยถา ‘‘เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว, โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชตี’’ติ, (อ. นิ. 1.170; กถา. 405) ตสฺมา วตฺตุํ อุสฺสาหํ กโรนฺโตติ อตฺโถฯ

เอวํภูตา หิ วตฺตุกามา นาม โหนฺติ, เตนาห ‘‘ตถาคตสฺสา’’ติอาทิ ฯ สาวเสสํ วทนฺตาปิ วิปรีตวทนฺตา วิย สมฺมา วทนฺตีติ น วตฺตพฺพาติ ยถา สมฺมา วทนฺติ, ตถา ทสฺเสตุํ ‘‘อหาเปตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน หิ อนวเสสวทนเมว สมฺมา วทนนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยุ’’นฺติ อิมินา จ ‘‘วเทยฺยุ’’นฺติ เอตสฺส สมตฺถนตฺถภาวมาห ยถา ‘‘โส อิมํ วิชฏเย ชฏ’’นฺติ (สํ. นิ. 1.23; เปฏโก. 22; มิ. ป. 1.1.9) เย เอวํ ภควตา โถมิตา, เต ธมฺมา กตเมติ โยชนาฯ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว, อญฺเญว ธมฺมา’’ติอาทิปาฬิยา ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณ’’นฺติ วุตฺตวจนสฺส วิโรธิภาวํ โจเทนฺโต ‘‘ยทิ เอว’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยทิ เอวนฺติ เอวํ ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณ’’นฺติ วุตฺตวจนํ ยทิ สิยาติ อตฺโถฯ พหุวจนนิทฺเทโสติ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว’’ติอาทีนิ สนฺธาย วุตฺตํฯ อตฺถิ-สทฺโทปิ หิ อิธ พหุวจโนเยว ‘‘อตฺถิ ขีรา, อตฺถิ คาโว’’ติอาทีสุ วิย นิปาตภาวสฺเสว อิจฺฉิตตฺตาฯ ยทิปิ ตทิทํ ญาณํ เอกเมว สภาวโต, ตถาปิ สมฺปโยคโต, อารมฺมณโต จ ปุถุวจนปฺปโยคมรหตีติ วิสฺสชฺเชติ ‘‘ปุถุจิตฺต…เป.… รมฺมณโต’’ติ อิมินาฯ ปุถุจิตฺตสมาโยคโตติ ปุถูหิ จิตฺเตหิ สมฺปโยคโตฯ ปุถูนิ อารมฺมณานิ เอตสฺสาติ ปุถุอารมฺมณํ, ตพฺภาวโต สพฺพารมฺมณตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ

อปิจ ปุถุ อารมฺมณํ อารมฺมณเมตสฺสาติ ปุถุอารมฺมณารมฺมณนฺติ เอตสฺมิํ อตฺเถ ‘‘โอฏฺฐมุโข, กามาวจร’’นฺติอาทีสุ วิย เอกสฺส อารมฺมณสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘ปุถุอารมฺมณโต’’ติ วุตฺตํ, เตนสฺส ปุถุญาณกิจฺจสาธกตฺตํ ทสฺเสติฯ ตถา เหตํ ญาณํ ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณํ, จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ, ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ, ฉสุ อสาธารณญาเณสุ เสสาสาธารณญาณานิ, สตฺตาริยปุคฺคลวิภาวนกญาณํ, อฏฺฐสุ ปริสาสุ อกมฺปนญาณํ, นวสตฺตาวาสปริชานนญาณํ, ทสพลญาณนฺติ เอวมาทีนํ อเนกสตสหสฺสเภทานํ ญาณานํ ยถาสมฺภวํ กิจฺจํ สาเธติ, เตสํ อารมฺมณภูตานํ อเนเกสมฺปิ ธมฺมานํ ตทารมฺมณภาวโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ตญฺหี’’ติอาทิ ยถากฺกมํ ตพฺพิวรณํฯ ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิํ สาธกภาเวน ทสฺเสติฯ ตตฺถาติ อตีตธมฺเมฯ เอกวารวเสน ปุถุอารมฺมณภาวํ นิวตฺเตตฺวา อเนกวารวเสน กมปฺปวตฺติยา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ

กเมนาปิ หิ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ วิสเยสุ ปวตฺตติ, น ตถา สกิํเยว ฯ ยถา พาหิรกา วทนฺติ ‘‘สกิํเยว สพฺพญฺญู สพฺพํ ชานาติ, น กเมนา’’ติฯ

ยทิ เอวํ อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยปฺปเภทสฺส เญยฺยสฺส ปริจฺเฉทวตา เอเกน ญาเณน นิรวเสสโต กถํ ปฏิเวโธติ, โก วา เอวมาห ‘‘ปริจฺเฉทวนฺตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณ’’นฺติฯ อปริจฺเฉทญฺหิ ตํ ญาณํ เญยฺยมิวฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ยาวตกํ ญาณํ, ตาวตกํ เญยฺยํฯ ยาวตกํ เญยฺยํ, ตาวตกํ ญาณ’’นฺติ (มหานิ. 69, 156; จูฬนิ. 85; ปฏิ. ม. 3.5 อธิปฺปายตฺถเมว คหิตํ วิย ทิสฺสติ) เอวมฺปิ ชาติภูมิสภาวาทิวเสน, ทิสาเทสกาลาทิวเสน จ อเนกเภทภินฺเน เญยฺเย กเมน คยฺหมาเน อนวเสสปฏิเวโธ น สมฺภวติเยวาติ? นยิทเมวํฯ ยญฺหิ กิญฺจิ ภควตา ญาตุมิจฺฉิตํ สกลเมกเทโส วา, ตตฺถ อปฺปฏิหตจาริตาย ปจฺจกฺขโต ญาณํ ปวตฺตติฯ วิกฺเขปาภาวโต จ ภควา สพฺพกาลํ สมาหิโตติ ญาตุมิจฺฉิตสฺส ปจฺจกฺขภาโว น สกฺกา นิวาเรตุํฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘อากงฺขาปฏิพทฺธํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณ’’นฺติอาทิ, (มหานิ. 69, 156; จูฬนิ. 85; ปฏิ. ม. 3.5) นนุ เจตฺถ ทูรโต จิตฺตปฏํ ปสฺสนฺตานํ วิย, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ วิปสฺสนฺตานํ วิย จ อเนกธมฺมาวโพธกาเล อนิรูปิตรูเปน ภควโต ญาณํ ปวตฺตตีติ คเหตพฺพนฺติ? คเหตพฺพํ อจินฺเตยฺยานุภาวตาย พุทฺธญาณสฺสฯ เตเนวาห ‘‘พุทฺธวิสโย อจินฺเตยฺโย’’ติ, (อ. นิ. 4.77) อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ – สพฺพากาเรน สพฺพธมฺมาวโพธนสมตฺถสฺส อากงฺขาปฏิพทฺธวุตฺติโน อนาวรณญาณสฺส ปฏิลาเภน ภควา สนฺตาเนน สพฺพธมฺมปฏิเวธสมตฺโถ อโหสิ สพฺพเนยฺยาวรณสฺส ปหานโต, ตสฺมา สพฺพญฺญู, น สกิํเยว สพฺพธมฺมาวโพธโต ยถาสนฺตาเนน สพฺพสฺส อินฺธนสฺส ทหนสมตฺถตาย ปาวโก ‘‘สพฺพภู’’ติ วุจฺจตีติฯ

กามญฺจายมตฺโถ ปุพฺเพ วิตฺถาริโตเยว, ปการนฺตเรน ปน โสตุชนานุคฺคหกามตาย, อิมิสฺสา จ โปราณสํวณฺณนาวิโสธนวเสน ปวตฺตตฺตา ปุน วิภาวิโตติ น เจตฺถ ปุนรุตฺติโทโส ปริเยสิตพฺโพ, เอวมีทิเสสุฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ ภควโต ทสพลาทิญาณานิปิ อนญฺญสาธารณานิ, สพฺพเทสวิสยตฺตา ปน เตสํ ญาณานํ น เตหิ พุทฺธคุณา อหาเปตฺวา คหิตา นาม โหนฺติฯ

สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปน นิปฺปเทสวิสยตฺตา ตสฺมิํ คหิเต สพฺเพปิ พุทฺธคุณา คหิตา เอว นาม โหนฺติ, ตสฺมา ปาฬิอตฺถานุสาเรน ตเทว ญาณํ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปาฬิยมฺปิ หิ ‘‘เยหิ ตถาคตสฺส ยถาภุจฺจํ วณฺณํ สมฺมา วทมานา วเทยฺยุ’’นฺติ ตเมว ปกาสิตํ ตมนฺตเรน อญฺญสฺส นิปฺปเทสวิสยสฺส อภาวโต, นิปฺปเทสวิสเยเนว จ ยถาภุจฺจํ สมฺมา วทนสมฺภวโตติฯ

อญฺเญวาติ เอตฺถ เอว-สทฺโท สนฺนิฏฺฐาปนตฺโถติ ทสฺเสตุํ ‘‘อญฺเญวาติ อิทํ ปเนตฺถ ววตฺถาปนวจน’’นฺติ วุตฺตํ, ววตฺถาปนวจนนฺติ จ สนฺนิฏฺฐาปนวจนนฺติ อตฺโถ, สนฺนิฏฺฐาปนญฺจ อวธารณเมวฯ กถนฺติ อาห ‘‘อญฺเญวา’’ติอาทิฯ ‘‘น ปาณาติปาตา เวรมณิอาทโย’’ติ อิมินา อวธารเณน นิวตฺติตํ ทสฺเสติฯ อยญฺจ เอว-สทฺโท อนิยตเทสตาย จ-สทฺโท วิย ยตฺถ วุตฺโต, ตโต อญฺญตฺถาปิ วจนิจฺฉาวเสน อุปติฏฺฐตีติ อาห ‘‘คมฺภีราวา’’ติอาทิฯ อิติ-สทฺเทน จ อาทิอตฺเถน ทุทฺทสาว น สุทสา, ทุรนุโพธาว น สุรนุโพธา, สนฺตาว น ทรถา, ปณีตาว น หีนา, อตกฺกาวจราว น ตกฺกาวจรา, นิปุณาว น ลูขา, ปณฺฑิตเวทนียาว น พาลเวทนียาติ นิวตฺติตํ ทสฺเสติฯ สพฺพปเทหีติ ยาว ‘‘ปณฺฑิตเวทนียา’’ติ อิทํ ปทํ, ตาว สพฺพปเทหิฯ

เอวํ นิวตฺเตตพฺพตํ ยุตฺติยา ทฬฺหีกโรนฺโต ‘‘สาวกปารมิญาณ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สาวกปารมิญาณนฺติ สาวกานํ ทานาทิปารมิปาริปูริยา นิปฺผนฺนํ วิชฺชตฺตยฉฬภิญฺญาจตุปฏิสมฺภิทาเภทํ ญาณํ, ตถา ปจฺเจกพุทฺธานํ ปจฺเจกโพธิญาณํฯ ตโตติ สาวกปารมิญาณโตฯ ตตฺถาติ สาวกปารมิญาเณฯ ตโตปีติ อนนฺตรนิทฺทิฏฺฐโต ปจฺเจกโพธิญาณโตปิฯ อปิ-สทฺเทน, ปิ-สทฺเทน วา โก ปน วาโท สาวกปารมิญาณโตติ สมฺภาเวติฯ ตตฺถาปีติ ปจฺเจกโพธิญาเณปิฯ อิโต ปนาติ สพฺพญฺญุตญฺญาณโต ปน, ตสฺมา เอตฺถ สพฺพญฺญุตญฺญาเณ ววตฺถานํ ลพฺภตีติ อธิปฺปาโยฯ คมฺภีเรสุ วิเสสา, คมฺภีรานํ วา วิเสเสน คมฺภีราฯ อยญฺจ คมฺภีโร อยญฺจ คมฺภีโร อิเม อิเมสํ วิเสเสน คมฺภีราติ วา คมฺภีรตราฯ ตรสทฺเทเนเวตฺถ พฺยวจฺเฉทนํ สิทฺธํฯ

เอตฺถายํ โยชนา – กิญฺจาปิ สาวกปารมิญาณํ เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมํ เสกฺขญาณํ ปุถุชฺชนญาณญฺจ อุปาทาย คมฺภีรํ, ปจฺเจกโพธิญาณํ ปน อุปาทาย น ตถา คมฺภีรนฺติ ‘‘คมฺภีรเมวา’’ติ น สกฺกา พฺยวจฺฉิชฺชิตุํ, ตถา ปจฺเจกโพธิญาณมฺปิ ยถาวุตฺตํ ญาณมุปาทาย คมฺภีรํ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน อุปาทาย น เอวํ คมฺภีรนฺติ ‘‘คมฺภีรเมวา’’ติ น สกฺกา พฺยวจฺฉิชฺชิตุํ, ตสฺมา ตตฺถ ววตฺถานํ น ลพฺภติฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณธมฺมา ปน สาวกปารมิญาณาทีนมิว กิญฺจิ อุปาทาย คมฺภีราภาวาภาวโต ‘‘คมฺภีรา เอวา’’ติ ววตฺถานํ ลพฺภตีติฯ ยถา เจตฺถ ววตฺถานํ ทสฺสิตํ, เอวํ สาวกปารมิญาณํ ทุทฺทสํฯ ‘‘ปจฺเจกโพธิญาณํ ปน ตโต ทุทฺทสตรนฺติ ตตฺถ ววตฺถานํ นตฺถี’’ติอาทินา ววตฺถานสมฺภโว เนตพฺโพ, เตเนวาห ‘‘ตถา ทุทฺทสาว…เป.… เวทิตพฺพ’’นฺติฯ

ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนฺติปิ ปาโฐ, ตสฺสา ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนนฺติ อตฺโถฯ เอตนฺติ ยถาวุตฺตํ วิสฺสชฺชนวจนํฯ เอวนฺติ อิมินา ทิฏฺฐีนํ วิภชนากาเรนฯ เอตฺถายมธิปฺปาโย – ภวตุ ตาว นิรวเสสพุทฺธคุณวิภาวนุปายภาวโต สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว เอกมฺปิ ปุถุนิสฺสยารมฺมณญาณกิจฺจสิทฺธิยา ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว, อญฺเญว ธมฺมา’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.18) พหุวจเนน อุทฺทิฏฺฐํ, ตสฺส ปน วิสฺสชฺชนํ สจฺจปจฺจยาการาทิวิสยวิเสสวเสน อนญฺญสาธารเณน วิภชนนเยน อนารภิตฺวา สนิสฺสยานํ ทิฏฺฐิคตานํ วิภชนนเยน กสฺมา อารทฺธนฺติ? ตตฺถ ยถา สจฺจปจฺจยาการาทีนํ วิภชนํ อนญฺญสาธารณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสว วิสโย, เอวํ นิรวเสสทิฏฺฐิคตวิภชนมฺปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธานญฺหี’’ติอาทิ อารทฺธํ, ตตฺถ ฐานานีติ การณานิฯ คชฺชิตํ มหนฺตํ โหตีติ เทเสตพฺพสฺส อตฺถสฺส อเนกวิธตาย, ทุพฺพิญฺเญยฺยตาย จ นานานเยหิ ปวตฺตมานํ เทสนาคชฺชิตํ มหนฺตํ วิปุลํ, พหุปฺปเภทญฺจ โหติ ฯ ญาณํ อนุปวิสตีติ ตโต เอว จ เทสนาญาณํ เทเสตพฺพธมฺเม วิภาคโส กุรุมานํ อนุปวิสติ, เต อนุปวิสิตฺวา ฐิตํ วิย โหตีติ อตฺโถฯ

พุทฺธญาณสฺส มหนฺตภาโว ปญฺญายตีติ เอวํวิธสฺส นาม ธมฺมสฺส เทสกํ, ปฏิเวธกญฺจาติ พุทฺธานํ เทสนาญาณสฺส, ปฏิเวธญาณสฺส จ อุฬารภาโว ปากโฏ โหติฯ เทสนา คมฺภีรา โหตีติ สภาเวน คมฺภีรานํ เตสํ จตุพฺพิธานมฺปิ เทสนา เทเสตพฺพวเสน คมฺภีราว โหติ, สา ปน พุทฺธานํ เทสนา สพฺพตฺถ, สพฺพทา จ ยานตฺตยมุเขเนวาติ วุตฺตํ ‘‘ติลกฺขณาหตา สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตา’’ติ, ตีหิ ลกฺขเณหิ อาหตา, อตฺตตฺตนิยโต สุญฺญภาวปฏิสญฺญุตฺตา จาติ อตฺโถฯ

เอตฺถ จ กิญฺจาปิ ‘‘สพฺพํ วจีกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺตี’’ติ (มหานิ. 69, 156; จูฬนิ. 85; ปฏิ. ม. 3.5; เนตฺติ. 15) วจนโต สพฺพาปิ ภควโต เทสนา ญาณรหิตา นาม นตฺถิ, สมสมปรกฺกมนวเสน สีหสมานวุตฺติตาย จ สพฺพตฺถ สมานุสฺสาหปฺปวตฺติ, เทเสตพฺพธมฺมวเสน ปน เทสนา วิเสสโต ญาเณน อนุปวิฏฺฐา, คมฺภีรตรา จ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

กถํ ปน วินยปณฺณตฺติํ ปตฺวา เทสนา ติลกฺขณาหตา, สุญฺญตาปฏิสญฺญุตฺตา จ โหติ, นนุ ตตฺถ วินยปณฺณตฺติมตฺตเมวาติ? น ตตฺถ วินยปณฺณตฺติมตฺตเมวฯ ตตฺถาปิ หิ สนฺนิสินฺนปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ ปวตฺตมานา เทสนา สงฺขารานํ อนิจฺจตาทิวิภาวินี สพฺพธมฺมานํ อตฺตตฺตนิยตา, สุญฺญภาวปฺปกาสินี จ โหติ, เตเนวาห ‘‘อเนกปริยาเยน ธมฺมิํ กถํ กตฺวา’’ติอาทิฯ วินยปญฺญตฺตินฺติ วินยสฺส ปญฺญาปนํฯ ญฺญ-การสฺส ปน ณฺณ-กาเร กเต วินยปณฺณตฺตินฺติปิ ปาโฐฯ ภูมนฺตรนฺติ ธมฺมานํ อวตฺถาวิเสสญฺจ ฐานวิเสสญฺจฯ ภวนฺติ ธมฺมา เอตฺถาติ ภูมีติ หิ อวตฺถาวิเสโส, ฐานญฺจ วุจฺจติฯ ตตฺถ อวตฺถาวิเสโส สติอาทิธมฺมานํ สติปฏฺฐานินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคาทิเภโท ‘‘วจฺโฉ, ทมฺโม, พลีพทฺโท’’ติ อาทโย วิยฯ ฐานวิเสโส กามาวจราทิเภโทฯ ปจฺจยาการ-สทฺทสฺส อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ สมยนฺตรนฺติ ทิฏฺฐิวิเสสํ, นานาวิหิตา ทิฏฺฐิโยติ อตฺโถ, อญฺญสมยํ วา, พาหิรกสมยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ วินยปญฺญตฺติํ ปตฺวา มหนฺตํ คชฺชิตํ โหตีติอาทินา สมฺพนฺโธฯ ตสฺมาติ ยสฺมา คชฺชิตํ มหนฺตํ…เป.… ปฏิสํยุตฺตา, ตสฺมาฯ เฉชฺชคามินีติ อเตกิจฺฉคามินีฯ

เอวํ โอติณฺเณ วตฺถุสฺมินฺติ ยถาวุตฺตนเยน ลหุกครุกาทิวเสน ตทนุรูเป วตฺถุมฺหิ โอตรนฺเตฯ ยํ สิกฺขาปทปญฺญาปนํ นาม อตฺถิ, ตตฺถาติ สมฺพนฺโธฯ ถาโมติ ญาณสามตฺถิยํฯ พลนฺติ อกมฺปนสงฺขาโต วีรภาโวฯ ถาโม พลนฺติ วา สามตฺถิยวจนเมว ปจฺจเวกฺขณาเทสนาญาณวเสน โยเชตพฺพํฯ ปจฺจเวกฺขณาญาณปุพฺพงฺคมญฺหิ เทสนาญาณํฯ เอสาติ สิกฺขาปทปญฺญาปนเมว วุจฺจมานปทมเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺเคน นิทฺทิสติ, เอโส สิกฺขาปทปญฺญาปนสงฺขาโต วิสโย อญฺเญสํ อวิสโยติ อตฺโถฯ

อิตีติ ตถาวิสยาวิสยภาวสฺส เหตุภาเวน ปฏินิทฺเทสวจนํ , นิทสฺสนตฺโถ วา อิติ-สทฺโท, เตน ‘‘อิทํ ลหุกํ, อิทํ ครุก’’นฺติอาทินยํ นิทฺทิสติฯ เอวมปรตฺถาปิ ยถาสมฺภวํฯ

ยทิปิ กายานุปสฺสนาทิวเสน สติปฏฺฐานาทโย สุตฺตนฺตปิฏเก (ที. นิ. 2.374; ม. นิ. 1.107) วิภตฺตา, ตถาปิ สุตฺตนฺตภาชนียาทิวเสน อภิธมฺเมเยว เต วิเสสโต วิภตฺตาติ อาห ‘‘อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา…เป.… อภิธมฺมปิฏกํ วิภชิตฺวา’’ติฯ ตตฺถ สตฺต ผสฺสาติ สตฺตวิญฺญาณธาตุสมฺปโยควเสน วุตฺตํฯ ตถา ‘‘สตฺต เวทนา’’ติอาทิปิฯ โลกุตฺตรา ธมฺมา นามาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน วุตฺตาวเสสํ อภิธมฺเม อาคตํ ธมฺมานํ วิภชิตพฺพาการํ สงฺคณฺหาติฯ จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานานิ เอตฺถาติ จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานนฺติ พาหิรตฺถสมาโสฯ ‘‘อภิธมฺมปิฏก’’นฺติ เอตสฺส หิ อิทํ วิเสสนํฯ เอตฺถ จ ปจฺจยนยํ อคฺคเหตฺวา ธมฺมวเสเนว สมนฺตปฏฺฐานสฺส จตุวีสติวิธตา วุตฺตาฯ ยถาห –

‘‘ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ ทุกุตฺตมํ,

ทุกติกญฺเจว ติกทุกญฺจ;

ติกติกญฺเจว ทุกทุกญฺจ,

ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา…เป.…

ฉ ปจฺจนียมฺหิ…เป.… อนุโลมปจฺจนียมฺหิ…เป.…

ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติฯ [ปฏฺฐา. 1.1.41(ก), 44(ข), 48(ค), 52(ฆ)];

เอวํ ธมฺมวเสน จตุวีสติเภเทสุ ติกปฏฺฐานาทีสุ เอเกกํ ปจฺจยนเยน อนุโลมาทิวเสน จตุพฺพิธํ โหตีติ ฉนฺนวุติสมนฺตปฏฺฐานานิฯ ตตฺถ ปน ธมฺมานุโลเม ติกปฏฺฐาเน กุสลตฺติเก ปฏิจฺจวาเร ปจฺจยานุโลเม เหตุมูลเก เหตุปจฺจยวเสน เอกูนปญฺญาส ปุจฺฉานยา สตฺต วิสฺสชฺชนนยาติอาทินา ทสฺสิยมานา อนนฺตเภทา นยาติ อาห ‘‘อนนฺตนย’’นฺติฯ

นวหากาเรหีติ อุปฺปาทาทีหิ นวหิ ปจฺจยากาเรหิฯ ตํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อุปฺปาโท หุตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุปฺปชฺชติ เอตสฺมา ผลนฺติ อุปฺปาโท, ผลุปฺปตฺติยา การณภาโวฯ สติ จ อวิชฺชาย สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติ, นาสติฯ ตสฺมา อวิชฺชา สงฺขารานํ อุปฺปาโท หุตฺวา ปจฺจโย โหติ, ตถา ปวตฺตติ ธรติ เอตสฺมิํ ผลนฺติ ปวตฺตํฯ นิมียติ ผลเมตสฺมินฺติ นิมิตฺตํฯ

(นิททาติ ผลํ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนํ เอเตนาติ นิทานํฯ) (เอตฺถนฺตเร อฏฺฐกถาย น สเมติ) อายูหติ ผลํ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนุปฺปตฺติยา ฆเฏติ เอเตนาติ อายูหนํฯ สํยุชฺชติ ผลํ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺเนน เอตสฺมินฺติ สํโยโคฯ ยตฺถ สยํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ปลิพุทฺธติ ผลเมเตนาติ ปลิโพโธฯ ปจฺจยนฺตรสมวาเย สติ ผลมุทยติ เอเตนาติ สมุทโยฯ หิโนติ การณภาวํ คจฺฉตีติ เหตุฯ อวิชฺชาย หิ สติ สงฺขารา ปวตฺตนฺติ, ธรนฺติ จ, เต อวิชฺชาย สติ อตฺตโน ผลํ (นิททนฺติ) (ปฏิ. ม. 1.45; ที. นิ. ฏี. 1.28 ปสฺสิตพฺพํ) ภวาทีสุ ขิปนฺติ, อายูหนฺติ อตฺตโน ผลุปฺปตฺติยา ฆเฏนฺติ, อตฺตโน ผเลน สํยุชฺชนฺติ, ยสฺมิํ สนฺตาเน สยํ อุปฺปนฺนา ตํ ปลิพุทฺธนฺติ, ปจฺจยนฺตรสมวาเย อุทยนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ, หิโนติ จ สงฺขารานํ การณภาวํ คจฺฉติ, ตสฺมา อวิชฺชา สงฺขารานํ ปวตฺตํ หุตฺวา…เป.… ปจฺจโย หุตฺวา ปจฺจโย โหติฯ เอวํ อวิชฺชาย สงฺขารานํ การณภาวูปคมนวิเสสา อุปฺปาทาทโย เวทิตพฺพาฯ สงฺขาราทีนํ วิญฺญาณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ตมตฺถํ ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิยา สาเธนฺเตน ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ติฏฺฐติ เอเตนาติ ฐิติ, ปจฺจโย, อุปฺปาโท เอว ฐิติ อุปฺปาทฏฺฐิติฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ยสฺมา ปน ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. 1.103) วุตฺตตฺตา อาสวาว อวิชฺชาย ปจฺจโย, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุโภเปเต ธมฺมา ‘‘ปจฺจยสมุปฺปนฺนา’’ติ, อวิชฺชา จ สงฺขารา จ อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยโต เอว สมุปฺปนฺนา, น วินา ปจฺจเยนาติ อตฺโถฯ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญาติ สงฺขารานํ, อวิชฺชาย จ อุปฺปาทาทิเก ปจฺจยากาเร ปริจฺฉินฺทิตฺวา คหณวเสน ปวตฺตา ปญฺญาฯ ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ ปจฺจยภาวโต ธมฺมฏฺฐิติสงฺขาเต ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ญาณํฯ ‘‘ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทา’’ติ วจนโต หิ ทฺวาทส ปจฺจยา เอว ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ อยญฺจ นโย น ปจฺจุปฺปนฺเน เอว, อถ โข อตีตานาคเตสุปิ, น จ อวิชฺชาย เอว สงฺขาเรสุ, อถ โข สงฺขาราทีนํ วิญฺญาณาทีสุปิ ลพฺภตีติ ปริปุณฺณํ กตฺวา ปจฺจยาการสฺส วิภตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตีตมฺปิ อทฺธาน’’นฺติอาทิ ปาฬิมาหริฯ ปฏฺฐาเน (ปฏฺฐา. 1.1) ปน ทสฺสิตา เหตาทิปจฺจยาเอเวตฺถ อุปฺปาทาทิปจฺจยากาเรหิ คหิตาติ เตปิ ยถาสมฺภวํ นีหริตฺวา โยเชตพฺพาฯ อติวิตฺถารภเยน ปน น โยชยิมฺห, อตฺถิเกหิ จ วิสุทฺธิมคฺคาทิโต (วิสุทฺธิ. 2.594) คเหตพฺพาฯ

ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺสาติ สงฺขาราทิปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺสฯ ตถา ตถา ปจฺจยภาเวนาติ อุปฺปาทาทิเหตาทิปจฺจยสตฺติยา ฯ กมฺมกิเลสวิปากวเสน ตีณิ วฏฺฏานิ ยสฺสาติ ติวฏฺฏํฯ อตีตปจฺจุปฺปนฺนานาคตวเสน ตโย อทฺธา กาลา เอตสฺสาติ ติยทฺธํฯ เหตุผลผลเหตุเหตุผลวเสน ตโย สนฺธโย เอตสฺสาติ ติสนฺธิฯ สงฺขิปฺปนฺติ เอตฺถ อวิชฺชาทโย, วิญฺญาณาทโย จาติ สงฺเขปา, เหตุ, วิปาโก จฯ อถ วา เหตุ วิปาโกติ สงฺขิปฺปนฺตีติ สงฺเขปาฯ อวิชฺชาทโย, วิญฺญาณาทโย จ โกฏฺฐาสปริยาโย วา สงฺเขปสทฺโทฯ อตีตเหตุสงฺเขปาทิวเสน จตฺตาโร สงฺเขปา ยสฺสาติ จตุสงฺเขปํฯ สรูปโต อวุตฺตาปิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สงฺเขเป อากิรียนฺติ อวิชฺชาสงฺขาราทิคฺคหเณหิ ปกาสียนฺตีติ อาการา, อตีตเหตุอาทีนํ ปการาฯ เต สงฺเขเป ปญฺจ ปญฺจ กตฺวา วีสติ อาการา เอตสฺสาติ วีสตาการํฯ

ขตฺติยาทิเภเทน อเนกเภทภินฺนาปิ สสฺสตวาทิโน ชาติสตสหสฺสานุสฺสรณาทิกสฺส อภินิเวสเหตุโน วเสน จตฺตาโรว โหนฺติ, น ตโต อุทฺธํ, อโธ วาติ สสฺสตวาทีนํ ปริมาณปริจฺเฉทสฺส อนญฺญวิสยตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาโร ชนา’’ติอาทิมาหฯ เอส นโย อิตเรสุปิฯ ตตฺถ จตฺตาโร ชนาติ จตฺตาโร ชนสมูหาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ เตสุ เอเกกสฺสาปิ อเนกปฺปเภทโตฯ เตติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตวาทิโนฯ อิทํ นิสฺสายาติ อิทปฺปจฺจยตาย สมฺมา อคฺคหณํฯ ตตฺถาปิ จ เหตุผลภาเวน สมฺพนฺธานํ ธมฺมานํ สนฺตติฆนสฺส อเภทิตตฺตา ปรมตฺถโต วิชฺชมานมฺปิ เภทนิพนฺธนํ นานตฺตนยํ อนุปธาเรตฺวา คหิตํ เอกตฺตคฺคหณํ นิสฺสายฯ อิทํ คณฺหนฺตีติ อิทํ สสฺสตคฺคหณํ อภินิวิสฺส โวหรนฺติ, อิมินา นเยน เอกจฺจสสฺสตวาทาทโยปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตฺวา วตฺตพฺพาฯ ภินฺทิตฺวาติ ‘‘อาตปฺปมนฺวายา’’ติอาทินา วิภชิตฺวา, ‘‘ตยิทํ ภิกฺขเว ตถาคโต ปชานาตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.36) วา วิธมิตฺวาฯ นิชฺชฏนฺติ อโนนทฺธํฯ นิคุมฺพนฺติ อนาวุฏํฯ อปิจ เวฬุอาทีนํ เหฏฺฐุปริยสํสิพฺพนฏฺเฐน ชฏาฯ กุสาทีนํ โอวรณฏฺเฐน คุมฺโพฯ ตสฺสทิสตาย ทิฏฺฐิคตานํ พฺยากุลา ปากฏตา ‘‘ชฏา, คุมฺโพ’’ติ จ วุจฺจติ, ทิฏฺฐิชฏาวิชฏเนน, ทิฏฺฐิคุมฺพวิวรเณน จ นิชฺชฏํ นิคุมฺพํ กตฺวาติ อตฺโถฯ

‘‘ตสฺมา’’ติอาทินา พุทฺธคุเณ อารพฺภ เทสนาย สมุฏฺฐิตตฺตา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อุทฺทิสิตฺวา เทสนากุสโล ภควา สมยนฺตรํ วิคฺคหณวเสน สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว วิสฺสชฺเชตีติ ทสฺเสติฯ

[29] อตฺถิ ปริยาโย สนฺติ-สทฺโท, โส จ สํวิชฺชนฺติปริยาโย, สํวิชฺชมานตา จ ญาเณน อุปลพฺภมานตาติ อาห ‘‘สนฺตี’’ติอาทิฯ สํวิชฺชมานปริทีปเนน ปน ‘‘สนฺตี’’ติ อิมินา ปเทน เตสํ ทิฏฺฐิคติกานํ วิชฺชมานตาย อวิจฺฉินฺนตํ, ตโต จ เนสํ มิจฺฉาคาหโต สิถิลกรณวิเวจเนหิ อตฺตโน เทสนาย กิจฺจการิตํ, อวิตถตญฺจ ทีเปติ ธมฺมราชาฯ อตฺถีติ จ สนฺติปเทน สมานตฺโถ ปุถุวจนวิสโย เอโก นิปาโต ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.377; ม. นิ. 1.110; 3.154; สํ. นิ. 4.127) วิยฯ อาลปนวจนนฺติ พุทฺธาลปนวจนํฯ ภควาเยว หิ ‘‘ภิกฺขเว, ภิกฺขโว’’ติ จ อาลปติ, น สาวกาฯ สาวกา ปน ‘‘อาวุโส, อายสฺมา’’ติอาทิสมฺพนฺธเนเนวฯ ‘‘เอเก’’ติ วุตฺเต เอกจฺเจติ อตฺโถ เอว สงฺขฺยาวาจกสฺส เอก-สทฺทสฺส นิยเตกวจนตฺตา, น สมิตพหิตปาปตาย สมณพฺราหฺมณาติ อาห ‘‘ปพฺพชฺชูปคตภาเวนา’’ติอาทิฯ ตถา วา โหนฺตุ, อญฺญถา วา, สมฺมุติมตฺเตเนว อิธาธิปฺเปตาติ ทสฺเสติ ‘‘โลเกนา’’ติอาทินาฯ สสฺสตาทิวเสน ปุพฺพนฺตํ กปฺเปนฺตีติ ปุพฺพนฺตกปฺปิกาฯ ยสฺมา ปน เตสํ ปุพฺพนฺตํ ปุริมสิทฺเธหิ ตณฺหาทิฏฺฐิกปฺเปหิ กปฺเปตฺวา อาเสวนพลวตาย, วิจิตฺรวุตฺติตาย จ วิกปฺเปตฺวา อปรภาคสิทฺเธหิ อภินิเวสภูเตหิ ตณฺหาทิฏฺฐิคาเหหิ คณฺหนฺติ อภินิวิสนฺติ ปรามสนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปุพฺพนฺตํ กปฺเปตฺวา วิกปฺเปตฺวา คณฺหนฺตี’’ติฯ ปุริมภาคปจฺฉิมภาคสิทฺธานํ วา ตณฺหาอุปาทานานํ วเสน ยถากฺกมํ กปฺปนคหณานิ เวทิตพฺพานิฯ ตณฺหาปจฺจยา หิ อุปาทานํ สมฺภวติฯ ปหุตปสํสานินฺทาติสยสํสคฺคนิจฺจโยคาทิวิสเยสุ อิธ นิจฺจโยควเสน วิชฺชมานตฺโถ สมฺภวตีติ วุตฺตํ ‘‘ปุพฺพนฺต กปฺโป วา’’ติอาทิ วุตฺตญฺจ –

‘‘ปหุเต จ ปสํสายํ, นินฺทายญฺจาติสยเน;

นิจฺจโยเค จ สํสคฺเค, โหนฺติเม มนฺตุอาทโย’’ติฯ

โกฏฺฐาเสสูติ เอตฺถ โกฏฺฐาสาทีสูติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ อาทิ-สทฺทโลเปน, นิทสฺสนนเยน จ วุตฺตตฺตาฯ ปทปูรณสมีปอุมฺมคฺคาทีสุปิ หิ อนฺต-สทฺโท ทิสฺสติฯ ตถา หิ ‘‘อิงฺฆ ตาว สุตฺตนฺเต วา คาถาโย วา อภิธมฺมํ วา ปริยาปุณสฺสุ (ปาจิ. 442), สุตฺตนฺเต โอกาสํ การาเปตฺวา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 1221) จ ปทปูรเณ อนฺต-สทฺโท วตฺตติ, ‘‘คามนฺตเสนาสน’’นฺติอาทีสุ (วิสุทฺธิ. 1.31) สมีเป, ‘‘กามสุขลฺลิกานุโยโค เอโก อนฺโต, อตฺถีติ โข กจฺจาน อยเมโก อนฺโต’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.258; สํ. นิ. 2.110) จ อุมฺมคฺเคติฯ

อนฺตปูโรติ มหาอนฺตอนฺตคุเณหิ ปูโรฯ ‘‘สา หริตนฺตํ วา ปนฺถนฺตํ วา’’ติ (ม. นิ. 1.304) มชฺฌิมนิกาเย มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตนฺตปาฬิฯ ตตฺถ สาติ เตโชธาตุฯ หริตนฺตนฺติ หริตติณรุกฺขมริยาทํ ฯ ปนฺถนฺตนฺติ มคฺคมริยาทํฯ อาคมฺม อนาหารา นิพฺพายตีติ เสโสฯ ‘‘อนฺตมิทํ ภิกฺขเว, ชีวิกานํ ยทิทํ ปิณฺโฑลฺย’’นฺติ (สํ. นิ. 3.80; อิติวุ. 91) ปิณฺฑิยาโลปสุตฺตนฺตปาฬิฯ ตตฺถ ปิณฺฑํ อุลติ คเวสตีติ ปิณฺโฑโล, ปิณฺฑาจาริโก, ตสฺส ภาโว ปิณฺโฑลฺยํ, ปิณฺฑจรเณน ชีวิกตาติ อตฺโถฯ เอเสวาติ สพฺพปจฺจยสงฺขยภูโต นิพฺพานธมฺโม เอว, เตนาห ‘‘สพฺพ…เป.… วุจฺจตี’’ติฯ เอเตน สพฺพปจฺจยสงฺขยนโต อสงฺขตํ นิพฺพานํ สงฺขตภูตสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส ปรภาคํ ปริโยสานภูตํ, ตสฺมา เอตฺถ ปรภาโคว อตฺโถ ยุตฺโตติ ทสฺเสติฯ สกฺกาโยติ สกฺกายคาโหฯ

กปฺโปติ เลโสฯ กปฺปกเตนาติ ติณฺณํ ทุพฺพณฺณกรณานํ อญฺญตรทุพฺพณฺณกเตนฯ อาทิ-สทฺเทน เจตฺถ กปฺป-สทฺโท มหากปฺปสมนฺตภาวกิเลสกามวิตกฺกกาลปญฺญตฺติสทิสภาวาทีสุปิ วตฺตตีติ ทสฺเสติฯ

ตถา เหส ‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว, กปฺปสฺส อสงฺเขฺยยฺยานี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.156) มหากปฺเป วตฺตติ, ‘‘เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.94) สมนฺตภาเว, ‘‘สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม’’ติอาทีสุ (มหานิ. 1; จูฬนิ. 8) กิเลสกาเม, ‘‘ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป’’ติอาทีสุ วิตกฺเก, ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.387) กาเล , ‘‘อิจฺจายสฺมา กปฺโป’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 1018) ปญฺญตฺติยํ, ‘‘สตฺถุกปฺเปน วต กิร โภ สาวเกน สทฺธิํ มนฺตยมานา น ชานิมฺหา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.260) สทิสภาเวติฯ

ตณฺหาทิฏฺฐีสุ ปวตฺติํ มหานิทฺเทสปาฬิยา (มหานิ. 28) สาเธนฺโต ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุทฺทานโตติ สงฺเขปโตฯ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ ยถาวุตฺตาย อตฺถวณฺณนาย คุณวจนํฯ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสนาติ อุปนิสฺสยสหชาตภูตาย อภินนฺทนสงฺขาตาย ตณฺหาย เจว สสฺสตาทิอากาเรน อภินิวิสนฺตสฺส มิจฺฉาคาหสฺส จ วเสนฯ ปุพฺเพ นิวุตฺถธมฺมวิสยาย กปฺปนาย อิธ อธิปฺเปตตฺตา อตีตกาลวาจโกเยว ปุพฺพ-สทฺโท, น ปน ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติอาทีสุ วิย ปธานาทิวาจโก, รูปาทิขนฺธวินิมุตฺตสฺส กปฺปนวตฺถุโน อภาวา อนฺต-สทฺโท จ โกฏฺฐาสวาจโก, น ปน อพฺภนฺตราทิวาจโกติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตีตํ ขนฺธโกฏฺฐาส’’นฺติ วุตฺตํฯ กปฺเปตฺวาติ จ ตสฺมิํ ปุพฺพนฺเต ตณฺหายนาภินิเวสนานํ สมตฺถนํ ปรินิฏฺฐาปนมาหฯ ฐิตาติ ตสฺสา ลทฺธิยา อวิชหนํ, ปุพฺพนฺตเมว อนุคตา ทิฏฺฐิ เตสมตฺถีติ โยชนาฯ อตฺถิตา, อนุคตตา จ นาม ปุนปฺปุนํ ปวตฺติยาติ ทสฺเสติ ‘‘ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนวเสนา’’ติ อิมินาฯ ‘‘เต เอว’’นฺติอาทินา ‘‘ปุพฺพนฺตํ อารพฺภา’’ติอาทิปาฬิยา อตฺถํ สํวณฺเณติฯ ตตฺถ อารพฺภาติ อาลมฺพิตฺวาฯ วิสโย หิ ตสฺสา ทิฏฺฐิยา ปุพฺพนฺโตฯ วิสยภาวโต เหส ตสฺสา อาคมนฏฺฐานํ , อารมฺมณปจฺจโย จาติ วุตฺตํ ‘‘อาคมฺม ปฏิจฺจา’’ติฯ ตเทตํ อญฺเญสํ ปติฏฺฐาปนทสฺสนนฺติ อาห ‘‘อญฺญมฺปิ ชนํ ทิฏฺฐิคติตํ กโรนฺตา’’ติฯ

อธิวจนปถานีติ [อธิวจนปอทานิ (อฏฺฐกถายํ)] รุฬฺหิมตฺเตน ปญฺญตฺติปถานิฯ ทาสาทีสุ หิ สิริวฑฺฒกาทิสทฺทา วิย วจนมตฺตเมว อธิการํ กตฺวา ปวตฺติยา ตถา ปณฺณตฺติเยว อธิวจนํ, สา จ โวหารสฺส ปโถติฯ อถ วา อธิ-สทฺโท อุปริภาเค, วุจฺจตีติ วจนํฯ อธิ อุปริภาเค วจนํ อธิวจนํฯ อุปาทานิยภูตานํ รูปาทีนํ [อุปาทาภูตรูปาทีนํ (ที. นิ. ฏี. 1.29)] อุปริ ปญฺญาปิยมานา อุปาทาปญฺญตฺติ, ตสฺมา ปญฺญตฺติทีปกปถานีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ปญฺญตฺติมตฺตญฺเหตํ วุจฺจติ, ยทิทํ ‘‘อตฺตา, โลโก’’ติ จ, น รูปเวทนาทโย วิย ปรมตฺโถติฯ อธิมุตฺติ-สทฺโท เจตฺถ อธิวจน-สทฺเทน สมานตฺโถ ‘‘นิรุตฺติปโถ’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 107 ทุกมาติกา) วิย อุตฺติสทฺทสฺส วจนปริยายตฺตาฯ ‘‘ภูตํ อตฺถ’’นฺติอาทินา ปน ภูตสภาวโต อติเรกํฯ ตมติธาวิตฺวา วา มุจฺจนฺตีติ อธิมุตฺติโย, ตาสํ ปถานิ ตทฺทีปกตฺตาติ อตฺถํ ทสฺเสติ, อธิกํ วา สสฺสตาทิกํ มุจฺจนฺตีติ อธิมุตฺติโยฯ อธิกญฺหิ สสฺสตาทิํ, ปกติอาทิํ, ทพฺพาทิํ, ชีวาทิํ, กายาทิญฺจ อภูตํ อตฺถํ สภาวธมฺเมสุ อชฺฌาโรเปตฺวา ทิฏฺฐิโย ปวตฺตนฺติฯ

[30] อภิวทนฺตีติ ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญ’’นฺติ อภินิวิสิตฺวา วทนฺติฯ ‘‘อยเมว ธมฺโม, นายํ ธมฺโม’’ติอาทินา อภิภวิตฺวาปิ วทนฺติฯ อภิวทนกิริยาย อชฺชาปิ อวิจฺเฉทภาวทสฺสนตฺถํ วตฺตมานวจนํ กตนฺติ อยเมตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ กเถตุกมฺยตาย เหตุภูตาย ปุจฺฉิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ มิจฺฉา ปสฺสตีติ ทิฏฺฐิ, ทิฏฺฐิ เอว ทิฏฺฐิคตํ ‘‘มุตฺตคตํ, (อ. นิ. 9.11) สงฺขารคต’’นฺติอาทีสุ (มหานิ. 41) วิย คต-สทฺทสฺส ตพฺภาววุตฺติโต, คนฺตพฺพาภาวโต วา ทิฏฺฐิยา คตมตฺตนฺติ ทิฏฺฐิคตํฯ ทิฏฺฐิยา คหณมตฺตเมว, นตฺถญฺญํ อวคนฺตพฺพนฺติ อตฺโถ, ทิฏฺฐิปกาโร วา ทิฏฺฐิคตํฯ โลกิยา หิ วิธยุตฺตคตปการสทฺเท สมานตฺเถ อิจฺฉนฺติฯ เอกสฺมิํเยว ขนฺเธ ‘‘อตฺตา’’ติ จ ‘‘โลโก’’ติ จ คหณวิเสสํ อุปาทาย ปญฺญาปนํ โหตีติ อาห ‘‘รูปาทีสุ อญฺญตรํ อตฺตาติ จ โลโกติ จ คเหตฺวา’’ติฯ อมรํ นิจฺจํ ธุวนฺติ สสฺสตเววจนานิ, มรณาภาเวน วา อมรํฯ อุปฺปาทาภาเวน สพฺพทาปิ อตฺถิตาย นิจฺจํฯ ถิรฏฺเฐน วิการาภาเวน ธุวํฯ ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา มหานิทฺเทส ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬีหิ ยถาวุตฺตมตฺถํ วิภาเวติฯ ตตฺถ ‘‘รูปํ คเหตฺวา’’ติ ปาฐเสเสน สมฺพนฺโธฯ อยํ ปนตฺโถ – ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ เวทนํ, สญฺญํ, สงฺขาเร, วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ อิมิสฺสา ปญฺจวิธาย สกฺกายทิฏฺฐิยา วเสน วุตฺโต, ‘‘รูปวนฺตํ อตฺตาน’’นฺติอาทิกาย ปน ปญฺจทสวิธายปิ ตทวเสสาย สกฺกายทิฏฺฐิยา วเสน จตฺตาโร ขนฺเธ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตทญฺโญ ‘‘โลโก’’ติ ปญฺญเปนฺตีติ อยมฺปิ อตฺโถ ลพฺภเตวฯ ตถา เอกํ ขนฺธํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา อญฺโญ อตฺตโน อุปโภคภูโต ‘‘โลโก’’ติ จฯ สสนฺตติปติเต ขนฺเธ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตทญฺโญ ปรสนฺตติปติโต ‘‘โลโก’’ติ จ ปญฺญเปตีติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

เอตฺถาห – ‘‘สสฺสโต วาโท เอเตส’’นฺติ กสฺมา เหฏฺฐา วุตฺตํ, นนุ เตสํ อตฺตา จ โลโก จ สสฺสโตติ อธิปฺเปโต, น วาโทติ? สจฺจเมตํ, สสฺสตสหจริตตาย ปน วาโทปิ สสฺสโตติ วุตฺโต ยถา ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ, สสฺสโต อิติ วาโท เอเตสนฺติ วา ตตฺถ อิติ-สทฺทโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ สสฺสตํ วทนฺติ ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญ’’นฺติ อภินิวิสฺส โวหรนฺตีติ สสฺสตวาทา ติปิ ยุชฺชติฯ

[31] อาตาปนภาเวนาติ วิพาธนสฺส ภาเวน, วิพาธนฏฺเฐน วาฯ ปหานญฺเจตฺถ วิพาธนํฯ ปทหนวเสนาติ สมาทหนวเสนฯ สมาทหนํ ปน โกสชฺชปกฺเข ปติตุมทตฺวา จิตฺตสฺส อุสฺสาหนํฯ ยถา สมาธิ วิเสสภาคิยตํ ปาปุณาติ, เอวํ วีริยสฺส พหุลีกรณํ อนุโยโคฯ อิติ ปทตฺตเยน วีริยเมว วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอวํ ติปฺปเภทํ วีริย’’นฺติฯ ยถากฺกมญฺหิห ตีหิ ปเทหิ อุปจารปฺปนาจิตฺตปริทมนวีริยานิ ทสฺเสติฯ น ปมชฺชติ เอเตนาติ อปฺปมาโท, สติยา อวิปฺปวาโสฯ โส ปน สติปฏฺฐานา จตฺตาโร ขนฺธา เอวฯ สมฺมา อุปาเยน มนสิ กโรติ กมฺมฏฺฐานเมเตนาติ สมฺมามนสิกาโร, โส ปน ญาณเมว, น อารมฺมณวีถิชวนปฏิปาทกา, เตนาห ‘‘อตฺถโต ญาณ’’นฺติฯ ปถมนสิกาโรติ การณมนสิกาโรฯ ตเทวตฺถํ สมตฺเถติ ‘‘ยสฺมิญฺหี’’ติอาทินาฯ ตตฺถ ยสฺมิํ มนสิกาเรติ กมฺมฏฺฐานมนสิกรณูปายภูเต ญาณสงฺขาเต มนสิกาเรฯ ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน’’ติ อิมินา สทฺทนฺตรสมฺปโยคาทินา วิย ปกรณวเสนาปิ สทฺโท วิเสสวิสโยติ ทีเปติฯ วีริยญฺจาติ ยถาวุตฺเตหิ ตีหิ ปเทหิ วุตฺตํ ติปฺปเภทํ วีริยญฺจฯ เอตฺถาติ ‘‘อาตปฺป…เป.… มนสิการมนฺวายา’’ติ อิมสฺมิํ ปาเฐ, สีลวิสุทฺธิยา สทฺธิํ จตุนฺนํ รูปาวจรชฺฌานานํ อธิคมนปฏิปทา อิธ วตฺตพฺพา, สา ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.401) วิตฺถารโต วุตฺตาติ อาห ‘‘สงฺเขปตฺโถ’’ติฯ ตถาชาติกนฺติ ตถาสภาวํ, เอเตน จุทฺทสวิเธหิ จิตฺตปริทมเนหิ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสฺส ปคุณตาปาทเนน ทมิตตํ ทสฺเสติฯ เจตโส สมาธิ เจโตสมาธิ, โส ปน อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตรูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสฺเสว สมาธิฯ ยถา-สทฺโท ‘‘เยนา’’ติ อตฺเถ นิปาโตติ อาห ‘‘เยน สมาธินา’’ติฯ

วิชมฺภนภูเตหิ โลกิยาภิญฺญาสงฺขาเตหิ ฌานานุภาเวหิ สมฺปนฺโนติ ฌานานุภาวสมฺปนฺโนฯ โส ทิฏฺฐิคติโก เอวํ วทตีติ วตฺตมานวจนํ, ตถาวทนสฺส อวิจฺเฉทภาเวน สพฺพกาลิกตาทสฺสนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํฯ อนิยมิเต หิ กาลวิเสเส วิปฺปกตกาลวจนนฺติฯ วนติ ยาจติ ปุตฺตนฺติ วญฺฌา ฌ-ปจฺจยํ, น-การสฺส จ นิคฺคหิตํ กตฺวา, วธติ ปุตฺตํ, ผลํ วา หนตีติปิ วญฺฌา สปจฺจยฆฺย-การสฺส ฌ-การํ, นิคฺคหิตาคมญฺจ กตฺวาฯ สา วิย กสฺสจิ ผลสฺส อชเนนาติ วญฺโฌ, เตนาห ‘‘วญฺฌปสู’’ติอาทิฯ เอวํ ปทตฺถวตา อิมินา กีทิสํ สามตฺถิยตฺถํ ทสฺเสตีติ อนฺโตลีนโจทนํ ปริหริตุํ ‘‘เอเตนา’’ติอาทิมาหฯ ฌานลาภิสฺส วิเสเสน ฌานธมฺมา อาปาถมาคจฺฉนฺติ, ตมฺมุเขน ปน เสสธมฺมาปีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘ฌานาทีน’’นฺติ วุตฺตํฯ รูปาทิชนกภาวนฺติ รูปาทีนํ ชนกสามตฺถิยํฯ ปฏิกฺขิปตีติ ‘‘นยิเม กิญฺจิ ชเนนฺตี’’ติ ปฏิกฺขิปติฯ กสฺมาติ เจ? สติ หิ ชนกภาเว รูปาทิธมฺมานํ วิย, สุขาทิธมฺมานํ วิย จ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อุปฺปาทวนฺตตา วิญฺญายติ, อุปฺปาเท จ สติ อวสฺสํภาวี นิโรโธติ อนวกาสาว นิจฺจตา สิยา, ตสฺมา ตํ ปฏิกฺขิปตีติฯ

ฐิโตติ นิจฺจลํ ปติฏฺฐิโต, กูฏฏฺฐ-สทฺโทเยว วา โลเก อจฺจนฺตํ นิจฺเจ นิรุฬฺโห ทฏฺฐพฺโพฯ ติฏฺฐตีติ ฐายี, เอสิกา จ สา ฐายี จาติ เอสิกฏฺฐายี, วิเสสนปรนิปาโต เจส, ตสฺมา คมฺภีรเนโม นิจฺจลฏฺฐิติโก อินฺทขีโล วิยาติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ ‘‘กูฏฏฺโฐ’’ติ อิมินา เจตฺถ อนิจฺจตาภาวมาหฯ ‘‘เอสิกฏฺฐายี ฐิโต’’ติ อิมินา ปน ยถา เอสิกา วาตปฺปหาราทีหิ น จลติ, เอวํ น เกนจิ วิการมาปชฺชตีติ วิการาภาวํ, วิกาโรปิ อตฺถโต วินาโสเยวาติ วุตฺตํ ‘‘อุภเยนาปิ โลกสฺส วินาสาภาวํ ทสฺเสตี’’ติฯ

เอวมฏฺฐกถาวาทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เกจิวาทํ ทสฺเสตุํ ‘‘เกจิ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มุญฺชโตติ [มุญฺเช (อฏฺฐกถายํ)] มุญฺชติณโตฯ อีสิกาติ กฬีโรฯ ยทิทํ อตฺตสงฺขาตํ ธมฺมชาตํ ชายตีติ วุจฺจติ, ตํ สตฺติรูปวเสน ปุพฺเพ วิชฺชมานเมว พฺยตฺติรูปวเสน นิกฺขมติ, อภิพฺยตฺติํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ

‘‘วิชฺชมานเมวา’’ติ หิ เอเตน การเณ ผลสฺส อตฺถิภาวทสฺสเนน พฺยตฺติรูปวเสน อภิพฺยตฺติวาทํ ทสฺเสติฯ สาลิคพฺเภ สํวิชฺชมานํ สาลิสีสํ วิย หิ สตฺติรูปํ, ตทภินิกฺขนฺตํ วิย พฺยตฺติรูปนฺติฯ กถํ ปน สตฺติรูปวเสน วิชฺชมาโนเยว ปุพฺเพ อนภิพฺยตฺโต พฺยตฺติรูปวเสน อภิพฺยตฺติํ คจฺฉตีติ? ยถา อนฺธกาเรน ปฏิจฺฉนฺโน ฆโฏ อาโลเกน อภิพฺยตฺติํ คจฺฉติ, เอวมยมฺปีติฯ

อิทเมตฺถ วิจาเรตพฺพํ – กิํ กโรนฺโต อาโลโก ฆฏํ ปกาเสตีติ วุจฺจติ, ยทิ ฆฏวิสยํ พุทฺธิํ กโรนฺโต ปกาเสติ, อนุปฺปนฺนาย เอว พุทฺธิยา อุปฺปตฺติทีปนโต อภิพฺยตฺติวาโท หายติฯ อถ ฆฏวิสยาย พุทฺธิยา อาวรณภูตํ อนฺธการํ วิธมนฺโต ปกาเสติ, เอวมฺปิ อภิพฺยตฺติวาโท หายเตวฯ สติ หิ ฆฏวิสยาย พุทฺธิยา กถํ อนฺธกาโร ตสฺสา อาวรณํ โหตีติฯ ยถา จ ฆฏสฺส อภิพฺยตฺติ น ยุชฺชติ, เอวํ ทิฏฺฐิคติกปริกปฺปิตสฺส อตฺตโนปิ อภิพฺยตฺติ น ยุชฺชติเยวฯ ตตฺถาปิ หิ ยทิ อินฺทฺริยวิสยาทิสนฺนิปาเตน อนุปฺปนฺนา เอว พุทฺธิ อุปฺปนฺนา, อุปฺปตฺติวจเนเนว อภิพฺยตฺติวาโท หายติ อภิพฺยตฺติมตฺตมติกฺกมฺม อนุปฺปนฺนาย เอว พุทฺธิยา อุปฺปตฺติทีปนโตฯ ตถา สสฺสตวาโทปิ เตเนว การเณนฯ อถ พุทฺธิปฺปวตฺติยา อาวรณภูตสฺส อนฺธการฏฺฐานิยสฺส โมหสฺส วิธมเนน พุทฺธิ อุปฺปนฺนาฯ เอวมฺปิ สติ อตฺถวิสยาย พุทฺธิยา กถํ โมโห ตสฺสา อาวรณํ โหตีติ, หายเตว อภิพฺยตฺติวาโท, กิญฺจ ภิยฺโย – เภทสพฺภาวโตปิ อภิพฺยตฺติวาโท หายติฯ น หิ อภิพฺยญฺชนกานํ จนฺทิมสูริยมณิปทีปาทีนํ เภเทน อภิพฺยญฺชิตพฺพานํ ฆฏาทีนํ เภโท โหติ, โหติ จ วิสยเภเทน พุทฺธิเภโท ยถาวิสยํ พุทฺธิยา สมฺภวโตติ ภิยฺโยปิ อภิพฺยตฺติ น ยุชฺชติเยว, น เจตฺถ วิชฺชมานตาภิพฺยตฺติวเสน วุตฺติกปฺปนา ยุตฺตา วิชฺชมานตาภิพฺยตฺติกิริยาสงฺขาตาย วุตฺติยา วุตฺติมโต จ อนญฺญถานุชานนโตฯ อนญฺญาเยว หิ ตถา วุตฺติสงฺขาตา กิริยา ตพฺพนฺตวตฺถุโต, ยถา ผสฺสาทีหิ ผุสนาทิภาโว, ตสฺมา วุตฺติมโต อนญฺญาย เอว วิชฺชมานตาภิพฺยตฺติสงฺขาตาย วุตฺติยา ปริกปฺปิโต เกสญฺจิ อภิพฺยตฺติวาโท น ยุตฺโต เอวาติฯ เย ปน ‘‘อีสิกฏฺฐายี ฐิโต’’ติ ปฐิตฺวา ยถาวุตฺตมตฺถมิจฺฉนฺติ, เต ตทิทํ การณภาเวน คเหตฺวา ‘‘เต จ สตฺตา สนฺธาวนฺติ สํสรนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตี’’ติ ปเทหิ อตฺถสมฺพนฺธมฺปิ กโรนฺติ, น อฏฺฐกถายมิว อสมฺพนฺธนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺมา จา’’ติอาทิมาหฯ

เต จ สตฺตา สนฺธาวนฺตีติ เอตฺถ เย อิธ มนุสฺสภาเวน อวฏฺฐิตา, เตเยว เทวภาวาทิอุปคมเนน อิโต อญฺญตฺถ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ อญฺญถา กตสฺส กมฺมสฺส วินาโส, อกตสฺส จ อพฺภาคโม อาปชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ

อปราปรนฺติ อปรสฺมา ภวา อปรํ ภวํ, อปรมปรํ วา, ปุนปฺปุนนฺติ อตฺโถฯ ‘‘จวนฺตี’’ติ ปทมุลฺลิงฺเคตฺวา ‘‘เอวํ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺตี’’ติ อตฺถํ วิวรติ, อตฺตโน ตถาคหิตสฺส นิจฺจสภาวตฺตา น จุตูปปตฺติโยฯ สพฺพพฺยาปิตาย นาปิ สนฺธาวนสํสรณานิ, ธมฺมานํเยว ปน ปวตฺติวิเสเสน เอวํ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ เอวํ โวหรียนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ เอเตน ‘‘อวฏฺฐิตสภาวสฺส อตฺตโน, ธมฺมิโน จ ธมฺมมตฺตํ อุปฺปชฺชติ เจว วินสฺสติ จา’’ติ อิมํ วิปริณามวาทํ ทสฺเสติฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ อิมิสฺสํ สสฺสตวาทวิจารณายเมว ‘‘เอวํคติกา’’ติ ปทตฺถวิภาวเน วกฺขามฯ อิทานิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ อสมฺพนฺธมตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐกถายํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สนฺธาวนฺตีติอาทินา วจเนน อตฺตโน วาทํ ภินฺทติ วินาเสติ สนฺธาวนาทิวจนสิทฺธาย อนิจฺจตาย ปุพฺเพ อตฺตนา ปฏิญฺญาตสฺส สสฺสตวาทสฺส วิรุทฺธภาวโตติ อตฺโถฯ ‘‘ทิฏฺฐิคติกสฺสา’’ติอาทิ ตทตฺถสมตฺถนํฯ น นิพทฺธนฺติ น ถิรํฯ ‘‘สนฺธาวนฺตี’’ติอาทิวจนํ, สสฺสตวาทญฺจ สนฺธาย ‘‘สุนฺทรมฺปิ อสุนฺทรมฺปิ โหติเยวา’’ติ วุตฺตํฯ สพฺพทา สรนฺติ ปวตฺตนฺตีติ สสฺสติโย ร-การสฺส ส-การํ, ทฺวิภาวญฺจ กตฺวา, ปถวีสิเนรุจนฺทิมสูริยา, สสฺสตีหิ สมํ สทิสํ ตถา, ภาวนปุํสกวจนญฺเจตํฯ ‘‘อตฺตา จ โลโก จา’’ติ หิ กตฺตุอธิกาโรฯ สสฺสติสมนฺติ วา ลิงฺคพฺยตฺตเยน กตฺตุนิทฺเทโสฯ สสฺสติสโม อตฺตา จ โลโก จ อตฺถิ เอวาติ อตฺโถ, อิติ-สทฺโท เจตฺถ ปทปูรณมตฺตํฯ เอว-สทฺทสฺส หิ เอ-กาเร ปเร อิติ-สทฺเท อิ-การสฺส ว-การมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทูฯ สสฺสติสมนฺติ สสฺสตํ ถาวรํ นิจฺจกาลนฺติปิ อตฺโถ, สสฺสติสม-สทฺทสฺส สสฺสตปเทน สมานตฺถตํ สนฺธาย ฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. 1.31) วุตฺโตฯ

เหตุํ ทสฺเสนฺโตติ เยสํ ‘‘สสฺสโต’’ติ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปติ, เตสํ เหตุํ ทสฺเสนฺโต อยํ ทิฏฺฐิคติโก อาหาติ สมฺพนฺโธฯ

น หิ อตฺตโน ทิฏฺฐิยา ปจฺจกฺขกตมตฺถํ อตฺตโนเยว สาเธติ, อตฺตโน ปน ปจฺจกฺขกเตน อตฺเถน อตฺตโน อปฺปจฺจกฺขภูตมฺปิ อตฺถํ สาเธติ, อตฺตนา จ ยถานิจฺฉิตํ อตฺถํ ปเรปิ วิญฺญาเปติ, น อนิจฺฉิตํ , อิทํ ปน เหตุทสฺสนํ เอเตสุ อเนเกสุ ชาติสตสหสฺเสสุ เอโกวายํ เม อตฺตา จ โลโก จ อนุสฺสรณสมฺภวโตฯ โย หิ ยมตฺถํ อนุภวติ, โส เอว ตํ อนุสฺสรติ, น อญฺโญฯ น หิ อญฺเญน อนุภูตมตฺถํ อญฺโญ อนุสฺสริตุํ สกฺโกติ ยถา ตํ พุทฺธรกฺขิเตน อนุภูตํ ธมฺมรกฺขิโตฯ ยถา เจตาสุ, เอวํ อิโต ปุริมตราสุปิ ชาตีสุ, ตสฺมา ‘‘สสฺสโต เม อตฺตา จ โลโก จ, ยถา จ เม, เอวํ อญฺเญสมฺปิ สตฺตานํ สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ สสฺสตวเสน ทิฏฺฐิคหณํ ปกฺขนฺทนฺโต ทิฏฺฐิคติโก ปเรปิ ตตฺถ ปติฏฺฐเปติฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปถานิ อภิวทนฺติ, โส เอวมาหา’’ติ วจนโต ปรานุคาหาปนวเสน อิธ เหตุทสฺสนํ อธิปฺเปตนฺติ วิญฺญายติฯ เอตนฺติ อตฺตโน จ โลกสฺส จ สสฺสตภาวํฯ ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ อตฺถโต อาปนฺนทสฺสนํฯ ฐาน-สทฺโท การเณ, ตญฺจ โข อิธ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติเยวาติ อาห ‘‘อิท’’นฺติอาทิฯ การณญฺจ นาเมตํ ติวิธํ สมฺปาปกํ นิพฺพตฺตกํ ญาปกนฺติฯ ตตฺถ อริยมคฺโค นิพฺพานสฺส สมฺปาปกการณํ, พีชํ องฺกุรสฺส นิพฺพตฺตกการณํ, ปจฺจยุปฺปนฺนตาทโย อนิจฺจตาทีนํ ญาปกการณํ, อิธาปิ ญาปกการณเมว อธิปฺเปตํฯ ญาปโก หิ อตฺโถ ญาเปตพฺพตฺถวิสยสฺส ญาณสฺส เหตุภาวโต การณํฯ ตทายตฺตวุตฺติตาย ตํ ญาณํ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ ฐานํ, วสติ ตํ ญาณเมตฺถ ติฏฺฐตีติ ‘‘วตฺถู’’ติ จ วุจฺจติฯ ตถา หิ ภควตา วตฺถุ-สทฺเทน อุทฺทิสิตฺวาปิ ฐาน-สทฺเทน นิทฺทิฏฺฐนฺติฯ

[32-33] ทุติยตติยวารานํ ปฐมวารโต วิเสโส นตฺถิ ฐเปตฺวา กาลเภทนฺติ อาห ‘‘อุปริ วารทฺวเยปิ เอเสว นโย’’ติฯ ตเทตํ กาลเภทํ ยถาปาฬิํ ทสฺเสตุํ ‘‘เกวลญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิตเรน ทุติยตติยวารา ยาว ทสสํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺปา, ยาว จตฺตาลีสสํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺปา จ อนุสฺสรณวเสน วุตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ยเทวํ กสฺมา สสฺสตวาโท จตุธา วิภตฺโต, นนุ ติธา กาลเภทมกตฺวา อธิจฺจสมุปฺปตฺติกวาโท วิย ทุวิเธเนว วิภชิตพฺโพ สิยาติ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘มนฺทปญฺโญ หี’’ติอาทิมาหฯ มนฺทปญฺญาทีนํ ติณฺณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณลาภีนํ วเสน ติธา กาลเภทํ กตฺวา ตกฺกเนน สห จตุธา วิภตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ

นนุ จ อนุสฺสวาทิวเสน ตกฺกิกานํ วิย มนฺทปญฺญาทีนมฺปิ วิเสสลาภีนํ หีนาทิวเสน อเนกเภทสมฺภวโต พหุธา เภโท สิยา, อถ กสฺมา สพฺเพปิ วิเสสลาภิโน ตโย เอว ราสี กตฺวา วุตฺตาติ? อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน ทสฺเสตุกามตฺตาฯ ตีสุ หิ ราสีสุ เย หีนมชฺฌิมปญฺญา, เต วุตฺตปริจฺเฉทโต อูนกเมว อนุสฺสรนฺติฯ เย ปน อุกฺกฏฺฐปญฺญา, เต วุตฺตปริจฺเฉทํ อติกฺกมิตฺวา นานุสฺสรนฺตีติ ตตฺถ ตตฺถ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน ทสฺเสตุกามโต อเนกชาติสตสหสฺสทสจตฺตารีสสํวฏฺฏวิวฏฺฏานุสฺสรณวเสน ตโย เอว ราสี กตฺวา วุตฺตาติฯ น ตโต อุทฺธนฺติ ยถาวุตฺตกาลตฺตยโต, จตฺตารีสสํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺปโต วา อุทฺธํ นานุสฺสรติ, กสฺมา? ทุพฺพลปญฺญตฺตาฯ เตสญฺหิ นามรูปปริจฺเฉทวิรหโต ทุพฺพลา ปญฺญา โหตีติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ

[34] ตปฺปกติยตฺโตปิ กตฺตุตฺโถเยวาติ อาห ‘‘ตกฺกยตี’’ติฯ ตปฺปกติยตฺตตฺตา เอว หิ ทุติยนโยปิ อุปปนฺโน โหติฯ ตตฺถ ตกฺกยตีติ อูหยติ, สสฺสตาทิอากาเรน ตสฺมิํ ตสฺมิํ อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรปยตีติ อตฺโถฯ ตกฺโกติ อาโกฏนลกฺขโณ, วินิจฺฉยลกฺขโณ วา ทิฏฺฐิฏฺฐานภูโต วิตกฺโกฯ เตน เตน ปริยาเยน ตกฺกนํ สนฺธาย ‘‘ตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวา’’ติ วุตฺตํ วีมํสาย สมนฺนาคโตติ อตฺถวจนมตฺตํฯ นิพฺพจนํ ปน ตกฺกิปเท วิย ทฺวิธา วตฺตพฺพํฯ วีมํสา นาม วิจารณา, สา จ ทุวิธา ปญฺญา เจว ปญฺญาปติรูปิกา จฯ อิธ ปน ปญฺญาปติรูปิกาว, สา จตฺถโต โลภสหคตจิตฺตุปฺปาโท, มิจฺฉาภินิเวสสงฺขาโต วา อโยนิโสมนสิกาโรฯ ปุพฺพภาเค วา มิจฺฉาทสฺสนภูตํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ, ตเทตมตฺถตฺตยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตุลนา รุจฺจนา ขมนา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ตุลยิตฺวา’’ติอาทีสุปิ ยถากฺกมํ ‘‘โลภสหคตจิตฺตุปฺปาเทนา’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ สมนฺตโต, ปุนปฺปุนํ วา อาหนนํ ปริยาหตํ, ตํ ปน วิตกฺกสฺส อารมฺมณํ อูหนเมว, ภาวนปุํสกญฺเจตํ ปทนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เตน เตน ปริยาเยน ตกฺเกตฺวา’’ติ อิมินาฯ ปริยาเยนาติ จ การเณนาติ อตฺโถฯ วุตฺตปฺปการายาติ ติธา วุตฺตปฺปเภทายฯ อนุวิจริตนฺติ อนุปวตฺติตํ, วีมํสานุคเตน วา วิจาเรน อนุมชฺชิตํฯ ตทนุคตธมฺมกิจฺจมฺปิ หิ ปธานธมฺเม อาโรเปตฺวา ตถา วุจฺจติฯ

ปฏิภาติ ทิสฺสตีติ ปฏิภานํ, ยถาสมาหิตาการวิเสสวิภาวโก ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโท, ตโต ชาตนฺติ ปฏิภานํ, ตถา ปญฺญายนํ, สยํ อตฺตโน ปฏิภานํ สยํปฏิภานํ , เตเนวาห ‘‘อตฺตโน ปฏิภานมตฺตสญฺชาต’’นฺติฯ มตฺต-สทฺเทน เจตฺถ วิเสสาธิคมาทโย นิวตฺเตติฯ อนามฏฺฐกาลวจเน วตฺตมานวเสเนว อตฺถนิทฺเทโส อุปปนฺโนติ อาห ‘‘เอวํ วทตี’’ติฯ

ปาฬิยํ ‘‘ตกฺกี โหติ วีมํสี’’ติ สามญฺญนิทฺเทเสน, เอกเสเสน วา วุตฺตํ ตกฺกีเภทํ วิภชนฺโต ‘‘ตตฺถ จตุพฺพิโธ’’ติอาทิมาหฯ ปเรหิ ปุน สวนํ อนุสฺสุติ, สา ยสฺสายํ อนุสฺสุติโกฯ ปุริมํ อนุภูตปุพฺพํ ชาติํ สรตีติ ชาติสฺสโรฯ ลพฺภเตติ ลาโภ, ยํ กิญฺจิ อตฺตนา ปฏิลทฺธํ รูปาทิ, สุขาทิ จ, น ปน ฌานาทิวิเสโส, เตเนวาห ปาฬิยํ ‘‘โส ตกฺกปริยาหตํ วีมํสานุวิจริตํ สยํปฏิภานํ เอวมาหา’’ติฯ อฏฺฐกถายมฺปิ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน ปฏิภานมตฺตสญฺชาต’’นฺติฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถโรปิ วทติ ‘‘มตฺต-สทฺเทน วิเสสาธิคมาทโย นิวตฺเตตี’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.34) โส เอตสฺสาติ ลาภีฯ สุทฺเธน ปุริเมหิ อสมฺมิสฺเสน, สุทฺธํ วา ตกฺกนํ สุทฺธตกฺโก, โส ยสฺสายํ สุทฺธตกฺกิโกฯ เตน หีติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโต, เตน ตถา เวสฺสนฺตรรญฺโญว ภควติ สมาเนติ ทิฏฺฐิคฺคาหํ อุยฺโยเชติฯ ลาภิตายาติ รูปาทิสุขาทิลาภีภาวโตฯ ‘‘อนาคเตปิ เอวํ ภวิสฺสตี’’ติ อิทํ ลาภีตกฺกิโน เอวมฺปิ สมฺภวตีติ สมฺภวทสฺสนวเสน อิธาธิปฺเปตํ ตกฺกนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อนาคตํสตกฺกเนเนว หิ สสฺสตคฺคาหี ภวติฯ ‘‘อตีเตปิ เอวํ อโหสี’’ติ อิทํ ปน อนาคตํสตกฺกนสฺส อุปนิสฺสยนิทสฺสนมตฺตํฯ โส หิ ‘‘ยถา เม อิทานิ อตฺตา สุขี โหติ, เอวํ อตีเตปีติ ปฐมํ อตีตํสานุตกฺกนํ อุปนิสฺสาย อนาคเตปิ เอวํ ภวิสฺสตี’’ติ ตกฺกยนฺโต ทิฏฺฐิํ คณฺหาติฯ ‘‘เอวํ สติ อิทํ โหตี’’ติ อิมินา อนิจฺเจสุ ภาเวสุ อญฺโญ กโรติ, อญฺโญ ปฏิสํเวเทตีติ โทโส อาปชฺชติ, ตถา จ สติ กตสฺส วินาโส อกตสฺส จ อชฺฌาคโม สิยาฯ นิจฺเจสุ ปน ภาเวสุ อญฺโญ กโรติ, อญฺโญ ปฏิสํเวเทตีติ โทโส นาปชฺชติฯ เอวญฺจ สติ กตสฺส อวินาโส, อกตสฺส จ อนชฺฌาคโม สิยาติ ตกฺกิกสฺส ยุตฺติคเวสนาการํ ทสฺเสติฯ

ตกฺกมตฺเตเนวาติ สุทฺธตกฺกเนเนวฯ มตฺต-สทฺเทน หิ อาคมาทีนํ, อนุสฺสวาทีนญฺจ อภาวํ ทสฺเสติฯ

‘‘นนุ จ วิเสสลาภิโนปิ สสฺสตวาทิโน วิเสสาธิคมเหตุ อเนเกสุ ชาติสตสหสฺเสสุ, ทสสุ สํวฏฺฏวิวฏฺเฏสุ, จตฺตาลีสาย จ สํวฏฺฏวิวฏฺเฏสุ ยถานุภูตํ อตฺตโน สนฺตานํ, ตปฺปฏิพทฺธญฺจ ธมฺมชาตํ ‘‘อตฺตา, โลโก’’ติ จ อนุสฺสริตฺวา ตโต ปุริมตราสุปิ ชาตีสุ ตถาภูตสฺส อตฺถิตานุวิตกฺกนมุเขน อนาคเตปิ เอวํ ภวิสฺสตีติ อตฺตโน ภวิสฺสมานานุตกฺกนํ, สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ ตถาภาวานุตกฺกนญฺจ กตฺวา สสฺสตาภินิเวสิโน ชาตา, เอวญฺจ สติ สพฺโพปิ สสฺสตวาที อนุสฺสุติกชาติสฺสรลาภีตกฺกิกา วิย อตฺตโน อุปลทฺธวตฺถุนิมิตฺเตน ตกฺกเนน ปวตฺตวาทตฺตา ตกฺกีปกฺเขเยว ติฏฺเฐยฺย, ตถา จ สติ วิเสสเภทรหิตตฺตา เอโกวายํ สสฺสตวาโท ววตฺถิโต ภเวยฺย, อวสฺสญฺจ วุตฺตปฺปการํ ตกฺกนมิจฺฉิตพฺพํ, อญฺญถา วิเสสลาภี สสฺสตวาที เอกจฺจสสฺสติกปกฺขํ, อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกปกฺขํ วา ภเชยฺยาติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ วิเสสลาภีนญฺหิ ขนฺธสนฺตานสฺส ทีฆทีฆตรํ ทีฆตมกาลานุสฺสรณํ สสฺสตคฺคาหสฺส อสาธารณการณํฯ ตถา หิ ‘‘อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรามิฯ อิมินามหํ เอตํ ชานามี’’ติ อนุสฺสรณเมว ปธานการณภาเวน ทสฺสิตํฯ ยํ ปน ตสฺส ‘‘อิมินามหํ เอตํ ชานามี’’ติ ปวตฺตํ ตกฺกนํ, น ตํ อิธ ปธานํ อนุสฺสรณํ ปฏิจฺจ ตสฺส อปธานภาวโต, ปธานการเณน จ อสาธารเณน นิทฺเทโส สาสเน, โลเกปิ จ นิรุฬฺโห ยถา ‘‘จกฺขุวิญฺญาณํ ยวงฺกุโร’’ติอาทิฯ

เอวํ ปนายํ เทสนา ปธานการณวิภาวินี, ตสฺมา สติปิ อนุสฺสวาทิวเสน, ตกฺกิกานํ หีนาทิวเสน จ มนฺทปญฺญาทีนํ วิเสสลาภีนํ พหุธา เภเท อญฺญตรเภทสงฺคหวเสน ภควตา จตฺตาริฏฺฐานานิ วิภชิตฺวา ววตฺถิตา สสฺสตวาทานํ จตุพฺพิธตาฯ น หิ, อิธ สาวเสสํ ธมฺมํ เทเสติ ธมฺมราชาติฯ ยเทวํ อนุสฺสุติกาทีสุปิ อนุสฺสวาทีนํ ปธานภาโว อาปชฺชตีติ? น เตสํ อญฺญาย สจฺฉิกิริยาย อภาเวน ตกฺกปธานตฺตา, ‘‘ปธานการเณน จ อสาธารเณน นิทฺเทโส สาสเน, โลเกปิ จ นิรุฬฺโห’’ติ วุตฺโตวายมตฺโถติฯ

อถ วา วิเสสาธิคมนิมิตฺตรหิตสฺส ตกฺกนสฺส สสฺสตคฺคาเห วิสุํ การณภาวทสฺสนตฺถํ วิเสสาธิคโม วิสุํ สสฺสตคฺคาหการณภาเวน วตฺตพฺโพ, โส จ มนฺทมชฺฌิมติกฺขปญฺญาวเสน ติวิโธติ ติธา วิภชิตฺวา, สพฺพตกฺกิโน จ ตกฺกีภาวสามญฺญโต เอกชฺฌํ คเหตฺวา จตุธา เอว ววตฺถาปิโต สสฺสตวาโท ภควตาติฯ

[35] ‘‘อญฺญตเรนา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเกนา’’ติ วุตฺตํฯ อฏฺฐานปยุตฺตสฺส ปน วา-สทฺทสฺส อนิยมตฺถตํ สนฺธายาห ‘‘ทฺวีหิ วา ตีหิ วา’’ติ, เตน จตูสุ วตฺถูสุ ยถารหเมกจฺจํ เอกจฺจสฺส ปญฺญาปเน สหการีการณนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘พหิทฺธา’’ติ พาหฺยตฺถวาจโก กตฺตุนิทฺทิฏฺโฐ นิปาโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘พหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถาห – กิํ ปเนตานิ วตฺถูนิ อตฺตโน อภินิเวสสฺส เหตุ, อุทาหุ ปเรสํ ปติฏฺฐาปนสฺสาติฯ กิญฺเจตฺถ, ยทิ ตาว อตฺตโน อภินิเวสสฺส เหตุ, อถ กสฺมา อนุสฺสรณตกฺกนานิเยว คหิตานิ, น สญฺญาวิปลฺลาสาทโยฯ ตถา หิ วิปรีตสญฺญาอโยนิโสมนสิการอสปฺปุริสูปนิสฺสยอสทฺธมฺมสฺสวนาทีนิปิ ทิฏฺฐิยา ปวตฺตนฏฺเฐน ทิฏฺฐิฏฺฐานานิฯ อถ ปน ปเรสํ ปติฏฺฐาปนสฺส เหตุ, อนุสฺสรณเหตุภูโต อธิคโม วิย, ตกฺกนปริเยฏฺฐิภูตา ยุตฺติ วิย จ อาคโมปิ วตฺถุภาเวน วตฺตพฺโพ, อุภยถาปิ จ ยถาวุตฺตสฺส อวเสสการณสฺส สมฺภวโต ‘‘นตฺถิ อิโต พหิทฺธา’’ติ วจนํ น ยุชฺชเตวาติ? โน น ยุชฺชติ, กสฺมา? อภินิเวสปกฺเข ตาว อยํ ทิฏฺฐิคติโก อสปฺปุริสูปนิสฺสยอสทฺธมฺมสฺสวเนหิ อโยนิโส อุมฺมุชฺชิตฺวา วิปลฺลาสสญฺโญ รูปาทิธมฺมานํ ขเณ ขเณ ภิชฺชนสภาวสฺส อนวโพธโต ธมฺมยุตฺติํ อติธาวนฺโต เอกตฺตนยํ มิจฺฉา คเหตฺวา ยถาวุตฺตานุสฺสรณตกฺกเนหิ ขนฺเธสุ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ (ที. นิ. 31) อภินิเวสํ อุปเนสิ, อิติ อาสนฺนการณตฺตา, ปธานการณตฺตา จ ตคฺคหเณเนว จ อิตเรสมฺปิ คหิตตฺตา อนุสฺสรณตกฺกนานิเยว อิธ คหิตานิฯ ปติฏฺฐาปนปกฺเข ปน อาคโมปิ ยุตฺติยเมว ฐิโต วิเสเสน นิราคมานํ พาหิรกานํ ตกฺกคฺคาหิภาวโต, ตสฺมา อนุสฺสรณตกฺกนานิเยว สสฺสตคฺคาหสฺส วตฺถุภาเวน คหิตานิฯ

กิญฺจ ภิยฺโย – ทุวิธํ ปรมตฺถธมฺมานํ ลกฺขณํ สภาวลกฺขณํ, สามญฺญลกฺขณญฺจฯ ตตฺถ สภาวลกฺขณาวโพโธ ปจฺจกฺขญาณํ, สามญฺญลกฺขณาวโพโธ อนุมานญาณํฯ

อาคโม จ สุตมยาย ปญฺญาย สาธนโต อนุมานญาณเมว อาวหติ, สุตานํ ปน ธมฺมานํ อาการปริวิตกฺกเนน นิชฺฌานกฺขนฺติยํ ฐิโต จินฺตามยปญฺญํ นิพฺพตฺเตตฺวา อนุกฺกเมน ภาวนาย ปจฺจกฺขญาณํ อธิคจฺฉตีติ เอวํ อาคโมปิ ตกฺกนวิสยํ นาติกฺกมติ, ตสฺมา เจส ตกฺกคฺคหเณน คหิโตวาติ เวทิตพฺโพฯ โส อฏฺฐกถายํ อนุสฺสุติตกฺกคฺคหเณน วิภาวิโต, เอวํ อนุสฺสรณตกฺกเนหิ อสงฺคหิตสฺส อวสิฏฺฐสฺส การณสฺส อสมฺภวโต ยุตฺตเมวิทํ ‘‘นตฺถิ อิโต พหิทฺธา’’ติ วจนนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ อภิวทนฺตี’’ติ (ที. นิ. 1.29), ‘‘สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺตี’’ติ (ที. นิ. 1.30) จ วจนโต ปน ปติฏฺฐาปนวตฺถูนิเยว อิธ เทสิตานิ ตํเทสนาย เอว อภินิเวสสฺสาปิ สิชฺฌนโตฯ อเนกเภเทสุ หิ เทสิเตสุ ยสฺมิํ เทสิเต ตทญฺเญปิ เทสิตา สิทฺธา โหนฺติ, ตเมว เทเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อภินิเวสปติฏฺฐาปเนสุ จ อภินิเวเส เทสิเตปิ ปติฏฺฐาปนํ น สิชฺฌติ อภินิเวสสฺส ปติฏฺฐาปเน อนิยมโตฯ อภินิเวสิโนปิ หิ เกจิ ปติฏฺฐาเปนฺติ , เกจิ น ปติฏฺฐาเปนฺติฯ ปติฏฺฐาปเน ปน เทสิเต อภินิเวโสปิ สิชฺฌติ ปติฏฺฐาปนสฺส อภินิเวเส นิยมโตฯ โย หิ ยตฺถ ปเร ปติฏฺฐาเปติ, โสปิ ตมภินิวิสตีติฯ

[36] ตยิทนฺติ เอตฺถ ต-สทฺเทน ‘‘สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺตี’’ติ เอตสฺส ปรามสนนฺติ อาห ‘‘ตํ อิทํ จตุพฺพิธมฺปิ ทิฏฺฐิคต’’นฺติฯ ตโตติ ตสฺมา ปการโต ชานนตฺตาฯ ปรมวชฺชตาย อเนกวิหิตานํ อนตฺถานํ การณภาวโต ทิฏฺฐิโย เอว ฐานา ทิฏฺฐิฏฺฐานาฯ ยถาห ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมาหํ ภิกฺขเว, วชฺชํ วทามี’’ติ ตเทวตฺถํ สนฺธาย ‘‘ทิฏฺฐิโยว ทิฏฺฐิฏฺฐานา’’ติ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐีนํ การณมฺปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานเมว ทิฏฺฐีนํ อุปฺปาทาย สมุฏฺฐานฏฺเฐนฯ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ ปฏิสมฺภิทาปาฬิยา (ปฏิ. ม. 1.124) สาธนํฯ ตตฺถ ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อารมฺมณฏฺเฐนฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทิ, (สํ. นิ. 3.81) อวิชฺชาปิ อุปนิสฺสยาทิภาเวนฯ ยถาห ‘‘อสฺสุตวา ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.2; ปฏิ. ม. 1.131) ผสฺโสปิ ผุสิตฺวา คหณูปายฏฺเฐนฯ

ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา (ที. นิ. 1.118) ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ (ที. นิ. 1.144) สญฺญาปิ อาการมตฺตคฺคหณฏฺเฐนฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา’’ติ (สุ. นิ. 880; มหา. นิ. 109) ปถวิํ ปถวิโต สญฺญตฺวา’’ติ (ม. นิ. 1.2) จ อาทิฯ วิตกฺโกปิ อาการปริวิตกฺกนฏฺเฐนฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตกฺกญฺจ ทิฏฺฐีสุ ปกปฺปยิตฺวา, สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหู’’ติ, (สุ. นิ. 892; มหานิ. 121) ‘‘ตกฺกี โหติ วีมํสี’’ติ (ที. นิ. 1.34) จ อาทิฯ อโยนิโส มนสิกาโรปิ อกุสลานํ สาธารณการณฏฺเฐนฯ เตนาห ‘‘ตสฺส เอวํ อโยนิโส มนสิ กโรโต ฉนฺนํ ทิฏฺฐีนํ อญฺญตรา ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติฯ อตฺถิ เม อตฺตา’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺฐิอุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.19) ปาปมิตฺโตปิ ทิฏฺฐานุคติ อาปชฺชนฏฺเฐนฯ วุตฺตมฺปิ จ ‘‘พาหิรํ ภิกฺขเว, องฺคนฺติ กริตฺวา นาญฺญํ เอกงฺคมฺปิ สมนุปสฺสฺสามิ, ยํ เอวํ มหโต อนตฺถาย สํวตฺตติ, ยถยิทํ ภิกฺขเว, ปาปมิตฺตตา’’ติอาทิ (อ. นิ. 1.110) ปรโตโฆโสปิ ทุรกฺขาตธมฺมสฺสวนฏฺเฐนฯ ตถา เจว วุตฺตํ ‘‘ทฺเวเม ภิกฺขเว, ปจฺจยา มิจฺฉาทิฏฺฐิยา อุปฺปาทายฯ กตเม ทฺเว? ปรโต จ โฆโส, อโยนิโส จ มนสิกาโร’’ติอาทิ (อ. นิ. 2.126) ปเรหิ สุตา, เทสิตา วา เทสนา ปรโตโฆโสฯ

‘‘ขนฺธา เหตู’’ติอาทิปาฬิ ตทตฺถวิภาวินีฯ ตตฺถ ชนกฏฺเฐน เหตุ, อุปตฺถมฺภกฏฺเฐน ปจฺจโยฯ อุปาทายาติ อุปาทิยิตฺวา, ปฏิจฺจาติ อตฺโถฯ ‘‘อุปฺปาทายา’’ติปิ ปาโฐ, อุปฺปชฺชนายาติ อตฺโถฯ สมุฏฺฐาติ เอเตนาติ สมุฏฺฐานํ, ขนฺธาทโย เอวฯ อิธ ปน สมุฏฺฐานภาโวเยว สมุฏฺฐาน-สทฺเทน วุตฺโต ภาวโลปตฺตา, ภาวปฺปธานตฺตา จฯ อาทินฺนา สกสนฺตาเนฯ ปวตฺติตา สปรสนฺตาเนสุฯ ปร-สทฺโท อภิณฺหตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติฯ ปรินิฏฺฐาปิตาติ ‘‘อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํ, อญฺญํ ปน โมฆํ ตุจฺฉํ มุสา’’ติ อภินิเวสสฺส ปริโยสานํ มตฺถกํ ปาปิตาติ อตฺโถฯ อารมฺมณวเสนาติ อฏฺฐสุ ทิฏฺฐิฏฺฐาเนสุ ขนฺเธ สนฺธายาหฯ ปวตฺตนวเสนาติ อวิชฺชาผสฺสสญฺญาวิตกฺกาโยนิโสมนสิกาเรฯ อาเสวนวเสนาติ ปาปมิตฺตปรโตโฆเสฯ ยทิปิ สรูปตฺถวเสน เววจนํ, สงฺเกตตฺถวเสน ปน เอวํ วตฺตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํวิธปรโลกา’’ติ วุตฺตํฯ เยน เกนจิ หิ วิเสสเนเนว เววจนํ สาตฺถกํ สิยาฯ

ปรโลโก จ กมฺมวเสน อภิมุโข สมฺปเรติ คจฺฉติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ อภิสมฺปราโยติ วุจฺจติฯ ‘‘อิติ โข อานนฺท, กุสลานิ สีลานิ อนุปุพฺเพน อคฺคาย ปเรนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 10.2) วิย หิ จุราทิคณวเสน ปร-สทฺทํ คติยมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู, อยเมตฺถ อฏฺฐกถาโต อปโร นโยฯ

เอวํคติกาติ เอวํคมนา เอวํนิฏฺฐา, เอวมนุยุญฺชเนน ภิชฺชนนสฺสนปริโยสานาติ อตฺโถฯ คติ-สทฺโท เจตฺถ ‘‘เยหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ทฺเวว คติโย ภวนฺตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.258; 2.33, 35; 3.199, 200; ม. นิ. 2.384, 397) วิย นิฏฺฐานตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิเม ทิฏฺฐิสงฺขาตา ทิฏฺฐิฏฺฐานา เอวํ ปรมตฺถโต อสนฺตํ อตฺตานํ, สสฺสตภาวญฺจ ตสฺมิํ อชฺฌาโรเปตฺวา คหิตา, ปรามฏฺฐา จ สมานา พาลลปนาเยว หุตฺวา ยาว ปณฺฑิตา น สมนุยุญฺชนฺติ, ตาว คจฺฉนฺติ, ปาตุภวนฺติ จ, ปณฺฑิเตหิ สมนุยุญฺชิยมานา ปน อนวฏฺฐิตวตฺถุกา อวิมทฺทกฺขมา สูริยุคฺคมเน อุสฺสาวพินฺทู วิย, ขชฺโชปนกา วิย จ ภิชฺชนฺติ, วินสฺสนฺติ จาติฯ

ตตฺถายํ อนุยุญฺชเน สงฺเขปกถา – ยทิ หิ ปเรหิ กปฺปิโต อตฺตา โลโก วา สสฺสโต สิยา, ตสฺส นิพฺพิการตาย ปุริมรูปาวิชหนโต กสฺสจิ วิเสสาธานสฺส กาตุมสกฺกุเณยฺยตาย อหิตโต นิวตฺตนตฺถํ, หิเต จ ปฏิปชฺชนตฺถํ อุปเทโส เอว สสฺสตวาทิโน นิปฺปโยชโน สิยา, กถํ วา เตน โส อุปเทโส ปวตฺตียติ วิการาภาวโตฯ เอวญฺจ สติ ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน อชฏากาสสฺส วิย ทานาทิกิริยา, หิํสาทิกิริยา จ น สมฺภวติ, ตถา สุขสฺส, ทุกฺขสฺส จ อนุภวนนิพนฺโธ เอว สสฺสตวาทิโน น ยุชฺชติ กมฺมพทฺธาภาวโตฯ

ชาติอาทีนญฺจ อสมฺภวโต วิโมกฺโข น ภเวยฺย, อถ ปน ธมฺมมตฺตํ ตสฺส อุปฺปชฺชติ เจว วินสฺสติ จ, ยสฺส วเสนายํ กิริยาทิโวหาโรติ วเทยฺย, เอวมฺปิ ปุริมรูปาวิชหเนน อวฏฺฐิตสฺส อตฺตโน ธมฺมมตฺตนฺติ น สกฺกา สมฺภาเวตุํ, เต วา ปนสฺส ธมฺมา อวตฺถาภูตา, ตสฺมา ตสฺส อุปฺปนฺนา อญฺเญ วา สิยุํ อนญฺเญ วา, ยทิ อญฺเญ, น ตาหิ อวตฺถาหิ ตสฺส อุปฺปนฺนาหิปิ โกจิ วิเสโส อตฺถิ, ยาหิ กโรติ ปฏิสํเวเทติ จวติ อุปฺปชฺชติ จาติ อิจฺฉิตํ, เอวญฺจ ธมฺมกปฺปนาปิ นิรตฺถกา สิยา, ตสฺมา ตทวตฺโถ เอว ยถาวุตฺตโทโส, อถานญฺเญ, อุปฺปาทวินาสวนฺตีหิ อวตฺถาหิ อนญฺญสฺส อตฺตโน ตาสํ วิย อุปฺปาทวินาสสพฺภาวโต กุโต ภเวยฺย นิจฺจตาวกาโส, ตาสมฺปิ วา อตฺตโน วิย นิจฺจตาปวตฺติ, ตสฺมา พนฺธวิโมกฺขานํ อสมฺภโว เอวาติ น ยุชฺชติเยว สสฺสตวาโท, น เจตฺถ โกจิ วาที ธมฺมานํ สสฺสตภาเว ปริสุทฺทํ ยุตฺติํ วตฺตุํ สมตฺโถ ภเวยฺย, ยุตฺติรหิตญฺจ วจนํ น ปณฺฑิตานํ จิตฺตํ อาราเธติ, เตนาโวจุมฺห ‘‘ยาว ปณฺฑิตา น สมนุยุญฺชนฺติ, ตาว คจฺฉนฺติ, ปาตุภวนฺติ จา’’ติฯ

สการณํ สคติกนฺติ เอตฺถ สห-สทฺโท วิชฺชมานตฺโถ ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ติอาทีสุ วิย, น ปน สมวายตฺโถ จ-สทฺเทน ‘‘ตยิทํ ภิกฺขเว, ตถาคโต ปชานาตี’’ติ วุตฺตสฺส ทิฏฺฐิคตสฺส สมุจฺจินิตตฺตา, ‘‘ตญฺจ ตถาคโต ปชานาตี’’ติ อิมินา จ การณคตีนเมว ปชานนภาเวน วุตฺตตฺตาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตยิทํ ภิกฺขเว, การณวนฺตํ คติวนฺตํ ทิฏฺฐิคตํ ตถาคโต ปชานาติ, น เกวลญฺจ ตเทว, อถ โข ตสฺส การณคติสงฺขาตํ ตญฺจ สพฺพนฺติฯ ‘‘ตโต…เป.… ปชานาตี’’ติ วุตฺตวากฺยสฺส อตฺถํ วุตฺตนเยน สํวณฺเณติ ‘‘ตโต จา’’ติอาทินาฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสวิธ วิภชนนฺติ ปกรณานุรูปมตฺถํ อาห ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจา’’ติ, ตสฺมิํ วา วุตฺเต ตทธิฏฺฐานโต อาสวกฺขยญาณํ, ตทวินาภาวโต วา สพฺพมฺปิ ทสพลาทิญาณํ คหิตเมวาติปิ ตเทว วุตฺตํฯ

เอวํวิธนฺติ ‘‘สีลญฺจา’’ติอาทินา เอวํวุตฺตปฺปการํฯ ปชานนฺโตปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน, อปิ-สทฺเทน วา ‘‘ตญฺจา’’ติ วุตฺต จ-สทฺทสฺส สมฺภาวนตฺถภาวํ ทสฺเสติ, เตน ตโต ทิฏฺฏิคตโต อุตฺตริตรํ สารภูตํ สีลาทิคุณวิเสสมฺปิ ตถาคโต นาภินิวิสติ, โก ปน วาโท วฏฺฏามิเสติ สมฺภาเวติฯ ‘‘อห’’นฺติ ทิฏฺฏิมานวเสน ปรามสนาการทสฺสนํฯ ปชานามีติ เอตฺถ อิติ-สทฺเทน ปการตฺเถน, นิทสฺสนตฺเถน วาฯ ‘‘มม’’นฺติ ตณฺหาวเสน ปรามสนาการํ ทสฺเสติฯ ตณฺหาทิฏฺฐิมานปรามาสวเสนาติ ตณฺหาทิฏฺฐิมานสงฺขาตปรามาสวเสนฯ ธมฺมสภาวมติกฺกมิตฺวา ‘‘อหํ มม’’นฺติ ปรโต อภูตโต อามสนํ ปรามาโส, ตณฺหาทโย เอวฯ

น หิ ตํ อตฺถิ, ยํ ขนฺเธสุ ‘‘อห’’นฺติ วา ‘‘มม’’นฺติ วา คเหตพฺพํ สิยา, อปรามสโต อปรามสนฺตสฺส อสฺส ตถาคตสฺส นิพฺพุติ วิทิตาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อปรามสโต’’ติ เจทํ นิพฺพุติปเวทนาย (นิพฺพุติเวทนสฺส ที. นิ. ฏี. 1.36) เหตุคพฺภวิเสสนํ ฯ ‘‘วิทิตา’’ติ ปทมเปกฺขิตฺวา กตฺตริ สามิวจนํฯ อปรามสโต ปรามาสรหิตปฏิปตฺติเหตุ อสฺส ตถาคตสฺส กตฺตุภูตสฺส นิพฺพุติ อสงฺขตธาตุ วิทิตา, อธิคตาติ วา อตฺโถฯ ‘‘อปรามสโต’’ติ เหทํ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนํฯ

‘‘อปรามาสปจฺจยา’’ติ ปจฺจตฺตญฺเญว ปเวทนาย การณทสฺสนํฯ อสฺสาติ กตฺตารํ วตฺวาปิ ปจฺจตฺตญฺเญวาติ วิเสสทสฺสนตฺถํ ปุน กตฺตุวจนนฺติ อาห ‘‘สยเมว อตฺตนาเยวา’’ติฯ สยํ, อตฺตนาติ วา ภาวนปุํสกํฯ นิปาตปทญฺเหตํฯ ‘‘อปรามสโต’’ติ วจนโต ปรามาสานเมว นิพฺพุติ อิธ เทสิตา, ตํเทสนาย เอว ตทญฺเญสมฺปิ นิพฺพุติยา สิชฺฌนโตติ ทสฺเสติ ‘‘เตสํ ปรามาสกิเลสาน’’นฺติ อิมินา, ปรามาสสงฺขาตานํ กิเลสานนฺติ อตฺโถฯ อปิจ กามํ ‘‘อปรามสโต’’ติ วจนโต ปรามาสานเมว นิพฺพุติ อิธ เทสิตาติ วิญฺญายติ, ตํเทสนาย ปน ตทวเสสานมฺปิ กิเลสานํ นิพฺพุติ เทสิตา นาม ภวติ ปหาเนกฏฺฐตาทิภาวโต, ตสฺมา เตสมฺปิ นิพฺพุติ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสตพฺพาติ วุตฺตํ ‘‘เตสํ ปรามาสกิเลสาน’’นฺติ, ตณฺหาทิฏฺฐิมานสงฺขาตานํ ปรามาสานํ, ตทญฺเญสญฺจ กิเลสานนฺติ อตฺโถฯ โคพลีพทฺทนโย เหสฯ นิพฺพุตีติ จ นิพฺพายนภูตา อสงฺขตธาตุ, ตญฺจ ภควา โพธิมูเลเยว ปตฺโต, ตสฺมา สา ปจฺจตฺตญฺเญว วิทิตาติฯ

ยถาปฏิปนฺเนนาติ เยน ปฏิปนฺเนนฯ ตปฺปฏิปตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตาสํเยว…เป.… อาทิมาหา’’ติ อนุสนฺธิทสฺสนํฯ กสฺมา ปน เวทนานญฺเญว กมฺมฏฺฐานมาจิกฺขตีติ อาห ‘‘ยาสู’’ติอาทิ, อิมินา เทสนาวิลาสํ ทสฺเสติฯ เทสนาวิลาสปฺปตฺโต หิ ภควา เทสนากุสโล ขนฺธายตนาทิวเสน อเนกวิธาสุ จตุสจฺจเทสนาสุ สมฺภวนฺตีสุปิ ทิฏฺฐิคติกา เวทนาสุ มิจฺฉาปฏิปตฺติยา ทิฏฺฐิคหนํ ปกฺขนฺทาติ ทสฺสนตฺถํ ตถาปกฺขนฺทนมูลภูตา เวทนาเยว ปริญฺญาภูมิภาเวน อุทฺธรตีติฯ อิธาติ อิมสฺมิํ วาเทฯ เอวํ เอตฺถาติปิฯ กมฺมฏฺฐานนฺติ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํฯ

เอตฺถ หิ เวทนาคหเณน คหิตา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจํฯ เวทนานํ สมุทยคฺคหเณน คหิโต อวิชฺชาสมุทโย สมุทยสจฺจํ, อตฺถงฺคมนิสฺสรณปริยาเยหิ นิโรธสจฺจํ, ‘‘ยถาภูตํ วิทิตฺวา’’ติ เอเตน มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ จตฺตาริ สจฺจานิ เวทิตพฺพานิฯ ‘‘ยถาภูตํ วิทิตฺวา’’ติ อิทํ วิภชฺชพฺยากรณตฺถปทนฺติ ตทตฺถํ วิภชฺช ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิเสสโต หิ ‘‘อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโย’’ติอาทิลกฺขณานํ วเสน สมุทยาทีสุ อตฺโถ ยถารหํ วิภชฺช ทสฺเสตพฺโพฯ อวิเสสโต ปน เวทนาย สมุทยาทีนิ วิปสฺสนาปญฺญาย อารมฺมณปฏิเวธวเสน, มคฺคปญฺญาย อสมฺโมหปฏิเวธวเสน ชานิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวาติ อตฺโถฯ ปจฺจยสมุทยฏฺเฐนาติ ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ม. นิ. 1.404; สํ. นิ. 2.21; อุทา. 1) วุตฺตลกฺขเณน อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยานํ อุปฺปาเทน เจว มคฺเคน อสมุคฺฆาเฏน จฯ ยาว หิ มคฺเคน น สมุคฺฆาฏียติ, ตาว ปจฺจโยติ วุจฺจติฯ นิพฺพตฺติลกฺขณนฺติ อุปฺปาทลกฺขณํ, ชาตินฺติ อตฺโถฯ ปญฺจนฺนํ ลกฺขณานนฺติ เอตฺถ จ จตุนฺนมฺปิ ปจฺจยานํ อุปฺปาทลกฺขณเมว อคฺคเหตฺวา ปจฺจยลกฺขณมฺปิ คเหตพฺพํ สมุทยํ ปฏิจฺจ เตสํ ยถารหํ อุปการกตฺตาฯ ตถา เจว สํวณฺณิตํ ‘‘มคฺเคน อสมุคฺฆาเฏน จา’’ติฯ ปจฺจยนิโรธฏฺเฐนาติ ‘‘อิมสฺมิํ นิรุทฺเธ อิทํ นิรุทฺธํ โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี’’ติ (ม. นิ. 1.406; อุทา. 3; สํ. นิ. 2.41) วุตฺตลกฺขเณน อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยานํ นิโรเธน เจว มคฺเคน สมุคฺฆาเฏน จฯ วิปริณามลกฺขณนฺติ นิโรธลกฺขณํ, ภงฺคนฺติ อตฺโถฯ วยนฺติ นิโรธํฯ ยนฺติ ยสฺมา ปจฺจยภาวสงฺขาตเหตุโตฯ เวทนํ ปฏิจฺจาติ ปุริมุปฺปนฺนํ อารมฺมณาทิปจฺจยภูตํ เวทนํ ลภิตฺวาฯ สุขํ โสมนสฺสนฺติ สุขญฺเจว โสมนสฺสญฺจฯ อยนฺติ ปุริมเวทนาย ยถารหํ ปจฺฉิมุปฺปนฺนานํ สุขโสมนสฺสานํ ปจฺจยภาโวฯ อสฺสาโท นาม อสฺสาทิตพฺโพติ กตฺวาฯ

อปโร นโย – ยนฺติ สุขํ, โสมนสฺสญฺจฯ อยนฺติ จ นปุํสกลิงฺเคน นิทฺทิฏฺฐํ สุขโสมนสฺสเมว อสฺสาทปทมเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺเคน นิทฺทิสียติ, อิมสฺมิํ ปน วิกปฺเป สุขโสมนสฺสานํ อุปฺปาโทเยว เตหิ อุปฺปาทวนฺเตหิ นิทฺทิฏฺโฐ, สตฺติยา, สตฺติมโต จ อภินฺนตฺตาฯ น หิ สุขโสมนสฺสมนฺตเรน เตสํ อุปฺปาโท ลพฺภติฯ

อิติ ปุริมเวทนํ ปฏิจฺจ สุขโสมนสฺสุปฺปาโทปิ ปุริมเวทนาย อสฺสาโท นาม อสฺสาทียเตติ กตฺวา ฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ปุริมมุปฺปนฺนํ เวทนํ อารพฺภ โสมนสฺสุปฺปตฺติยํ โย ปุริมเวทนาย ปจฺจยภาวสงฺขาโต อสฺสาเทตพฺพากาโร, โสมนสฺสสฺส วา อุปฺปาทสงฺขาโต ตทสฺสาทนากาโร, อยํ ปุริมเวทนาย อสฺสาโทติฯ กถํ ปน เวทนํ อารพฺภ สุขํ อุปฺปชฺชติ, นนุ โผฏฺฐพฺพารมฺมณนฺติ? เจตสิกสุขสฺเสว อารพฺภ ปวตฺติยมธิปฺเปตตฺตา นายํ โทโสฯ อารพฺภ ปวตฺติยญฺหิ วิเสสนเมว โสมนสฺสคฺคหณํ โสมนสฺสํ สุขนฺติ ยถา ‘‘รุกฺโข สีสปา’’ติ อญฺญปจฺจยวเสน อุปฺปตฺติยํ ปน กายิกสุขมฺปิ อสฺสาโทเยว, ยถาลาภกถา วา เอสาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘ยา เวทนา อนิจฺจา’’ติอาทินา สตฺติมตา สตฺติ นิทสฺสิตาฯ ตตฺรายมตฺโถ – ยา เวทนา หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจา, อุทยพฺพยปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขา, ชราย, มรเณน จาติ ทฺวิธา วิปริณาเมตพฺพฏฺเฐน วิปริณามธมฺมาฯ ตสฺสา เอวํภูตาย อยํ อนิจฺจทุกฺขวิปริณามภาโว เวทนาย สพฺพายปิอาทีนโวติฯ อาทีนํ ปรมการุญฺญํ วาติ ปวตฺตติ เอตสฺมาติ หิ อาทีนโวฯ อปิจอาทีนํ อติวิย กปณํ ปวตฺตนฏฺเฐน กปณมนุสฺโส อาทีนโว, อยมฺปิ เอวํสภาโวติ ตถา วุจฺจติฯ สตฺติมตา หิ สตฺติ อภินฺนา ตทวินาภาวโตฯ

เอตฺถ จ ‘‘อนิจฺจา’’ติ อิมินา สงฺขารทุกฺขตาวเสน อุเปกฺขาเวทนาย, สพฺพาสุ วา เวทนาสุอาทีนวมาห, ‘‘ทุกฺขา’’ติ อิมินา ทุกฺขทุกฺขตาวเสนทุกฺขเวทนาย, ‘‘วิปริณามธมฺมา’’ติ อิมินา วิปริณามทุกฺขตาวเสน สุขเวทนายฯ อวิเสเสน วา ตีณิปิ ปทานิ ติสฺสนฺนมฺปิ เวทนานํ วเสน โยเชตพฺพานิฯ ฉนฺทราควินโยติ ฉนฺทสงฺขาตราควินยนํ วินาโสฯ ‘‘อตฺถวสา ลิงฺควิภตฺติวิปริณาโม’’ติ วจนโต ยํ ฉนฺทราคปฺปหานนฺติ โยเชตพฺพํฯ ปริยายวจนเมวิทํ ปททฺวยํฯ ยถาภูตํ วิทิตฺวาติ มคฺคสฺส วุตฺตตฺตา มคฺคนิพฺพานวเสน วา ยถากฺกมํ โยชนาปิ วฏฺฏติฯ เวทนายาติ นิสฺสกฺกวจนํฯ นิสฺสรณนฺติ เนกฺขมฺมํฯ ยาว หิ เวทนาปฏิพทฺธํ ฉนฺทราคํ นปฺปชหติ, ตาวายํ ปุริโส เวทนาย อลฺลีโนเยว โหติฯ ยทา ปน ตํ ฉนฺทราคํ ปชหติ, ตทายํ ปุริโส เวทนาย นิสฺสโฏ วิสํยุตฺโต โหติ, ตสฺมา ฉนฺทราคปฺปหานํ เวทนาย นิสฺสรณํ วุตฺตํฯ

ตพฺพจเนน ปน เวทนาสหชาตนิสฺสยารมฺมณภูตา รูปารูปธมฺมา คหิตา เอว โหนฺตีติปิ ปญฺจหิ อุปาทานกฺขนฺเธหิ นิสฺสรณวจนํ สิทฺธเมวฯ เวทนาสีเสน หิ เทสนา อาคตา, ตตฺถ ปน การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ลกฺขณหารวเสนาปิ อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพฯ วุตฺตญฺหิ อายสฺมตา มหากจฺจานตฺเถเรน –

‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม, เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เกจิ;

วุตฺตา ภวนฺติ สพฺโพ, โส หาโร ลกฺขโณ นามา’’ติฯ (เนตฺติ. 485);

กามุปาทานมูลกตฺตา เสสุปาทานานํ ปหีเน จ กามุปาทาเน อุปาทานเสสาภาวโต ‘‘วิคตฉนฺทราคตาย อนุปาทาโน’’ติ วุตฺตํ, เอเตน ‘‘อนุปาทาวิมุตฺโต’’ติ เอตสฺสตฺถํ สงฺเขเปน ทสฺเสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – วิคตฉนฺทราคตาย อนุปาทาโน, อนุปาทานตฺตา จ อนุปาทาวิมุตฺโตติฯ ตมตฺถํ วิตฺถาเรตุํ, สมตฺเถตุํ วา ‘‘ยสฺมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยสฺมิํ อุปาทาเนติ เสสุปาทานมูลภูเต กามุปาทาเนฯ ตสฺสาติ กามุปาทานสฺสฯ อนุปาทิยิตฺวาติ ฉนฺทราควเสน อนาทิยิตฺวา, เอเตน ‘‘อนุปาทาวิมุตฺโต’’ติ ปทสฺส ย-การโลเปน สมาสภาวํ, พฺยาสภาวํ วา ทสฺเสติฯ

[37] ‘‘อิเม โข’’ติอาทิ ยถาปุฏฺฐสฺส ธมฺมสฺส วิสฺสชฺชิตภาเวน นิคมนวจนํ, ‘‘ปชานาตี’’ติ วุตฺตปชานนเมว จ อิม-สทฺเทน นิทฺทิฏฺฐนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เย เต’’ติอาทิมาหฯ เย เต สพฺพญฺญุตญฺญาณธมฺเม…เป.… อปุจฺฉิํ, เยหิ สพฺพญฺญุตญฺญาณธมฺเมหิ…เป.… วเทยฺยุํ, ตญฺจ…เป.… ปชานาตีติ เอวํ นิทฺทิฏฺฐา อิเม สพฺพญฺญุตญฺญาณธมฺมา คมฺภีรา…เป.… ปณฺฑิตเวทนียา จาติ เวทิตพฺพาติ โยชนาฯ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ ปิณฺฑตฺถทสฺสนํฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘อนุปาทาวิมุตฺโต ภิกฺขเว, ตถาคโต’’ติ อิมินา อคฺคมคฺคผลุปฺปตฺติํ ทสฺเสติ, ‘‘เวทนานํ, สมุทยญฺจา’’ติอาทินา จ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํฯ

ตถาปิ ยสฺสา ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา อิมํ ทิฏฺฐิคตํ สการณํ สคติกํ ปเภทโต วิภชิตุํ สมตฺโถ โหติ, ตสฺสา ปทฏฺฐาเนน เจว สทฺธิํ ปุพฺพภาคปฏิปทาย อุปฺปตฺติภูมิยา จ ตเทว ปากฏตรํ กตฺตุกาโม ธมฺมราชา เอวํ ทสฺเสตีติ วุตฺตํ ‘‘ตเทว นิยฺยาติต’’นฺติ, นิคมิตํ นิฏฺฐาปิตนฺติ อตฺโถ ฯ อนฺตราติ ปุจฺฉิตวิสฺสชฺชิตธมฺมทสฺสนวจนานมนฺตรา ทิฏฺฐิโย วิภตฺตา ตสฺส ปชานนาการทสฺสนวเสนาติ อตฺโถฯ

ปฐมภาณวารวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนาฯ

เอกจฺจสสฺสตวาทวณฺณนา

[38] ‘‘เอกจฺจสสฺสติกา’’ติ ตทฺธิตปทํ สมาสปเทน วิภาเวตุํ ‘‘เอกจฺจสสฺสตวาทา’’ติ วุตฺตํฯ สตฺเตสุ, สงฺขาเรสุ จ เอกจฺจํ สสฺสตเมตสฺสาติ เอกจฺจสสฺสโต, วาโท, โส เอเตสนฺติ เอกจฺจสสฺสติกา ตทฺธิตวเสน, สมาสวเสน ปน เอกจฺจสสฺสโต วาโท เอเตสนฺติ เอกจฺจสสฺสตวาทาฯ เอส นโย เอกจฺจอสสฺสติกปเทปิฯ นนุ จ ‘‘เอกจฺจสสฺสติกา’’ติ วุตฺเต ตทญฺเญสํ เอกจฺจอสสฺสติกภาวสนฺนิฏฺฐานํ สิทฺธเมวาติ? สจฺจํ อตฺถโต, สทฺทโต ปน อสิทฺธเมว ตสฺมา สทฺทโต ปากฏตรํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ตถา วุตฺตํฯ น หิ อิธ สาวเสสํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสติ ธมฺมสฺสามีฯ ‘‘อิสฺสโร นิจฺโจ, อญฺเญ สตฺตา อนิจฺจา’’ติ เอวํปวตฺตวาทา สตฺเตกจฺจสสฺสติกา เสยฺยถาปิ อิสฺสรวาทาฯ ตถา ‘‘นิจฺโจ พฺรหฺมา, อญฺเญ อนิจฺจา’’ติ เอวํปวตฺตวาทาปิฯ ‘‘ปรมาณโว นิจฺจา, ทฺวิอณุกาทโย อนิจฺจา’’ติ (วิสิสิกทสฺสเน สตฺตมปริจฺเฉเท ปฐมกณฺเฑ ปสฺสิตพฺพํ) เอวํปวตฺตวาทา สงฺขาเรกจฺจสสฺสติกา เสยฺยถาปิ กาณาทาฯ ตถา ‘‘จกฺขาทโย อนิจฺจา, วิญฺญาณํ นิจฺจ’’นฺติ (นฺยายทสฺสเน, วิเสสิกทสฺสเน จ ปสฺสิตพฺพํ) เอวํปวตฺตวาทาปิ ฯ อิธาติ ‘‘เอกจฺจสสฺสติกา’’ติ อิมสฺมิํ ปเท, อิมิสฺสา วา เทสนายฯ คหิตาติ วุตฺตา, เทสิตพฺพภาเวน วา เทสนาญาเณน สมาทินฺนา ตถา เจว เทสิตตฺตาฯ ตถา หิ อิธ ปุริมกา ตโย วาทา สตฺตวเสน, จตุตฺโถ สงฺขารวเสน เทสิโตฯ ‘‘สงฺขาเรกจฺจสสฺสติกา’’ติ อิทํ ปน เตหิ สสฺสตภาเวน คยฺหมานานํ ธมฺมานํ ยาถาวสภาวทสฺสนวเสน วุตฺตํ, น ปน เอกจฺจสสฺสติกมตทสฺสนวเสนฯ ตสฺส หิ สสฺสตาภิมตํ อสงฺขตเมวาติ ลทฺธิฯ เตเนวาห ปาฬิยํ ‘‘จิตฺตนฺติ วา…เป.… ฐสฺสตี’’ติฯ น หิ ยสฺส สภาวสฺส ปจฺจเยหิ อภิสงฺขตภาวํ ปฏิชานาติ, ตสฺเสว นิจฺจธุวาทิภาโว อนุมฺมตฺตเกน สกฺกา ปฏิชานิตุํ, เอเตน จ ‘‘อุปฺปาทวยธุวตายุตฺตา สภาวา สิยา นิจฺจา, สิยา อนิจฺจา, สิยา น วตฺตพฺพา’’ติอาทินา (ที. นิ. ฏี. 1.38) ปวตฺตสตฺตภงฺควาทสฺส อยุตฺตตา วิภาวิตา โหติฯ

ตตฺรายํ อยุตฺตตาวิภาวนา – ยทิ หิ ‘‘เยน สภาเวน โย ธมฺโม อตฺถีติ วุจฺจติ, เตเนว สภาเวน โส ธมฺโม นตฺถี’’ติ วุจฺเจยฺย, สิยา อเนกนฺตวาโทฯ อถ อญฺเญน, น สิยา อเนกนฺตวาโทฯ น เจตฺถ เทสนฺตราทิสมฺพนฺธภาโว ยุตฺโต วตฺตุํ ตสฺส สพฺพโลกสิทฺธตฺตา, วิวาทาภาวโต จฯ เย ปน วทนฺติ ‘‘ยถา สุวณฺณฆเฏน มกุเฏ กเต ฆฏภาโว นสฺสติ, มกุฏภาโว อุปฺปชฺชติ, สุวณฺณภาโว ติฏฺฐติเยว, เอวํ สพฺพสภาวานํ โกจิ ธมฺโม นสฺสติ, โกจิ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, สภาโว เอว ติฏฺฐตี’’ติฯ เต วตฺตพฺพา ‘‘กิํ ตํ สุวณฺณํ, ยํ ฆเฏ, มกุเฏ จ อวฏฺฐิตํ, ยทิ รูปาทิ, โส สทฺโท วิย อนิจฺโจฯ อถ รูปาทิสมูโห สมฺมุติมตฺตํ, น ตสฺส อตฺถิตา วา นตฺถิตา วา นิจฺจตา วา ลพฺภตี’’ติ, ตสฺมา อเนกนฺตวาโท น สิยาฯ ธมฺมานญฺจ ธมฺมิโน อญฺญถานญฺญถา จ ปวตฺติยํ โทโส วุตฺโตเยว สสฺสตวาทวิจารณายํฯ ตสฺมา โส ตตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ อปิจ น นิจฺจานิจฺจนวตฺตพฺพรูโป อตฺตา, โลโก จ ปรมตฺถโต วิชฺชมานตาปริชานนโต ยถา นิจฺจาทีนํ อญฺญตรํ รูปํ, ยถา วา ทีปาทโยฯ น หิ รูปาทีนํ อุทยพฺพยสภาวานํ นิจฺจานิจฺจนวตฺตพฺพสภาวตา สกฺกา วิญฺญาตุํ, ชีวสฺส จ นิจฺจาทีสุ อญฺญตรํ รูปํ สิยาติ, เอวํ สตฺตภงฺโค วิย เสสภงฺคานมฺปิ อสมฺภโวเยวาติ สตฺตภงฺควาทสฺส อยุตฺตตา เวทิตพฺพา (ที. นิ. ฏี. 1.38)ฯ

นนุ จ ‘‘เอกจฺเจ ธมฺมา สสฺสตา, เอกจฺเจ อสสฺสตา’’ติ เอตสฺมิํ วาเท จกฺขาทีนํ อสสฺสตภาวสนฺนิฏฺฐานํ ยถาสภาวาวโพโธ เอว, อถ เอวํวาทีนํ กถํ มิจฺฉาทสฺสนํ สิยาติ, โก วา เอวมาห ‘‘จกฺขาทีนํ อสสฺสตภาวสนฺนิฏฺฐานํ มิจฺฉาทสฺสน’’นฺติ? อสสฺสเตสุเยว ปน เกสญฺจิ ธมฺมานํ สสฺสตภาวสนฺนิฏฺฐานํ อิธ มิจฺฉาทสฺสนนฺติ คเหตพฺพํ, เตน ปน เอกวาเท ปวตฺตมาเนน จกฺขาทีนํ อสสฺสตภาวาวโพโธ วิทูสิโต สํสฏฺฐภาวโต วิสสํสฏฺโฐ วิย สปฺปิปิณฺโฑ, ตโต จ ตสฺส สกิจฺจกรณาสมตฺถตาย สมฺมาทสฺสนปกฺเข ฐเปตพฺพตํ นารหตีติฯ